سوڭعى ۋاقىتتا بالالارعا ەكپە سالۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى پىكىرتالاستار وزەكتى بولۋدا. ەكپەنى ەگۋگە قارسى ادامداردىڭ سانى قايتادان ءوسىپ جاتىر. وسى تاقىرىپقا بايلانىستى بالالار ومبۋدسمەنى اننا كۋزنەتسوۆا ءسوز سويلەدى. «مەل» سايتى دوكتور اندەرسوننىڭ ونكولوگيالىق ورتالىعى دايىنداعان ءماتىندى جاريالايدى: وندا ۆاكتسينانىڭ پايدا بولۋى ارقاسىندا تاريحتا قالعان اۋرۋلار ءتىزىمى كورسەتىلگەن.
- شەشەك
شەشەك ەكپەنىڭ سالدارىنان بۇكىل الەمدە مۇلدەم جوعالىپ كەتكەن جالعىز اۋرۋ بولىپ سانالادى. سوڭعى بەلگىلى وقيعا 1978 جىلى انگليادا بولعان.
شەشەكتى جۇقتىرۋ وڭاي بولعاندىقتان، ول تەز تارالا باستادى. ينفەكتسيانى توسەك-ورىن تىسى ارقىلى نەمەسە ناۋقاس اداممەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ تە جۇقتىرۋعا بولاتىن ەدى. باستاپقى كەزدە اۋرۋ تۇماۋ سياقتى باستالدى، سودان كەيىن تەرىدە كوپتەگەن جارالار پايدا بولدى، جارا پايدا بولعان جەردە تىرتىق قالدى. شەشەكتەن كەيىن ءتىرى قالعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى كورۋ مۇمكىندىگىنەن جارتىلاي نەمەسە تولىعىمەن ايىرىلعان.
شەشەكتىڭ تارالۋى ۆاريولياتسيا – شەشەكتى ادەيى جۇقتىرۋدى ەنگىزگەننەن كەيىن باياۋلاي باستادى. ساۋ ادامعا ناۋقاستىڭ شەشەك قۋىسىنىڭ ىشىندەگىسىن ەنگىزدى، سودان كەيىن ول شەشەكپەن جەڭىل تۇردە اۋىرعان. بۇل اۋرۋعا قارسى ۆاكتسيناتسيانىڭ وسى ءادىسىن XVIII عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپاعا وسمان يمپەرياسىنان ۇلىبريتانيا ەلشىسىنىڭ ايەلى، اريستوكرات مەري ۋورتلي مونتاگا اكەلگەن. سول كەزدەگى كاسىبي دارىگەرلەر اراسىندا بۇل ادىسكە بايلانىستى داۋ تۋىنداعان، بىراق، XVIII عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن شەشەكپەن كۇرەسۋدىڭ جالعىز ءتيىمدى جولى وسى ءادىس بولىپ قالا بەردى.
ۆارياتسيانىڭ كومەگىمەن بريتاندىق كورولدىك جۇپتىڭ بالالارى ەگىلدى.
1790-شى جىلدارى اعىلشىن دارىگەرى ەدۆارد دجەننەر سيىر شەشەگىنىڭ كومەگىمەن ۆاكتسيناتسيالاۋدىڭ قاۋىپسىز ءادىسىن ويلاپ تاپتى. ول بۇل اۋرۋدى جۇقتىرعان ادامداردا سالىستىرمالى تۇردە جەڭىل فورمادا پايدا بولاتىن شەشەك اۋرۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگىن اڭعارعان. 1796 جىلى شەشەك اۋرۋىن كەزدەيسوق جۇقتىرعان ساۋىنشىنىڭ قولىنداعى ءىرىڭدى سەگىز جاسار بالاعا ەگۋ ارقىلى ول سيىر شەشەگىن ەگۋدىڭ العاشقى تاجىريبەسىن وتكىزدى. شەشەك تەك ەكپە ەككەن جەرگە عانا جايىلدى جانە اسقىنعان جوق. ەكى اي وتكەن سوڭ دجەننەر بالاعا قابىلدانباعان تابيعي ادام شەشەگىن ەكتى.
XIX عاسىردىڭ باسىندا ەكپە ەگۋ انگليادا جانە باسقا ەۋروپالىق ەلدەردە مىندەتتى بولدى. 1815 جىلى رەسەيدە ەكپە ەگىلمەگەن بالالاردىڭ ءتىزىمىن جاسايتىن ۆاكتسيناتسيا كوميتەتى قۇرىلدى. 1967 جىلى ەكى ميلليون ادام شەشەك اۋرۋىنان قايتىس بولعاننان كەيىن، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) شەشەك اۋرۋىن تولىعىمەن جويۋ ءۇشىن جاپپاي ەگۋدى باستاۋعا شەشىم قابىلدامايىنشا، امەريكادا، ازيادا جانە افريكادا شەشەك اۋرۋىنىڭ تارالۋى توقتامادى.
- پوليوميەليت
پوليوميەليت نەمەسە بالالاردىڭ جۇلىن اۋرۋى – بۇل جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن جۇقپالى اۋرۋ. XX عاسىردىڭ ورتاسىندا پوليوميەليت ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكادا ىندەتكە اينالا باستادى، بىراق 1960-شى جىلدارى ۆاكتسينانىڭ ارقاسىندا اۋرۋ ءىس جۇزىندە جويىلدى. ونى 1952 جىلى امەريكاندىق عالىم دجوناس سالك جاساعان. ۆاكتسينانى سىناۋعا ەرىكتى رەتىندە عالىمنىڭ ءوزى، ونىڭ ايەلى مەن بالالارى قاتىسقان.
پوليوميەليتتىڭ الدىن الاتىن ەكپە جاساعاننان كەيىن اۋرۋدىڭ اسقىنۋى كۇرت تومەندەگەن. ماسەلەن، كسرو-دا ىندەت كەزىندە 1950 جىلدارى اۋرۋ ءار 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 10 مىڭ جاعدايعا جەتتى، ال 1960 جىلى جاپپاي ۆاكتسيناتسيا ەنگىزىلگەننەن كەيىن ول جاعداي 200 ەسەگە ازايعان.
اقش-تا 1979 جىلدان بەرى پوليوميەليت اۋرۋىنا قاتىستى بىردە-ءبىر وقيعا تىركەلگەن جوق. يۋنيسەف-ءتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 90-جىلداردىڭ اياعىندا الەمدەگى بالالاردىڭ 80% -ى وسى ۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەتكە يە بولدى. قازىرگى تاڭدا اۋرۋ پاكىستان مەن اۋعانستاندا عانا ەندەميالىق بولىپ قالعان (ەندەميالىق دەپ بەلگىلى ءبىر جەرگە ءتان اۋرۋلاردى ايتادى.
- پاروتيت
ناۋقاس ادامداردا بەتتىڭ ىسىنۋىمەن بايقالاتىن پاروتيت اۋرۋىن «شوشقا مويىن» دەپ تە اتاعان. پاروتيت اۋا ارقىلى جۇعادى جانە بەزدىڭ قابىنۋىن تۋدىرادى. كوبىنەسە بۇل اۋرۋمەن 3 جاستان 15 جاسقا دەيىنگى بالالار اۋىرادى.
اقش-تا پاروتيتپەن ۆاكتسينا تاراتىلعانعا دەيىن جىل سايىن 186 مىڭعا جۋىق ادام اۋىرعان. جاپپاي ەگۋدى ەنگىزۋدەن كەيىن ءپاروتيتتىڭ تارالۋ جيىلىگى 99% - عا تومەندەگەن.
MMR ۆاكتسيناسى پاروتيتكە قارسى قولدانىلادى، ول قىزىلشا مەن قىزامىقتان دا قورعايدى. ونى امەريكاندىق ميكروبيولوگ موريس گيللەمان (Maurice Hilleman) قىزى دجەريل لينن پاروتيت اۋرۋىمەن اۋىرعاننان كەيىن 1963 جىلى ازىرلەگەن. ونىڭ اتىمەن ەپيدەميالىق پاروتيت شتاممى اتالعان، سونىڭ نەگىزىندە ۆاكتسينا جاسالعان.
- قىزىلشا
قىزىلشا – بۇل نارەستەگە ءولىم قاۋىپىن تۋدىراتىن وتكىر ينفەكتسيالىق اۋرۋ. ول جوعارى تەمپەراتۋرادا، جوعارعى تىنىس جولدارىنىڭ قابىنۋىمەن جانە تەرى بورتپەسىمەن بىرگە جۇرەدى. 2001 جىلدان 2012 جىلعا دەيىن امەريكا قۇراما شتاتتارىندا قىزىلشا اۋرۋىنىڭ سانى جىلىنا 60 جاعدايعا دەيىن جەتكەن. 2014 جىلى بۇكىل الەمدەگى بالالاردىڭ 85%-ى ومىرىندە العاش رەت ۆاكتسيناتسيادان وتكەن. وسىدان كەيىن بالادا يممۋنيتەت جوعارىلاي باستادى. ەگەر ەلدە ۆاكتسيناتسيامەن قامتۋ جوعارى بولسا، قىزىلشانىڭ ءورشۋى توقتاتىلادى، بىراق تۇرعىندار ەگۋدى توقتاتسا، اۋرۋ قايتا ورالۋى مۇمكىن.
قىزىلشادان بولاتىن ءولىم-ءجىتىمنىڭ تومەندەۋى پاروتيت جاعدايى سياقتى، دوكتور گيللەماننىڭ MMR ۆاكتسيناسىنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى بولدى. جالپى العاندا موريس گيللەمان 36 ۆاكتسينا جاسادى، ونىڭ سەگىزى بارلىق جەردە – شەشەككە، مەنينگيتكە، ا جانە ۆ گەپاتيتىنە قارسى قولدانىلدى.
- قىزامىق
قىزامىق سيمپتومدارى دەنەدەگى قىزىل بورتپەلەرگە بايلانىستى قىزىلشاعا ۇقسايدى، بىراق ۆيرۋس باسقاشا ارەكەت ەتەدى. بۇل اۋرۋ بالالىق شاقتا قاۋىپتى ەمەس، الايدا اناسى جۇكتىلىك كەزىندە قىزامىققا شالدىققان بولسا، بالاعا اۋىر زاردابىن تيگىزۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا ءجيى كەزدەسەتىن كەمىستىكتىڭ ءبىرى – بالانىڭ تۋا ءبىتتى ساڭىراۋ بولۋى.
دامىعان ەلدەردە MMR ۆاكتسيناسىنىڭ ارقاسىندا قىزامىق سيرەك كەزدەسەدى. ەۋروپادا ءار ءتۇرلى ەسەپتەۋلەر بويىنشا ايەلدەردىڭ 80-نەن 95% -نا دەيىن قىزامىققا قارسى ۆاكتسيناتسيا جاسالعان. اقش-تا سوڭعى 15 جىلدا قىزامىق اۋرۋىنىڭ جيىلىگى جىلىنا 11 جاعدايعا دەيىن تومەندەگەن. 2015 جىلى ددۇ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىن قىزىلشانىڭ تارالۋىنان ازات اۋماق دەپ جاريالادى.
- سىرەسپە
سىرەسپە كەزىندە ينفەكتسيا اعزاعا تەرىدەگى جارالار ارقىلى تۇسەدى جانە بۇلشىقەتتەردىڭ اۋىرسىنۋىن، ياعني ولاردىڭ قۇرىسىپ قالۋىن تۋدىرادى. اقش-تا 1947 جىلى ۆاكتسينا قولدانىلا باستاعان كەزدە تىركەلگەن سىرەسپە جاعدايلارىنىڭ سانى شامامەن 95% - عا تومەندەگەن – قازىرگى كەزدە سىرەسپەمەن جىلىنا ەڭ كوپ دەگەندە 50 ادام اۋىرادى. سونىمەن قاتار كەيبىر ەلدەر ءۇشىن سىرەسپە اۋرۋى ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. ءۇندىستاندا كوپتەگەن ادامدار سىرەسپەمەن اۋىرادى: 2015 جىلى 2268 ادام جۇقتىرعان.
رەسەيدە سوڭعى جىلدارى ورتا ەسەپپەن 30-35 سىرەسپە جاعدايى تىركەلگەن. كوبىنەسە ەكپە ەكپەگەن ەگدە جاستاعى ادامدار اۋىرعان.
- كوكجوتەل
كوكجوتەل اتاۋى ناۋقاس جوتەلگەندە اۋا جەتىسپەگەن كەزدە پايدا بولاتىن قۇرىسۋ دىبىسىنا بايلانىستى قويىلعان. كەيدە بۇل اۋرۋدى «100 كۇندىك جوتەل» دەپ تە اتايدى، سەبەبى، اۋىر جاعدايلاردا جوتەل ۇستاماسى ناۋقاستى ۇزاق ۋاقىت بويى ازاپتاۋى مۇمكىن. كوكجوتەلمەن بارلىق جاستاعى ادامدار اۋىرادى، ەكى جاستان كىشى بالالار ءۇشىن اۋرۋ ءجيى ولىمگە اكەلىپ سوعادى.
بالا ءومىرىنىڭ العاشقى ايلارىندا كوكجوتەلگە قارسى ۆاكتسيناتسيا الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندەگى ۇلتتىق يممۋنداۋ باعدارلامالارىنا ەنگىزىلگەن. دامىعان ەلدەردە ءتورت-التى جاستاعى جاسوسپىرىمدەر مەن ەرەسەكتەر اراسىندا رەۆاكتسيناتسيا جۇرگىزىلەدى،سەبەبى، ەكپە تۇراقتى تۇردە يممۋنيتەتتى قامتاماسىز ەتپەيدى.
قازىر ادامدار اراسىندا كوكجوتەلمەن اۋىرۋ جالعاسۋدا، بىراق XX عاسىرمەن سالىستىرعاندا اۋرۋ جاعدايلارى سيرەك كەزدەسەدى. مىسالى، انگليادا 1950 جىلدارى ۆاكتسينا پايدا بولعانعا دەيىن جىل سايىن 100 مىڭنان استام وقيعا تىركەلگەن، ال 1980 جىلى اۋىرعاندار سانى 1500-دەن اسپاعان.
- ديفتەريا
العاش رەت ديفتەريانىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ۆاكتسينا 1920 جىلدارى قولدانىلا باستادى. سودان بەرى كوپتەگەن ەلدەردە ولىمگە اكەلەتىن باكتەريالىق جۇقپا اۋرۋىنىڭ جيىلىگى 100% - عا تومەندەدى. اقش-تا حح عاسىردىڭ باسىندا جىل سايىن 200 مىڭنان استام ادام اۋىرعان، ال سوڭعى ونجىلدىقتا مۇنداي جاعدايلاردىڭ سانى بەسكە دەيىن قىسقاردى. ديفتەريا تاياقشاسى تىنىس الۋ جۇيەسىن زاقىمداي وتىرىپ، ۋلى توكسيندى بولەدى. ناۋقاسقا دەم الۋ، جۇتۋ قيىنعا سوعادى، ال قانعا تۇسكەننەن كەيىن ينفەكتسيا نەگىزگى ورگاندار مەن نەرۆتەرگە شابۋىل جاساۋى مۇمكىن.
جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ديفتەرياعا قارسى ۆاكتسينانىڭ بىرنەشە ءتۇرى قولدانىلادى. 1920 جىلدارى ديفتەريا ءورشىپ، كوبىنەسە ونىمەن بالالار اۋىرعان. بۇگىنگى كۇنى 10 جىلدان استام ۋاقىت ۆاكتسيناتسيادان وتپەگەن ەرەسەك ادامدار اۋرۋعا شالدىعۋدا.
- ا گەپاتيتى
ا گەپاتيتى – لاستانعان ونىمدەر مەن سۋدى تۇتىنۋ كەزىندە نەمەسە اۋرۋدى جۇقتىرعان اداممەن تىكەلەي بايلانىسقاننان كەيىن جۇعاتىن ۆيرۋستىق باۋىر اۋرۋى. اقش-تا ا گەپاتيتىنە قارسى ۆاكتسينا ەنگىزىلگەن ساتتەن باستاپ 1995 جىلى اۋرۋدى جۇقتىرۋ جاعدايى 95% - عا قىسقارعان.
ا گەپاتيتى سانيتارلىق جاعدايى ناشار جانە تازا سۋدى قولدانۋ مۇمكىندىگى جوق دامۋشى ەلدەردە ماڭىزدى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. ا، ۆ جانە س گەپاتيتتەرى – ءۇش ءتۇرلى ۆيرۋستىڭ اسەرىنەن بولاتىن قابىنۋدىڭ ءارتۇرلى نىساندارى. ا جانە ۆ گەپاتيتىنە قارسى ۆاكتسينالار بار بولعانىمەن، س گەپاتيتىنە قارسى ۆاكتسينا ءالى كۇنگە تابىلعان جوق.
- ءىرى قارا مال وباسى
اۋرۋ مەن ىندەتتەردەن جاپا شەككەن تەك ادامدار عانا ەمەس. ءىرى قارا مال وباسى – بۇل قوستۇياقتى جانۋارلارعا زيان تيگىزىپ، ولىمگە اكەلەتىن جانە جۇقپالى تۇماۋعا ۇقساس ۆيرۋس. وبانىڭ بۇل ءتۇرى ادامعا جۇقپايدى، بىراق ونىڭ ومىرىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتۋى مۇمكىن: ىندەت كەزىندە ءۇي مالىنىڭ جاپپاي قىرىلۋى ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋ سەبەبىنە اسەرىن تيگىزەدى.
ءىرى قارا مال وباسىنا قارسى ۆاكتسينانى 1897 جىلى وڭتۇستىك افريكاداعى جۇمىس كەزىندە نەمىس باكتەريولوگى روبەرت كوح تاپتى. سونىمەن قاتار، كوح ءسىبىر جاراسىنىڭ باتسيللاسىن اشىپ، تۋبەركۋلەزدى زەرتتەگەنى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىن الدى.
2011 جىلى ءىرى قارا مال وباسىنىڭ جويىلعاندىعى تۋرالى اقپارات جاريالاندى. سوڭعى وقيعا 2001 جىلى تىركەلگەن. ءىرى قارا مال وباسى شەشەكتەن كەيىنگى تولىعىمەن جويىلعان ەكىنشى اۋرۋ بولدى.
اقپارات Mel.fm سايتىنان الىندى
ورىس تىلىنەن اۋدارعان: جانسايا سمان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
