Sońǵy ýaqytta balalarǵa ekpe salý qajettiligine baılanysty pikirtalastar ózekti bolýda. Ekpeni egýge qarsy adamdardyń sany qaıtadan ósip jatyr. Osy taqyrypqa baılanysty balalar ombýdsmeni Anna Kýzneova sóz sóıledi. «Mel» saıty doktor Andersonnyń Onkologııalyq ortalyǵy daıyndaǵan mátindi jarııalaıdy: onda vakınanyń paıda bolýy arqasynda tarıhta qalǵan aýrýlar tizimi kórsetilgen.
- Sheshek
Sheshek ekpeniń saldarynan búkil álemde múldem joǵalyp ketken jalǵyz aýrý bolyp sanalady. Sońǵy belgili oqıǵa 1978 jyly Anglııada bolǵan.
Sheshekti juqtyrý ońaı bolǵandyqtan, ol tez tarala bastady. Infekııany tósek-oryn tysy arqyly nemese naýqas adammen betpe-bet kezdesip te juqtyrýǵa bolatyn edi. Bastapqy kezde aýrý tumaý sııaqty bastaldy, sodan keıin teride kóptegen jaralar paıda boldy, jara paıda bolǵan jerde tyrtyq qaldy. Sheshekten keıin tiri qalǵan adamdardyń kópshiligi kórý múmkindiginen jartylaı nemese tolyǵymen aıyrylǵan.
Sheshektiń taralýy varıolıaııa – sheshekti ádeıi juqtyrýdy engizgennen keıin baıaýlaı bastady. Saý adamǵa naýqastyń sheshek qýysynyń ishindegisin engizdi, sodan keıin ol sheshekpen jeńil túrde aýyrǵan. Bul aýrýǵa qarsy vakınaııanyń osy ádisin XVIII ǵasyrdyń basynda Eýropaǵa Osman ımperııasynan Ulybrıtanııa elshisiniń áıeli, arıstokrat Merı Ýortlı Montaga ákelgen. Sol kezdegi kásibı dárigerler arasynda bul ádiske baılanysty daý týyndaǵan, biraq, XVIII ǵasyrdyń aıaǵyna deıin sheshekpen kúresýdiń jalǵyz tıimdi joly osy ádis bolyp qala berdi.
Varıaııanyń kómegimen brıtandyq koroldik juptyń balalary egildi.
1790-shy jyldary aǵylshyn dárigeri Edvard Djenner sıyr shesheginiń kómegimen vakınaııalaýdyń qaýipsiz ádisin oılap tapty. Ol bul aýrýdy juqtyrǵan adamdarda salystyrmaly túrde jeńil formada paıda bolatyn sheshek aýrýynyń bir túri ekendigin ańǵarǵan. 1796 jyly sheshek aýrýyn kezdeısoq juqtyrǵan saýynshynyń qolyndaǵy irińdi segiz jasar balaǵa egý arqyly ol sıyr sheshegin egýdiń alǵashqy tájirıbesin ótkizdi. Sheshek tek ekpe ekken jerge ǵana jaıyldy jáne asqynǵan joq. Eki aı ótken soń Djenner balaǵa qabyldanbaǵan tabıǵı adam sheshegin ekti.
XIX ǵasyrdyń basynda ekpe egý Anglııada jáne basqa eýropalyq elderde mindetti boldy. 1815 jyly Reseıde ekpe egilmegen balalardyń tizimin jasaıtyn vakınaııa komıteti quryldy. 1967 jyly eki mıllıon adam sheshek aýrýynan qaıtys bolǵannan keıin, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) sheshek aýrýyn tolyǵymen joıý úshin jappaı egýdi bastaýǵa sheshim qabyldamaıynsha, Amerıkada, Azııada jáne Afrıkada sheshek aýrýynyń taralýy toqtamady.
- Polıomıelıt
Polıomıelıt nemese balalardyń julyn aýrýy – bul júıke júıesine áser etetin juqpaly aýrý. XX ǵasyrdyń ortasynda polıomıelıt Eýropa men Soltústik Amerıkada indetke aınala bastady, biraq 1960-shy jyldary vakınanyń arqasynda aýrý is júzinde joıyldy. Ony 1952 jyly amerıkandyq ǵalym Djonas Salk jasaǵan. Vakınany synaýǵa erikti retinde ǵalymnyń ózi, onyń áıeli men balalary qatysqan.
Polıomıelıttiń aldyn alatyn ekpe jasaǵannan keıin aýrýdyń asqynýy kúrt tómendegen. Máselen, KSRO-da indet kezinde 1950 jyldary aýrý ár 100 myń adamǵa shaqqanda 10 myń jaǵdaıǵa jetti, al 1960 jyly jappaı vakınaııa engizilgennen keıin ol jaǵdaı 200 esege azaıǵan.
AQSh-ta 1979 jyldan beri polıomıelıt aýrýyna qatysty birde-bir oqıǵa tirkelgen joq. IýNISEF-tiń málimetteri boıynsha, 90-jyldardyń aıaǵynda álemdegi balalardyń 80% -y osy vırýsqa qarsy ımmýnıtetke ıe boldy. Qazirgi tańda aýrý Pákistan men Aýǵanstanda ǵana endemııalyq bolyp qalǵan (endemııalyq dep belgili bir jerge tán aýrýlardy aıtady.
- Parotıt
Naýqas adamdarda bettiń isinýimen baıqalatyn parotıt aýrýyn «shoshqa moıyn» dep te ataǵan. Parotıt aýa arqyly juǵady jáne bezdiń qabynýyn týdyrady. Kóbinese bul aýrýmen 3 jastan 15 jasqa deıingi balalar aýyrady.
AQSh-ta parotıtpen vakına taratylǵanǵa deıin jyl saıyn 186 myńǵa jýyq adam aýyrǵan. Jappaı egýdi engizýden keıin parotıttiń taralý jıiligi 99% - ǵa tómendegen.
MMR vakınasy parotıtke qarsy qoldanylady, ol qyzylsha men qyzamyqtan da qorǵaıdy. Ony Amerıkandyq mıkrobıolog Morıs Gılleman (Maurice Hilleman) qyzy Djerıl Lınn parotıt aýrýymen aýyrǵannan keıin 1963 jyly ázirlegen. Onyń atymen epıdemııalyq parotıt shtammy atalǵan, sonyń negizinde vakına jasalǵan.
- Qyzylsha
Qyzylsha – bul nárestege ólim qaýipin týdyratyn ótkir ınfekııalyq aýrý. Ol joǵary temperatýrada, joǵarǵy tynys joldarynyń qabynýymen jáne teri bórtpesimen birge júredi. 2001 jyldan 2012 jylǵa deıin Amerıka Qurama Shtattarynda qyzylsha aýrýynyń sany jylyna 60 jaǵdaıǵa deıin jetken. 2014 jyly búkil álemdegi balalardyń 85%-y ómirinde alǵash ret vakınaııadan ótken. Osydan keıin balada ımmýnıtet joǵarylaı bastady. Eger elde vakınaııamen qamtý joǵary bolsa, qyzylshanyń órshýi toqtatylady, biraq turǵyndar egýdi toqtatsa, aýrý qaıta oralýy múmkin.
Qyzylshadan bolatyn ólim-jitimniń tómendeýi parotıt jaǵdaıy sııaqty, doktor Gıllemannyń MMR vakınasynyń paıda bolýyna baılanysty boldy. Jalpy alǵanda Morıs Gılleman 36 vakına jasady, onyń segizi barlyq jerde – sheshekke, menıngıtke, A jáne V gepatıtine qarsy qoldanyldy.
- Qyzamyq
Qyzamyq sımptomdary denedegi qyzyl bórtpelerge baılanysty qyzylshaǵa uqsaıdy, biraq vırýs basqasha áreket etedi. Bul aýrý balalyq shaqta qaýipti emes, alaıda anasy júktilik kezinde qyzamyqqa shaldyqqan bolsa, balaǵa aýyr zardabyn tıgizýi múmkin. Mundaı jaǵdaıda jıi kezdesetin kemistiktiń biri – balanyń týa bitti sańyraý bolýy.
Damyǵan elderde MMR vakınasynyń arqasynda qyzamyq sırek kezdesedi. Eýropada ár túrli esepteýler boıynsha áıelderdiń 80-nen 95% -na deıin qyzamyqqa qarsy vakınaııa jasalǵan. AQSh-ta sońǵy 15 jylda qyzamyq aýrýynyń jıiligi jylyna 11 jaǵdaıǵa deıin tómendegen. 2015 jyly DDU Soltústik jáne Ońtústik Amerıka elderin qyzylshanyń taralýynan azat aýmaq dep jarııalady.
- Sirespe
Sirespe kezinde ınfekııa aǵzaǵa teridegi jaralar arqyly túsedi jáne bulshyqetterdiń aýyrsynýyn, ıaǵnı olardyń qurysyp qalýyn týdyrady. AQSh-ta 1947 jyly vakına qoldanyla bastaǵan kezde tirkelgen sirespe jaǵdaılarynyń sany shamamen 95% - ǵa tómendegen – qazirgi kezde sirespemen jylyna eń kóp degende 50 adam aýyrady. Sonymen qatar keıbir elder úshin sirespe aýrýy mańyzdy másele bolyp qala bermek. Úndistanda kóptegen adamdar sirespemen aýyrady: 2015 jyly 2268 adam juqtyrǵan.
Reseıde sońǵy jyldary orta eseppen 30-35 sirespe jaǵdaıy tirkelgen. Kóbinese ekpe ekpegen egde jastaǵy adamdar aýyrǵan.
- Kókjótel
Kókjótel ataýy naýqas jótelgende aýa jetispegen kezde paıda bolatyn qurysý dybysyna baılanysty qoıylǵan. Keıde bul aýrýdy «100 kúndik jótel» dep te ataıdy, sebebi, aýyr jaǵdaılarda jótel ustamasy naýqasty uzaq ýaqyt boıy azaptaýy múmkin. Kókjótelmen barlyq jastaǵy adamdar aýyrady, eki jastan kishi balalar úshin aýrý jıi ólimge ákelip soǵady.
Bala ómiriniń alǵashqy aılarynda kókjótelge qarsy vakınaııa álemniń barlyq elderindegi ulttyq ımmýndaý baǵdarlamalaryna engizilgen. Damyǵan elderde tórt-alty jastaǵy jasóspirimder men eresekter arasynda revakınaııa júrgiziledi,sebebi, ekpe turaqty túrde ımmýnıtetti qamtamasyz etpeıdi.
Qazir adamdar arasynda kókjótelmen aýyrý jalǵasýda, biraq XX ǵasyrmen salystyrǵanda aýrý jaǵdaılary sırek kezdesedi. Mysaly, Anglııada 1950 jyldary vakına paıda bolǵanǵa deıin jyl saıyn 100 myńnan astam oqıǵa tirkelgen, al 1980 jyly aýyrǵandar sany 1500-den aspaǵan.
- Dıfterııa
Alǵash ret dıfterııanyń aldyn alý úshin vakına 1920 jyldary qoldanyla bastady. Sodan beri kóptegen elderde ólimge ákeletin bakterııalyq juqpa aýrýynyń jıiligi 100% - ǵa tómendedi. AQSh-ta HH ǵasyrdyń basynda jyl saıyn 200 myńnan astam adam aýyrǵan, al sońǵy onjyldyqta mundaı jaǵdaılardyń sany beske deıin qysqardy. Dıfterııa taıaqshasy tynys alý júıesin zaqymdaı otyryp, ýly toksındi bóledi. Naýqasqa dem alý, jutý qıynǵa soǵady, al qanǵa túskennen keıin ınfekııa negizgi organdar men nervterge shabýyl jasaýy múmkin.
Jas ereksheligine baılanysty dıfterııaǵa qarsy vakınanyń birneshe túri qoldanylady. 1920 jyldary dıfterııa órship, kóbinese onymen balalar aýyrǵan. Búgingi kúni 10 jyldan astam ýaqyt vakınaııadan ótpegen eresek adamdar aýrýǵa shaldyǵýda.
- A gepatıti
A gepatıti – lastanǵan ónimder men sýdy tutyný kezinde nemese aýrýdy juqtyrǵan adammen tikeleı baılanysqannan keıin juǵatyn vırýstyq baýyr aýrýy. AQSh-ta A gepatıtine qarsy vakına engizilgen sátten bastap 1995 jyly aýrýdy juqtyrý jaǵdaıy 95% - ǵa qysqarǵan.
A gepatıti sanıtarlyq jaǵdaıy nashar jáne taza sýdy qoldaný múmkindigi joq damýshy elderde mańyzdy másele bolyp qala bermek. A, V jáne S gepatıtteri – úsh túrli vırýstyń áserinen bolatyn qabynýdyń ártúrli nysandary. A jáne V gepatıtine qarsy vakınalar bar bolǵanymen, S gepatıtine qarsy vakına áli kúnge tabylǵan joq.
- Iri qara mal obasy
Aýrý men indetterden japa shekken tek adamdar ǵana emes. Iri qara mal obasy – bul qostuıaqty janýarlarǵa zııan tıgizip, ólimge ákeletin jáne juqpaly tumaýǵa uqsas vırýs. Obanyń bul túri adamǵa juqpaıdy, biraq onyń ómirine aıtarlyqtaı áser etýi múmkin: indet kezinde úı malynyń jappaı qyrylýy ekonomıkanyń quldyraý sebebine áserin tıgizedi.
Iri qara mal obasyna qarsy vakınany 1897 jyly Ońtústik Afrıkadaǵy jumys kezinde nemis bakterıology Robert Koh tapty. Sonymen qatar, Koh sibir jarasynyń baıllasyn ashyp, týberkýlezdi zerttegeni úshin Nobel syılyǵyn aldy.
2011 jyly iri qara mal obasynyń joıylǵandyǵy týraly aqparat jarııalandy. Sońǵy oqıǵa 2001 jyly tirkelgen. Iri qara mal obasy sheshekten keıingi tolyǵymen joıylǵan ekinshi aýrý boldy.
Aqparat Mel.fm saıtynan alyndy
Orys tilinen aýdarǵan: Jansaıa Sman
"Adyrna" ulttyq portaly
