26 تامىز – ءيسى قازاق بالاسى ءۇشىن ايتۋلى داتالاردىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس ەدى. الايدا، ول كۇننىڭ ماڭىزىن ءدال قازىر ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى.
وسىدان 96 جىل بۇرىن ءبىر توپ الاش ازاماتى قازاق ەلىنىڭ جەر كولەمىن بەلگىلەۋ ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىستى. اقىرى، دەگەندەرىنە جەتتى. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى سول الاشتىڭ اردا ۇلدارىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بەلگىلەنگەن. ايتار اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن بۇگىنگى كۇننەن باستاپ، كەشەگى وتكەن تاريحقا بارلاۋ جاساۋدى ءجون كوردىك...
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن تاس-ءتۇيىن ەتىپ بەكىتكەن سوڭ، «تۇڭعىش رەت تاريحتا ءبىزدىڭ مەملەكەت حالىقارالىق دارەجەدە تانىلعان ناقتى شەكاراسىن بەلگىلەدى. 14 مىڭ شاقىرىم مەملەكەتتىك شەكارا مەجەلەندى» دەپ، اقجارما ءسوزىن حالقىنا ارناعانى بار.
راس، تمد كەڭىستىگىندە حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىمەن زاڭدى تۇردە بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك شەكاراعا قازاقستان عانا يە. ءتىپتى وسى تمد كەڭىستىگىندە شەكارا سىزىعىن ايقىنداماعان كەيبىر رەسپۋبليكالار ءبىراز تەرريتورياسىنان ايىرىلىپ قالعان جايى بار... قۇدايعا شۇكىر، قازاقستان شەكاراسىنا سەلكەم تۇسىرمەي، ۋاقىتىندا شەگەندەي الدى. راس، تۇيتكىلدى ماسەلەلەر بولماي قالعان جوق. ويتكەنى، 13400 شاقىرىمعا سوزىلعان شەكارانى بەكىتۋ وڭاي ەمەس. كورشىلەرمەن كەلىسە وتىرىپ، بەيبىت جولمەن شەشۋ، حالىقارالىق دەڭگەيگە ساي دەليميتاتسيالاۋ، دەمەركاتسيالاۋ ءبىر پارمەنمەن شەشىلەتىن دۇنيە ەمەس. ءتىپتى كەزىندە كسرو شەشە الماعان قىتايمەن شەكاراداعى داۋلى ايماق ماسەلەسىن شەشۋ قازاقستانعا وڭاي تيمەدى. سونداي-اق، 7591 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان رەسەيمەن ەكى اراداعى شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ دا قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا كەلدى. سونىمەن قاتار، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستانمەن دە بەيبىت كەلىسىمدەر جۇرگىزە وتىرىپ، شەكارا ماسەلەسىن شي شىعارماي شەشىپ العان جايىمىز بار. ارينە، بۇل جەردە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەرەن ەڭبەگىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەت-بەدەلى بولماعاندا، ءالى دە شەكارا ماسەلەسىن وزگەلەر سەكىلدى شەشە الماي جۇرەر مە ەدىك، كىم ءبىلسىن؟! قۇدايعا شۇكىر، قازىر ەلىمىز حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىمەن زاڭدى تۇردە بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك شەكاراعا يە. بۇل جەردە ەسكە سالا كەتەتىن ءبىر جايت، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەلىمىز تاريحي مۇراگەرلىك قۇقىعى بويىنشا كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق كسر-ءىنىڭ اۋماعى مەن شەكاراسىنا يەلىك ەتكەنى بەلگىلى. ال ول شەكارانى بەكىتۋ ءۇشىن ۇلكەن ايقاس بولعانىن تاريحتان بىلەمىز. ەڭ باستىسى، الاش ارىستارى ءيىسى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىستى. ەندى، وسى ماسەلەگە كەلەيىك.
1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ جەر كولەمىن بەلگىلەۋ جونىندە دەكرەت دۇنيەگە كەلدى. كرەملدە وتكەن ۇزاق تارتىستان سوڭ، قىزىل پرولەتارياتتىڭ كوسەمى – لەنين ارنايى قاۋلىعا قول قويدى. بۇل – جەكە ازات ەل بولۋدى اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسى ەدى. سول تارتىسى مول القالى ماجىلىستە بولاشاقتا قۇرالاتىن قازاق مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى مەجەلەندى. نەگىزگى تارتىس «قازاق اۆتونومياسىنا قاي جەرلەر كىرەدى؟» دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە، قاتتى ۋشىققانى بەلگىلى. بىراق الاش ارىستارى العا قويعان ماقساتىنا جەتتى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق مەملەكەتى الدىنداعى تاريحي ميسسياسىن وسىلايشا ورىنداپ شىقتى. سول كەزدە بار-جوعى 29 جاستاعى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءاليحان مەن احمەتتىڭ دەم بەرۋىنىڭ ارقاسىندا ازۋلى توپتىڭ الدىندا قازاق جەرىنىڭ شەكاراسى جايىندا بايانداما جاسادى.
ول باياندامادا استراحان، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، زاكاسپي، سامارقان، فەرعانا وبلىسى مەن گۋبەرنيالارىن قامتيتىن، جالپى كولەمى 3 467 922 شارشى شاقىرىم جەردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋدى سۇرادى. كورسەتىلگەن جەردىڭ 81 پايىزىن جان سانى 5,5 ميلليون بولاتىن قازاقتار پايدالاناتىن. بۇل سول ايماقتارداعى تۇرعىنداردىڭ 54 پايىزى ەدى. سول ماجىلىستە وتىرعاندار ەرمەكوۆتىڭ ايتقاندارىنا تولىقتاي بولماسا دا قوسىلاتىنىن ءبىلدىردى. بىراق مۇنى جەڭىس دەۋگە ەرتەرەك بولاتىن. ويتكەنى، ەندىگى كەزەك اۆتونوميانىڭ اۋماعى مەن تۇرعىندارى تۋرالى ۇسىنىستاردى لەنيننىڭ الدىندا قورعاپ شىعۋ كەرەك ەدى.
12 تامىز كۇنى لەنيننىڭ توراعالىق ەتۋىمەن وتكەن ماجىلىستە ءالىمحان ەرمەكوۆ بارىن سالدى. ويتكەنى ول ءيىسى قازاقتىڭ تاعدىر-تالايى شەشىلەتىن كەز ءدال وسى تۇس ەكەنىن جان دۇنيەسىمەن سەزىندى جانە جاعدايدى اسا جەتىك بىلەتىندىگى ءھام شەشەندىگى ارقاسىندا ءوز ايتقاندارىمەن لەنيندى يلاندىرا الدى. ءتىپتى كوزبە-كوز سويلەسۋدەن كەيىن، قازاقتىڭ ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتقان اتىراۋ ءوڭىرىن دە الاش جۇرتىنا ماڭگىگە قايتارىپ بەردى.
راس، ءسىبىر رەۆكومى 1922 جىلعا دەيىن سولتۇستىك وبلىستاردى قازاقستانعا قوسپاۋعا تىرىسىپ باقتى. بىراق اقىرى كونگەن ەدى. وسىلايشا، الاش ارىستارى تۇڭعىش رەت الاش جۇرتىنىڭ شەكاراسىن رەسمي تۇردە بەكىتىپ الدى. بۇل – ولاردىڭ حالىق الدىنداعى اسا ۇلكەن ەڭبەگى بولدى. ال وسى ايتۋلى داتا بۇگىندە كوپتىڭ نازارىنان تىس قالدى. ەسكەرىلمەدى. سوندىقتان مۇنى ءبىز ايتىپ، حالىقتىڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ قويۋ – پارىزىمىز.
تۇرسىن جۇرتباي الاشتانۋشى عالىم،جازۋشى:
بۇل كۇن ۇلتتىق مەرەكەمىز بولۋعا ءتيىس
– ء الىمحان ەرمەكوۆ ءوز سوزىندە مىناداي پىكىر ايتىپتى: «قازاقستان شەكاراسىن انىقتاۋ بارىسىندا مۇقىم ولكەنىڭ ەتنيكالىق، ەكونوميكالىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ەرەكشە ەسكەرۋ كەرەك. ەگەر قازاقتاردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىن باستى كاسىپ رەتىندە ساقتاپ قالعانىن نازارعا ىلسەك، وندا بۇل وبلىستاردىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىسى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر. سوندىقتان دا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تەك سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك وبلىستاردىڭ اراسىنداعى شەكارالىق تۇتاستىقتى ساقتاعان جاعدايدا عانا مۇمكىن ءارى ناقتى ومىرلىك سيپات الادى.
بۇل ماسەلە كەرىسىنشە شەشىلگەن جاعدايدا اۆتونوميا تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىلادى. سونىمەن قاتار، مادەني، ەكونوميكالىق جانە ارالاس وبلىستىق ورتالىقتاردا تالاپ ەتىپ وتىرعان تەرريتوريانىڭ قۇرامىندا قالىپ قويادى. بۇل ورتالىقتارسىز وڭتۇستىك وبلىستار ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق، مادەني اشارشىلىققا ۇشىراپ، ءتىرى ولىككە اينالادى. وسى پايىمداۋلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن كورسەتىلگەن شەكارا بويىنشا بەكىتۋ قاجەت. ورىنبور قالاسى ۋاقىتشا ورتالىق رەتىندە قاراستىرىلۋى كەرەك».
ەرمەكوۆتىڭ ايتقانى شىندىق ەدى. ەگەر دە سىبىررەۆكومىنىڭ ىرقىنا كونەتىن بولساق، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ بەس وبلىسى: شىعىس قازاقستان، سەمەي، اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋ رەسەيدىڭ تەرريتورياسىندا قالۋى كەرەك بولدى. ەگەر سول استراحاندىق دەلەگاتسيانىڭ سوزىنە سەنەتىن بولساق، وندا قازىرگى ورال، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارى رەسەيدىڭ قۇرامىنا كەتۋى كەرەك بولاتىن. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوتىنىشى ءوتىپ كەتىپ، تۇركىستان مەملەكەتى قۇرىلا قالعان جاعدايدا، وندا قازىرگى الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا وبلىستارى تۇركىستان مەملەكەتىنىڭ، ياعني قازىرگى وزبەكستاننىڭ قۇرامىندا قالىپ قوياتىن ەدى.
مىنە، وسى ماسەلەنى قويىپ، ونى زاڭداستىرۋ، قازاق جەرىنىڭ ءار پۇشپاعىنا دەيىن انىقتاپ، ونداعى تۇرعىندار مەن ولاردىڭ كۇنكورىسىنە دەيىن ناقتىلاپ ايقىنداۋ ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەڭەسىمەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ موينىنا جۇكتەلگەن بولاتىن. ولار سەنىمدى اقتادى.
ماجىلىستە ءاليحان بوكەيحاننىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ، لەنيننىڭ تىكەلەي ىقپالى بولماعاندا جانە وسى ءسوزدى لەنيننىڭ نۇسقاۋىنا تىرەپ، «لەنيننىڭ نۇسقاۋىن ورىندايسىڭدار ما، جوق پا!» دەگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قاتتى ايتقان ءسوزىنىڭ ناتيجەسىندە عانا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە شەشىلگەن. ول داۋعا تۇسپەيدى. ەندى، وسى بەلگىلەنگەن تەرريتوريانىڭ ناقتى شەكاراسىن انىقتاۋ كەرەك دەگەن شەشىم ءتۇستى. قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونىڭ تەرريتورياسىن بەلگىلەۋ تۋرالى جۇمىس ۋشىعىپ بارا جاتقانىن سەزگەن لەنين 12, 14, 18 جانە 19 تامىزداعى كوميسسيا وتىرىستارىن ءوزى باسقارادى. 24 تامىزدا لەنين: «قاۋلى دايىن. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قايتا بايانداما جاساعانى دۇرىس. وسى بويىنشا زاڭداستىرۋ كەرەك» دەپ شەشىم شىعارادى. وسى شەشىم قابىلدانىپ شىققاننان كەيىنگى ءساتتى ءالىمحان ەرمەكوۆ ەستەلىگىندە بىلاي جازادى: «ءوزىمنىڭ تابىسىما ماساتتانىپ، ريزا بولىپ شىقتىم. ول كەزدە بار-جوعى 29 جاستا ەدىم. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا دا قولىمدى الىپ جاتتى. قاراسام، بوكەيحانوۆ جوق ەكەن. ءبارىمىز دالىزگە شىقتىق. قازاقستاننىڭ دەلەگاتسيا قۇرامى ون بەستەي ادام بولاتىن. ءبارىمىز ءاليحان بوكەيحانوۆتى توستىق. الەكەڭ لەنينمەن پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالعان بولاتىن. ون بەس، جيىرما مينۋتتان كەيىن ول كىسى دە شىقتى. ءاليحان لەنينگە بەكىتىلگەن شەكاراعا تەزدەتىپ قول قويۋعا ءوتىنىش ەتىپتى، لەنين ورىنداۋعا ۋادە بەرىپتى».
سونىمەن، جالپى وتىرىستا بەكىتىلگەن تەرريتوريانى قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى ەتىپ بەكىتكەن بۇيرىق 26 تامىز كۇنى باسپاسوزدە جاريالاندى. مىنە، سودان باستاپ بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى قالىپتاستى.
ءبىز – تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ شەكاراسى بەكىتىلگەن. سونىڭ بەكىتىلگەنىنە توقسان التى جىل بولىپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى سونىڭ نەگىزىندە پايدا بولدى. وسىنى اقپارات قۇرالدارى نەگە ايتپايدى؟ ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەرەكەمىز عوي. ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزى عوي. نەگە ۇندەمەيمىز؟ ءبىز تاريحىمىزدى، تاريحتاعى وقيعالاردى ۇلىقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك. مەن ءۇشىن 1920 جىلدىڭ 26 تامىزى – اللا جازسا، ماڭگىلىك ازات قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ماڭگىلىككە بەكىگەن كۇنى، ماڭگىلىك سالتاناتى.
سايىن بورباسوۆ، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
قازاق جەرىن جيناقتاعان قۇرىلتاي
– قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحي داستۇرلەرى XV-XVIII عاسىرلارداعى قازاق حاندىعىنان باستالادى. ال، ونىڭ قازىرگى شەكارالارىنىڭ ناقتى بەلگىلەنۋى كەڭەستىك داۋىردەگى ساياسي وزگەرىستەرگە بايلانىستى قالىپتاسقانى اقيقات. ازامات سوعىسى اياقتالا سالىسىمەن، الاش پارتياسىنىڭ كوسەمدەرى جانە ۇلتشىل زيالىلار كەڭەس وداعى قۇرامىندا جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق-ايماقتىق مەجەلەۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە اتسالىستى. قازاق حالقىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان جەرلەرىن ونىڭ يەلىگىندە الىپ قالۋعا كۇش سالدى. رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جولىندا قۇرامىندا الاش قايراتكەرلەرى مەن بولشەۆيكتەر كىرگەن قازرەۆكوم جۇمىس ىستەدى. كەڭەستەر مەن بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ كوسەمى ۆ.ي.لەنيننىڭ دەكرەتىمەن قۇرىلعان قازرەۆكوم 15 ايداي قىزمەت ەتىپ، قازاقستاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىن ءبىرىنشى ورىنعا قويدى. سەبەبى، قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىك ايماقتارى تۇركىستان اۆتونومياسى قۇرامىندا قالىپ قويۋى، ال سولتۇستىك ايماقتارى باشقۇرت-قازاق اۆتونومياسى قۇرامىندا قالۋى، سولتۇستىك-شىعىس ايماعىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ بولشەكتەنۋى قاۋپى تۇردى. سوندىقتان، قازرەۆكوم مۇشەلەرى قاتارىنداعى ۇلتشىلدار پاتشا وكىمەتى بولشەكتەپ تاستاعان قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋ جولىندا قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ قۇرىلتاي سەزىن وتكىزۋدى قولعا الدى. قۇرىلتايعا دايىندىق بارىسىندا بولاشاق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالارىن انىقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن زور قىزمەت اتقاردى.
يمپەريالىق پيعىلداعى بولشەۆيكتىك باسشىلار ۇلتجاندى قايراتكەرلەردىڭ قازاق جەرىن بىرىكتىرۋ جولىنداعى قىزمەتىنە بوگەت جاساپ باقتى. تاريحي ادىلەتتىلىك ءۇشىن ايتۋعا كەرەك شىندىق بۇل ىستە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ۆ.ي.لەنين قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرىن قولدادى. قازاق جەرىنىڭ ءبىرتۇتاس اۆتونوميا قۇرامىنا جينالۋىنا ا.بايتۇرسىنوۆپەن بىرگە ءالىمحان ەرمەكوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ءالىبي جانكەلدين، حالەل عابباسوۆ ت.ب. قايراتكەرلەر ۇلەس قوستى. سونىمەن بىرگە، بۇل جۇمىستار ساياسي-تاپتىق تارتىستار جانە قايشىلىقتار جاعدايىندا ءجۇردى. جەتىسۋ، سىرداريا، ورال، تورعاي، سەمەي، اقمولا، بوكەي ورداسى، تۇركىستان، استراحان قازاقتارى ءبىر اۆتونوميا قۇرامىنا ەنۋگە نيەت ەتتى. قازاق حالقىنىڭ ماقساتىنا وراي 1920 جىلى 26 تامىزدا ۆ.ي.لەنين مەن م.ي.كالينين قول قويعان كەڭەستىك فەدەراتسيالىق سوتسياليستىك مەملەكەت ركفسر قۇرامىندا قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى دەكرەتى شىقتى. استاناسى بولىپ ورىنبور قالاسى بەكىتىلدى. قازرەۆكوم قۇرامى قايتادان قارالىپ، وعان ۆ.ا.رادۋس-زەنكوۆيا، ي.د.مارتىنوۆ، ۆ.پوكروۆسكي، س.اۆدەەۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، س.سەيفۋللين، ح.عابباسوۆ ت.ب. ەندى.
ەڭ باستىسى، قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي يەلىك ەتىپ كەلگەن جەرلەرىنىڭ باسىم بولشەگى قازاكسر قۇرامىنا ەنگىزىلگەنى جاريا ەتىلدى. قىرعىز (قازاق) اكسر قاراماعىنا 1917 جىلعا دەيىنگى شەكارا بەلگىسىندەگى اقمولا وبلىسىنىڭ اقمولا، اتباسار، كوكشەتاۋ، پەتروپاۆل ۋەزدەرى جانە ومبى ۋەزىنىڭ ءبىر بولىگى، سەمەي وبلىسىنىڭ زايسان، سەمەي، پاۆلودار، وسكەمەن، قارقارالى ۋەزدەرى، تورعاي وبلىسىنىڭ اقتوبە، ىرعىز، تورعاي ۋەزدەرى، ورال وبلىسىنىڭ گۋرەۆ، ءلبىشىن، تەمىر، ورال ۋەزدەرى ەندى. سونىمەن قاتار، ماڭعىستاۋ ۋەزى، بوكەي ورداسى، استراحان گۋبەرنياسىنىڭ سينەمورە وبلىسى، ءبىرىنشى، ەكىنشى پريمورسكي وكرۋگىنىڭ قازاقتار قونىستانعان ۋەزدەرى دە كىرگىزىلدى. 1920 جىلى كۇزدە ەل اۋماعى 1 ملن 871 مىڭ شارشى ۆەرستى قامتىپ، حالقىنىڭ سانى 5 ملن 46 مىڭ ادام بولدى. بۇل حالىقتىڭ 46 پايىزدان استامى قازاقتار بولاتىن.
ايتا كەتەتىن جاعداي، جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارى قازاكسر قۇرامىنا تەك 1924 جىلى تۇركىستان كاسر قۇرامىنان شىعارىلىپ قايتارىلدى. ال، اقمولا مەن سەمەي وبلىستارى ءسىبىر رەۆكومىنىڭ قۇرامىنان تەك 1921 جىلدىڭ باسىندا قايتارىلدى. 1925 جىلعا دەيىن قازكاسر استاناسى ورىنبور قالاسى بولىپ، 1920-1925 جىلدار ارالىعىندا قازاقستانداعى ۇلتتىق-اۋماقتىق مەجەلەۋ جۇمىستارى اياقتالادى. قازاق جەرىنىڭ قازاق كاسر قۇرامىنا قوسىلۋى قازاق حالقىنىڭ پايداسىنا شەشىلگەنىن اتاعان جوق. ازامات سوعىسى، 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن جاعدايىنداعى الاپات قيىنشىلىقتارعا، قىرىلۋعا قاراماستان، قازاق ۇلتشىل قايراتكەرلەرى قازاق جەرىن جيناقتاۋ ماقساتىندا زور تاريحي ماڭىزى بار جۇمىس جاسادى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تەرريتورياسىن 8 گۋبەرنيانىڭ قۇرامىندا بولعان 41 ۋەزد جاسادى. ولار: بوكەي گۋبەرنياسىنان تالوۆكا، وردا، جاڭاقالا، تەڭىز ۋەزدەرى; ورال گۋبەرنياسىنان ورال، ەلەك، جىمپيتى، كامىكوۆ، گۋرەۆ، ازات ۋەزدەرى; اقتوبە گۋبەرنياسىنان اقبۇلاق، اقتوبە، تەمىر، ىرعىز، شالقار ۋەزدەرى; قوستاناي گۋبەرنياسىنان فەدوروۆ، بوروۆسكي، قوستاناي، ۋريتسكي، دەنيسوۆ، تورعاي ۋەزدەرى; اقمولا گۋبەرنياسىنان پەتروپاۆل، چەرلاكسكي، كوكشەتاۋ، اتباسار، اقمولا ۋەزدەرى; سەمەي گۋبەرنياسىنان سەمەي، پاۆلودار، وسكەمەن، بۇقتارما، زايسان، قارقارالى ۋەزدەرى; سىرداريا گۋبەرنياسىنان قازالى، اقمەشىت، تۇركىستان، اۋليەاتا، شىمكەنت ۋەزدەرى; جەتىسۋ گۋبەرنياسىنان الماتى، تالدىقورعان، لەپسى، جاركەنت ۋەزدەرى ەندى.
گۋبەرنيالار مەن ۋەزدەر اتاۋلارىنا قاراپ وتىرساق، قازاق كاسر قۇرىلۋىمەن باستالعان تاريحي ماڭىزى بار ءۇردىس بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق-اۋماقتىق جانە مەملەكەتتىك شەكاراسىن جاساپ بەرگەن ءۇردىس ەكەندىگىن انىق بايقايمىز. 1920 جىلعى 26 تامىزدا قازاق كاسر قۇرىلۋىنىڭ قازاق حالقىنىڭ دامۋىنا تيگىزگەن ەڭ باستى تاريحي ىقپالى – وسىندا.
تالاس وماربەكوۆ، تاريحشى:
العىستى الاش قايراتكەرلەرىنە ايتايىق
– قازىر كەيبىر عالىمدار، زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءىستىڭ بايىبىنا بارماي، تاريحتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا ۇڭىلمەي جاتىپ، «قازاقتىڭ شەكاراسىن لەنين سىزىپ بەرگەن، العىستى سوعان ايتايىق» دەپ جاتادى. شىندىعى سولاي ما ەدى؟ جوق. ەڭ ءبىرىنشى، راقمەتتى الاش قايراتكەرلەرىنە، بولشەۆيكتەردىڭ اراسىندا جۇرسە دە، «ۇلتىم، ەلىم، جەرىم» دەگەن قاراكوز ازاماتتارىمىزعا ايتۋعا ءتيىسپىز. العاش قابىلدانعان دەكرەتكە ورىنبور گۋبەرنياسى ەنبەي قالدى. قازىر كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيتىن سول كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ لەنينگە جازعان حاتى بار. حات ەلباسىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى. ول حاتتا احمەت لەنينگە ورىنبوردى قازاق اۆتونوميسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋدى سۇراعان. نەگە دەسەڭ، ول ايماقتا قازاقتار اسا كوپ شوعىرلانعان ەدى. وسىنداي ۇسىنىس بولعاندىقتان، احاڭنىڭ بۇل حاتىن ءالى كۇنگە جاريالاي العان جوقپىز. ويتكەنى، ەل اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋىنداپ كەتۋى مۇمكىن. ءتىپتى تاۋەلسىزدىككە يە بولعان سوڭ، كەيبىر ورىس تاريحشىلارى «سىزدەردىڭ بايتۇرسىنوۆتارىڭىز سولتۇستىك قازاقستاننىڭ ءبىراز جەرىن رەسەيگە بەرەيىك دەپ ۇسىنىس جاساعان» دەگەندى شىعارىپ الىپ، ىرىتكى سالۋعا دەيىن باردى ەمەس پە؟ شىندىعىندا، احاڭ «ورىنبوردى بىزگە بەر» دەپ، ونىڭ وتەۋىنە پەتروپاۆلدىڭ ماڭايىنداعى كەيبىر جەردى الۋىن وتىنگەنى راس. بۇل – جەكە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ پىكىرى ەمەس، سول كەزدەگى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ورتاق پىكىرى ەدى. ەگەر دە ورىنبور قازاق ەلىنە قاراسا، سول وڭىردەگى تۇركى تەكتەس ەلدەرمەن تىعىز بايلانىس ورنايتىن ەدى. ورتادا شەكارا بولمايدى. تۇركى تەكتەس ەلدەر (باشقۇرت، تاتار ت.ب.) قارىم-قاتىناسى كۇشەيەدى. سالماعى ارتار ەدى. وسى احمەتتىڭ حاتىنىڭ اسەرى بولدى ما، الدە وزگە دە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرى ىقپال ەتتى مە، ارادا اي وتپەي جاتىپ، سول 1920 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قازاق اۆتونومياسى مەن ونىڭ ايماقتىق-تەرريتوريالىق مەجەسىنە وزگەرتۋ ەنگىزىلىپ، وعان ورىنبور كىرگىزىلدى. ءتىپتى ورىنبور قازاق اۆتونومياسىنىڭ استاناسى بولىپ بەكىتىلدى. الايدا، قازاق اۆتونومياسىمەن ەدىل بويىندا جاتقان وزگە تۇركى جۇرتىنىڭ ىنتىماعى ارتىپ بارا جاتقانىن كورگەن ءارى بولشاقتا بۇل وتە قاۋىپتى ەكەنىن سەزگەن بولشەۆيكتىك بيلىك 1925 جىلى ورىنبوردى قايتادان رەسەي قۇرامىنا ەنگىزىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. جالپى، قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋدا، ونىڭ ايماقتىق-تەرريتورياسىن بەلگىلەۋدە قازاق زيالىلارىنىڭ ورنى ەرەكشە. وزگە ماسەلەدە ولاردىڭ پىكىرى قاق جارىلعانىمەن، جەر ماسەلەسىنە كەلگەندە، ورتاق كوزقاراسقا توقتادى. سونداي اۋىزبىرشىلىكتىڭ ارقاسىندا قازاقتار مەكەندەگەن جەرلەردىڭ ءبارى قازاق ەلىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدى. ال ەندى «وسى ماسەلەلەر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن نەگە اشىق ايتىلمادى؟» دەگەنگە كەلسەك، سول كەزدەگى حاتتامالاردىڭ كوبى قۇپيا بولىپ كەلدى. الاشوردا باسشىلارىنىڭ ايتقاندارىن، جازىسقان حاتتارىن جاريالاۋعا تىيىم سالىندى. سوندىقتان تاريحشىلارىمىز ويلارىن اشىق ايتا المادى. ەندى عانا قۇپيا حاتتامالارعا قول جەتكىزىپ جاتىرمىز. الداعى ۋاقىتتا 1920 جىلدىڭ شىلدە-تامىز ايلارىندا قازاق ەلىن قۇرۋعا تالپىنىس جاساپ، باسىن قاتەرگە تىككەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى تالاي ايتىلادى دەپ ويلايمىن.
"ايقىن"
