Alaş arystary qazaq şekarasyn qalai bekıttı?

Osydan 96 jyl būryn bır top alaş azamaty qazaq elınıŋ jer kölemın belgıleu üşın jan berıp, jan alysty. Aqyry, degenderıne jettı. Bügıngı Täuelsız elımızdıŋ memlekettık şekarasy sol alaştyŋ arda ūldarynyŋ qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda belgılengen. Aitar äŋgımemızdıŋ älqissasyn bügıngı künnen bastap, keşegı ötken tarihqa barlau jasaudy jön kördık...

Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ elımız­dıŋ şekarasyn tas-tüiın etıp bekıtken soŋ, «Tūŋǧyş ret ta­rihta bızdıŋ memleket halyqara­lyq därejede tanylǧan naqty şekarasyn belgıledı. 14 myŋ şa­qyrym memlekettık şekara mejelendı» dep, aqjarma sözın halqyna arnaǧany bar. 
Ras, TMD keŋıstıgınde ha­lyqaralyq qūqyq normalarymen zaŋdy türde bekıtılgen memle­kettık şekaraǧa Qazaqstan ǧana ie. Tıptı osy TMD keŋıstıgınde şekara syzyǧyn aiqyndamaǧan keibır respublikalar bıraz ter­ritoriiasynan aiyrylyp qalǧan jaiy bar... Qūdaiǧa şükır, Qa­zaqstan şekarasyna selkem tüsırmei, uaqytynda şegendei aldy. Ras, tüitkıldı mäseleler bolmai qalǧan joq. Öitkenı, 13400 şaqyrymǧa sozylǧan şekarany bekıtu oŋai emes. Kör­şılermen kelıse otyryp, beibıt jolmen şeşu, halyqara­lyq deŋgeige sai delimitasiialau, demerkasiialau bır pärmenmen şeşıletın dünie emes. Tıptı ke­zınde KSRO şeşe almaǧan Qy­taimen şekaradaǧy dauly aimaq mäselesın şeşu Qazaqstanǧa oŋai timedı. Sondai-aq, 7591 şaqyrymǧa sozylyp jatqan Reseimen ekı aradaǧy şekarany delimitasiialau da qajyrly eŋbektıŋ arqasynda keldı. Sony­men qatar, Qyrǧyzstan, Özbek­stan, Türkımenstanmen de beibıt kelısımder jürgıze otyryp, şekara mäselesın şi şyǧarmai şeşıp alǧan jaiymyz bar. Ärine, būl jerde Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ eren eŋbegın ait­pai ketuge bolmaidy. Memleket basşysynyŋ bet-bedelı bolma­ǧanda, älı de şekara mäselesın özgeler sekıldı şeşe almai jürer me edık, kım bılsın?! Qūdaiǧa şükır, qazır elımız halyqaralyq qūqyq norma­la­ry­men zaŋdy türde bekıtılgen mem­lekettık şekaraǧa ie. Būl jerde eske sala ketetın bır jait, täuel­sız­dıkke qol jetkızgen elımız ta­rihi mūragerlık qūqyǧy boiynşa Keŋes Odaǧynyŋ qūra­myndaǧy Qazaq KSR-ınıŋ aumaǧy men şekarasyna ielık etkenı belgılı. Al ol şekarany bekıtu üşın ülken aiqas bolǧanyn ta­rihtan bılemız. Eŋ bastysy, alaş arystary iısı qazaq jerınıŋ tūtastyǧyn saqtap qalu üşın jan berıp, jan alysty. Endı, osy mäselege keleiık. 
1920 jyldyŋ 26 tamyzynda Qazaq avtonomiiasyn qūru jäne onyŋ jer kölemın belgıleu jö­nınde dekret düniege keldı. Kremlde ötken ūzaq tartystan soŋ, qyzyl proletariattyŋ kösemı – Lenin arnaiy qaulyǧa qol qoidy. Būl – jeke azat el boludy aŋsaǧan Alaş arysta­rynyŋ janqiiarlyq eŋbegınıŋ arqasy edı. Sol tartysy mol alqaly mäjılıste bolaşaqta qūralatyn Qazaq memleketınıŋ şekarasy mejelendı. Negızgı tartys «Qazaq avtonomiiasyna qai jerler kıredı?» degen mäse­lege kelgende, qatty uşyqqany belgılı. Bıraq Alaş arystary alǧa qoiǧan maqsatyna jettı. Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Älımhan Ermekov Qazaq memleketı aldyndaǧy tarihi missiiasyn osylaişa oryndap şyqty. Sol kezde bar-joǧy 29 jastaǧy Älımhan Ermekov Älihan men Ahmettıŋ dem beruınıŋ arqasynda azuly toptyŋ aldynda Qazaq jerınıŋ şekarasy jaiynda baiandama jasady. 
Ol baiandamada Astrahan, Oral, Torǧai, Aqmola, Semei, Syrdariia, Zakaspii, Samarqan, Ferǧana oblysy men guberniiala­ryn qamtityn, jalpy kölemı 3 467 922 şarşy şaqyrym jerdı Qazaq respublikasynyŋ qūra­myna berudı sūrady. Körsetılgen jerdıŋ 81 paiyzyn jan sany 5,5 million bolatyn qazaqtar paidalanatyn. Būl sol aimaq­tardaǧy tūrǧyndardyŋ 54 paiyzy edı. Sol mäjılıste otyrǧandar Er­mekovtıŋ aitqandaryna to­lyqtai bolmasa da qosylatynyn bıldırdı. Bıraq mūny jeŋıs deuge erterek bolatyn. Öitkenı, endıgı kezek avtonomiianyŋ aumaǧy men tūrǧyndary turaly ūsynystardy Leninnıŋ aldynda qorǧap şyǧu kerek edı. 
12 tamyz künı Leninnıŋ töraǧa­lyq etuımen ötken mä­jılıste Älımhan Ermekov baryn saldy. Öitkenı ol iısı qazaqtyŋ taǧdyr-talaiy şeşıletın kez däl osy tūs ekenın jan düniesımen sezındı jäne jaǧdaidy asa jetık bıletındıgı häm şeşendıgı arqa­synda öz aitqandarymen Lenindı ilandyra aldy. Tıptı közbe-köz söilesuden keiın, qazaqtyŋ uysynan şyǧyp bara jatqan Atyrau öŋırın de alaş jūrtyna mäŋgıge qaitaryp berdı. 
Ras, Sıbır revkomy 1922 jylǧa deiın soltüstık oblystardy Qazaqstanǧa qospauǧa tyrysyp baqty. Bıraq aqyry köngen edı. Osylaişa, Alaş arystary tūŋǧyş ret Alaş jūrtynyŋ şekarasyn resmi türde bekıtıp aldy. Būl – olardyŋ halyq aldyndaǧy asa ülken eŋbegı boldy. Al osy ai­tuly data bügınde köptıŋ naza­rynan tys qaldy. Eskerılmedı. Sondyqtan mūny bız aityp, ha­lyqtyŋ esıne tüsırıp qoiu – pary­zymyz.

Tūrsyn JŪRTBAI alaştanuşy ǧalym,jazuşy:

Būl kün ūlttyq merekemız boluǧa tiıs

–  Älımhan Ermekov öz sözınde my­nadai pıkır aitypty: «Qazaq­stan şekara­syn anyqtau bary­synda mūqym ölkenıŋ etnikalyq, ekonomikalyq jäne mädeni erek­şelıkterın erekşe eskeru kerek. Eger qazaqtardyŋ osy uaqytqa deiın köş­pelı ömır salty men mal şaruaşy­lyǧyn basty käsıp re­tınde saqtap qal­ǧanyn nazarǧa ılsek, onda būl oblystar­dyŋ özara tyǧyz bailanysy közge anyq körınıp tūr. Son­dyqtan da Qazaq avto­no­miialy respub­likasyn qūru tek soltüstık jäne oŋtüstık oblystardyŋ arasyndaǧy şekara­lyq tūtastyqty saqtaǧan jaǧdaida ǧana müm­kın ärı naqty ömırlık sipat alady. 
Būl mäsele kerısınşe şeşıl­gen jaǧ­daida avtonomiia tırşılık közınen aiyrylady. Sonymen qatar, mädeni, ekonomikalyq jäne aralas oblystyq ortalyq­tarda talap etıp otyrǧan terri­toriianyŋ qūramynda qalyp qoiady. Būl ortalyqtarsyz oŋ­tüstık oblystar ekono­mikalyq, şaruaşylyq, mädeni aşar­şy­lyqqa ūşyrap, tırı ölıkke ai­nalady. Osy paiymdaulardy eskere otyryp, Qazaq avtono­miia­synyŋ şekarasyn körsetılgen şekara boiynşa bekıtu qajet. Orynbor qalasy uaqytşa ortalyq retınde qarastyryluy kerek». 
Ermekovtıŋ aitqany şyndyq edı. Eger de Sıbırrevkomynyŋ yrqyna kö­ne­tın bolsaq, bügıngı Qazaqstannyŋ bes obly­sy: Şy­ǧys Qazaqstan, Semei, Aq­mola, Qyzyljar, Kökşetau Reseidıŋ territoriiasynda qaluy kerek boldy. Eger sol astrahandyq delegasiianyŋ sözı­ne senetın bolsaq, onda qazırgı Oral, Atyrau, Maŋǧystau oblystary Reseidıŋ qūramyna ketuı kerek bolatyn. Tūrar Rys­qūlovtyŋ ötınışı ötıp ketıp, Tür­kıstan memleketı qū­ryla qalǧan jaǧdaida, onda qa­zırgı Almaty, Jambyl, Oŋtüstık Qazaqstan, Qyzylorda oblys­tary Tür­kıstan memleketınıŋ, iaǧni qazırgı Özbek­stannyŋ qūra­myn­da qalyp qoiatyn edı. 
Mıne, osy mäselenı qoiyp, ony zaŋ­dastyru, qazaq jerınıŋ är pūşpaǧyna deiın anyqtap, on­daǧy tūrǧyndar men olardyŋ künkörısıne deiın naqtylap aiqyndau Älihan Bökeihannyŋ keŋe­sımen Älımhan Ermekovtıŋ moinyna jüktelgen bolatyn. Olar senımdı aqtady. 
Mäjılıste Älihan Bökeihan­nyŋ, Älımhan Ermekovtıŋ, Le­ninnıŋ tıkelei yqpaly bolma­ǧanda jäne osy sözdı Leninnıŋ nūsqauyna tırep, «Leninnıŋ nūs­qauyn oryndaisyŋdar ma, joq pa!» degen Ahmet Baitūr­synūly­nyŋ qatty aitqan sözınıŋ näti­jesınde ǧana qazaq avtonomiiasyn qūru turaly mäsele şe­şılgen. Ol dauǧa tüspeidı. Endı, osy bel­gılengen territoriianyŋ naqty şeka­rasyn anyqtau kerek degen şeşım tüstı. Qazaq avtonomiiasyn qūru jäne onyŋ territoriiasyn belgıleu turaly jūmys uşyǧyp bara jatqanyn sezgen Lenin 12, 14, 18 jäne 19 tamyzdaǧy komis­siia otyrystaryn özı basqarady. 24 tamyzda Lenin: «Qauly daiyn. Älımhan Erme­kov­tıŋ qaita baian­dama jasaǧany dūrys. Osy boiynşa zaŋdastyru kerek» dep şeşım şyǧarady. Osy şeşım qabyldanyp şyq­qannan keiıngı sättı Älımhan Er­mekov estelı­gınde bylai jazady: «Özımnıŋ taby­syma masattanyp, riza bolyp şyqtym. Ol kezde bar-joǧy 29 jasta edım. Bızdıŋ delegasiia da qolymdy alyp jatty. Qarasam, Bökeihanov joq eken. Bärımız dälızge şyqtyq. Qazaqstannyŋ delegasiia qūramy on bestei adam bolatyn. Bärımız Älihan Bökei­hanovty tostyq. Älekeŋ Lenin­men pıkırlesıp, äŋgımelesıp qal­ǧan bolatyn. On bes, jiyrma minuttan keiın ol kısı de şyqty. Älihan Leninge bekıtılgen şekaraǧa tezdetıp qol qoiuǧa ötınış etıptı, Lenin oryn­dauǧa uäde berıptı». 
Sonymen, jalpy otyrysta bekıtılgen territoriiany qazaq avtonomiiasynyŋ territoriiasy etıp bekıtken būiryq 26 tamyz künı baspasözde jariialandy. Mıne, sodan bastap bügıngı Qazaq­stannyŋ territoriiasy qalyp­tasty. 
Bız – täuelsız memleketpız. Täuelsız memlekettıŋ şekarasy bekıtılgen. Sonyŋ bekıtılgenıne toqsan alty jyl bolyp otyr. Täuelsızdıktıŋ özı sonyŋ negızınde paida boldy. Osyny aqparat qūraldary nege aitpaidy? Bızdıŋ ūlttyq merekemız ǧoi. Ūlttyq täuelsızdıgımızdıŋ negızı ǧoi. Nege ündemeimız? Bız tarihymyzdy, tarihtaǧy oqiǧalardy ūlyqtai bıluımız kerek. Men üşın 1920 jyldyŋ 26 tamyzy – Alla jazsa, mäŋgılık azat Qazaqstan territo­riiasynyŋ mäŋgılıkke bekıgen künı, mäŋgılık saltanaty.

Saiyn BORBASOV, saiasi ǧylymdarynyŋ doktory, professor:

Qazaq jerın jinaqtaǧan qūryltai

– Qazırgı Qazaqstan Res­publikasynyŋ memle­kettılıgınıŋ tarihi dästürlerı XV-XVIII ǧasyrlardaǧy Qazaq handyǧynan bastalady. Al, onyŋ qazırgı şekaralarynyŋ naqty belgılenuı Keŋestık däuırdegı saiasi özge­rısterge bailanysty qalyptas­qany aqiqat. Azamat soǧysy aiaqtala salysymen, Alaş par­tiia­synyŋ kösemderı jäne ūlt­şyl ziialylar Keŋes Odaǧy  qūramynda jürgızılgen ūlt­tyq-aimaqtyq mejeleu jū­mystaryna belsene atsa­lysty. Qazaq hal­qy­nyŋ ta­rihi qalyptasqan jerle­rın onyŋ ielıgınde alyp qaluǧa küş saldy. Resei Federa­siiasy qūramynda qazaq avtono­miiasyn qūru jo­lynda qūramynda Alaş qairat­kerlerı men bol­şevikter kırgen Qazrevkom jūmys ıstedı. Keŋester men bolşe­viktık partiianyŋ kösemı V.İ.Leninnıŋ dekretımen qūryl­ǧan Qazrevkom 15 aidai qyzmet etıp, Qazaq­stan­nyŋ aumaq­tyq tūtastyǧyn qal­pyna keltıru maqsatyn bırınşı orynǧa qoidy. Sebebı, qazaq jerınıŋ oŋtüstık ai­maqtary Tür­kıstan avto­nomiiasy qūramynda qalyp qoiuy, al soltüstık aimaq­tary Başqūrt-qazaq avtonomiiasy qūramynda qaluy, soltüstık-şyǧys aimaǧy­nyŋ Resei Fede­rasiiasynyŋ qūramyna enıp böl­şek­tenuı qaupı tūrdy. Son­dyqtan, Qazrevkom müşe­lerı qataryndaǧy ūltşy­ldar patşa ökımetı bölşek­tep tastaǧan qazaq jerlerın bırık­tıru jolynda Qazaq­stan Keŋes­terınıŋ Qūryl­tai sezın ötkızudı qolǧa aldy. Qūryl­taiǧa daiyndyq ba­ry­synda bolaşaq Qazaq respub­likasynyŋ şekaralaryn anyq­tau jönındegı komissiia Ahmet Baitūrsynovtyŋ basşy­ly­ǧy­men zor qyzmet at­qardy.
İmperiialyq piǧyldaǧy bol­şe­­viktık basşylar ūlt­jandy qairatker­lerdıŋ qazaq jerın bırıktıru jolyndaǧy qyzmetıne böget jasap baqty. Tarihi ädılettılık üşın aituǧa kerek şyndyq būl ıste Keŋes ükımetınıŋ basşysy V.İ.Lenin qazaq halqynyŋ ökılderın qol­dady. Qazaq jerınıŋ bırtūtas avto­nomiia qūramyna jinaluyna A.Baitūr­synovpen bırge Älımhan Ermekov, Älihan Bökeihanov, Seiıtqali Meŋ­deşev, Smaǧūl Säduaqasov, Säken Seifullin, Älıbi Jankeldin, Halel Ǧabbasov t.b. qairatkerler üles qosty. Sonymen bırge, būl jū­mystar saiasi-taptyq tartystar jäne qaişylyqtar jaǧdaiynda jürdı. Jetısu, Syrdariia, Oral, Torǧai, Semei, Aqmola, Bökei ordasy, Türkıstan, Astrahan qa­zaqtary bır avtonomiia qūramyna enuge niet ettı. Qazaq halqynyŋ maqsatyna orai 1920 jyly 26 tamyzda V.İ.Lenin men M.İ.Kalinin qol qoiǧan Keŋes­tık federasiialyq sosia­listık memleket RKFSR qūra­mynda Qyr­ǧyz (Qazaq) Avto­nomiialy Keŋes­tık Sosialistık Respubli­kasyn qūru turaly Dekretı şyq­ty. Astanasy bolyp Orynbor qalasy bekıtıldı. Qaz­revkom qūramy qai­tadan qara­lyp, oǧan V.­A.­­­Ra­­­­­dus-Zen­koviia, İ.D.­­Mar­­tynov, V.Pok­ro­vs­kii, S.Avdeev, A.Baitūr­synov, S.Sei­­fullin, H.Ǧab­basov t.b. endı.
Eŋ bastysy, qazaq ūltynyŋ tarihi ielık etıp kelgen jer­lerınıŋ basym bölşegı QazAKSR qūramyna engızılgenı jariia etıldı. Qyrǧyz (Qazaq) AKSR qara­maǧyna 1917 jylǧa deiıngı şekara belgısındegı Aqmola oblysynyŋ Aqmola, Atbasar, Kökşetau, Petropavl uezderı jäne Omby uezınıŋ bır bölıgı, Semei obly­synyŋ Zaisan, Semei, Pavlodar, Öskemen, Qarqaraly uezderı, Torǧai oblysynyŋ Aqtöbe, Yrǧyz, Torǧai uezderı, Oral oblysynyŋ Gurev, Lbışın, Temır, Oral uezderı endı. Sonymen qatar, Maŋǧystau uezı, Bökei ordasy, Astrahan guberniiasynyŋ Sinemore oblysy, bırınşı, ekınşı Primorskii okrugınıŋ qazaqtar qonystanǧan uezderı de kır­gızıldı. 1920 jyly küzde el aumaǧy 1 mln 871 myŋ şarşy verstı qamtyp, halqynyŋ sany 5 mln 46 myŋ adam boldy. Būl ha­lyqtyŋ 46 paiyzdan astamy qazaqtar bolatyn.
Aita ketetın jaǧdai, Jetısu men Syrdariia oblystary QazAKSR qūra­myna tek 1924 jyly Türkıstan KASR qūramynan şyǧarylyp qaitaryldy. Al, Aqmola men Semei oblystary Sıbır revkomynyŋ qūramynan tek 1921 jyldyŋ basynda qai­taryldy. 1925 jylǧa deiın QazKASR astanasy Orynbor qalasy bolyp, 1920-1925 jyldar aralyǧynda Qazaqstandaǧy ūlttyq-aumaqtyq mejeleu jū­mys­tary aiaqtalady. Qazaq jerınıŋ Qazaq KASR qūramyna qosyluy qazaq halqynyŋ pai­dasyna şeşılgenın ataǧan joq. Azamat soǧysy, 1921-1922 jyl­dardaǧy aşarşylyq, quǧyn-sürgın jaǧdaiyndaǧy alapat qiynşylyqtarǧa, qyryluǧa qara­­mastan, qazaq ūltşyl qai­rat­­kerlerı qazaq jerın jinaqtau maqsatynda zor tarihi maŋyzy bar jūmys jasady. Qazaqstannyŋ ūlttyq-memlekettık territo­riiasyn  8  guberniianyŋ qūramyn­da bolǧan 41 uezd jasady. Olar: Bökei guberniiasynan Talovka, Orda, Jaŋaqala, Teŋız uezderı; Oral guberniiasynan Oral, Elek, Jympity, Kamykov, Gurev, Azat uezderı; Aqtöbe guberniia­synan Aqbūlaq, Aqtöbe, Temır, Yrǧyz, Şalqar uezderı; Qostanai guberniiasynan Fedorov, Borovskii, Qostanai, Uriskii, Denisov, Torǧai uezderı; Aqmola guberniiasynan Petropavl, Cherlakskii, Kökşetau, Atbasar, Aqmola uezderı; Semei guberniia­synan Semei, Pavlodar, Öske­men, Būqtarma, Zaisan, Qar­qaraly uezderı; Syrdariia guber­niiasynan Qazaly, Aqmeşıt, Türkıstan, Äulieata, Şymkent uezderı; Jetısu guberniiasynan Almaty, Taldyqorǧan, Lepsı, Jarkent uezderı endı.
Guberniialar men uezder ataularyna qarap otyrsaq, Qazaq KASR qūryluymen bastalǧan tarihi maŋyzy bar ürdıs bügıngı Qazaqstannyŋ territoriialyq-aumaqtyq jäne memlekettık şekarasyn jasap bergen ürdıs ekendıgın anyq baiqaimyz. 1920 jylǧy 26 tamyzda Qazaq KASR qūryluynyŋ qazaq halqynyŋ damuyna tigızgen eŋ basty tarihi yqpaly – osynda.

Talas OMARBEKOV, tarihşy:

Alǧysty alaş qairatkerlerıne aitaiyq

– Qazır keibır ǧalymdar, ziialy qauym ökılderı ıstıŋ baiy­byna barmai, tarihtyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyna üŋılmei jatyp, «Qazaqtyŋ şekarasyn Lenin syzyp bergen, alǧysty soǧan aitaiyq» dep jatady. Şyndyǧy solai ma edı? Joq. Eŋ bırınşı, raqmettı alaş qairatkerlerıne, bolşevikterdıŋ arasynda jürse de, «ūltym, elım, jerım» degen qa­raköz azamattarymyzǧa aituǧa tiıspız. Alǧaş qabyldanǧan dekretke Orynbor guberniiasy enbei qaldy. Qazır köp eşkım bıle bermeitın sol kezde Ahmet Baitūrsynovtyŋ Leninge jazǧan haty bar. Hat Elbasynyŋ mūraǧatynda saqtauly. Ol hatta Ahmet Leninge Orynbordy Qazaq avtonomisynyŋ qūramyna berudı sūraǧan. Nege deseŋ, ol aimaqta qazaqtar asa köp şoǧyrlanǧan edı. Osyndai ūsynys bolǧan­dyq­tan, Ahaŋnyŋ būl hatyn älı künge jariialai alǧan joqpyz. Öitkenı, el arasynda tüsınıspeuşılık tuyn­dap ketuı mümkın. Tıptı täuel­sızdıkke ie bolǧan soŋ, keibır orys tarihşylary «sızderdıŋ Baitūrsynovtaryŋyz Soltüstık Qazaqstannyŋ bıraz jerın Re­seige bereiık dep ūsynys ja­saǧan» degendı şyǧaryp alyp, ırıtkı saluǧa deiın bardy emes pe? Şyndyǧynda, Ahaŋ «Orynbordy bızge ber» dep, onyŋ öteuıne Petro­­pavldıŋ maŋaiyndaǧy kei­bır jerdı aluyn ötıngenı ras. Būl – jeke Ahmet Baitūrsynovtyŋ pı­kırı emes, sol kezdegı alaş qai­ratkerlerınıŋ ortaq pıkırı edı. Eger de Orynbor qazaq elıne qa­rasa, sol öŋırdegı türkı tektes eldermen tyǧyz bailanys or­naityn edı. Ortada şekara bol­maidy. Türkı tektes elder (baş­qūrt, tatar t.b.) qarym-qatynasy küşeiedı. Salmaǧy artar edı. Osy Ahmettıŋ hatynyŋ äserı boldy ma, älde özge de alaş qairatker­lerınıŋ pıkırı yqpal ettı me, arada ai ötpei jatyp, sol 1920 jyldyŋ qyrküiegınde Qazaq avtonomiiasy men onyŋ aimaqtyq-territo­riia­lyq mejesıne özgertu engızılıp, oǧan Orynbor kırgızıldı. Tıptı Orynbor Qazaq avtonomiiasynyŋ astanasy bolyp bekıtıldı. Alaida, qazaq avtonomiiasymen Edıl boiynda jatqan özge türkı jūr­tynyŋ yntymaǧy artyp bara jatqanyn körgen ärı bolşaqta būl öte qauıptı ekenın sezgen bol­şeviktık bilık 1925 jyly Orynbordy qaitadan Resei qūra­myna engızıp jıbergenı belgılı. Jalpy, qazaq avtonomiiasyn qūruda, onyŋ aimaqtyq-territo­riiasyn belgıleude qazaq ziialy­larynyŋ orny erekşe. Özge mäselede olardyŋ pıkırı qaq ja­ryl­ǧanymen, jer mäselesıne kel­gende, ortaq közqarasqa toqtady. Sondai auyzbırşılıktıŋ arqa­synda qazaqtar mekendegen jerlerdıŋ bärı Qazaq elınıŋ qūramyna engızıldı. Al endı «osy mäseleler bügıngı künge deiın nege aşyq aitylmady?» degenge kelsek, sol kezdegı hattamalardyŋ köbı qūpiia bolyp keldı. Alaşorda basşylarynyŋ aitqandaryn, jazysqan hattaryn jariialauǧa tyiym salyndy. Sondyqtan tarihşylarymyz oilaryn aşyq aita almady. Endı ǧana qūpiia hattamalarǧa qol jetkızıp jatyr­myz. Aldaǧy uaqytta 1920 jyl­dyŋ şılde-tamyz ailarynda Qa­zaq elın qūruǧa talpynys jasap, basyn qaterge tıkken alaş qai­ratkerlerınıŋ eŋbekterı talai aitylady dep oilaimyn.

"Aiqyn"