Ekpenıŋ arqasynda tarihqa ainalǧan 10 auru

Soŋǧy uaqytta balalarǧa  ekpe salu qajettılıgıne bailanysty pıkırtalastar özektı boluda. Ekpenı eguge qarsy adamdardyŋ sany qaitadan ösıp jatyr. Osy taqyrypqa bailanysty balalar ombudsmenı Anna Kuznesova söz söiledı. «Mel»  saity doktor Andersonnyŋ Onkologiialyq ortalyǧy daiyndaǧan mätındı jariialaidy: onda vaksinanyŋ paida boluy arqasynda tarihta qalǧan aurular tızımı körsetılgen.

1. Şeşek

Şeşek ekpenıŋ saldarynan bükıl älemde müldem joǧalyp ketken jalǧyz auru bolyp sanalady. Soŋǧy belgılı oqiǧa 1978 jyly Angliiada bolǧan. Şeşektı jūqtyru oŋai bolǧandyqtan, ol tez tarala bastady. İnfeksiiany tösek-oryn tysy arqyly nemese nauqas adammen betpe-bet kezdesıp te jūqtyruǧa bolatyn edı. Bastapqy kezde auru tūmau siiaqty bastaldy, sodan keiın terıde köptegen jaralar paida boldy, jara paida bolǧan jerde tyrtyq qaldy. Şeşekten keiın tırı qalǧan adamdardyŋ köpşılıgı köru mümkındıgınen jartylai nemese tolyǧymen aiyrylǧan. Şeşektıŋ taraluy varioliasiia – şeşektı ädeiı jūqtyrudy engızgennen keiın baiaulai bastady. Sau adamǧa nauqastyŋ şeşek quysynyŋ ışındegısın engızdı, sodan keiın ol şeşekpen jeŋıl türde auyrǧan. Būl auruǧa qarsy vaksinasiianyŋ osy ädısın XVIII ǧasyrdyŋ basynda Europaǧa Osman imperiiasynan Ūlybritaniia elşısınıŋ äielı, aristokrat Meri Uortli Montaga äkelgen. Sol kezdegı käsıbi därıgerler arasynda būl ädıske bailanysty dau tuyndaǧan, bıraq, XVIII ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın  şeşekpen küresudıŋ jalǧyz tiımdı joly osy ädıs bolyp qala berdı. Variasiianyŋ kömegımen britandyq koroldık jūptyŋ balalary egıldı. 1790-şy jyldary aǧylşyn därıgerı Edvard Djenner siyr şeşegınıŋ kömegımen vaksinasiialaudyŋ qauıpsız ädısın oilap tapty. Ol būl aurudy jūqtyrǧan adamdarda salystyrmaly türde jeŋıl formada paida bolatyn şeşek auruynyŋ bır türı ekendıgın aŋǧarǧan. 1796 jyly şeşek auruyn kezdeisoq jūqtyrǧan sauynşynyŋ qolyndaǧy ırıŋdı segız jasar balaǧa egu arqyly ol siyr şeşegın egudıŋ alǧaşqy täjıribesın ötkızdı. Şeşek tek ekpe ekken jerge ǧana jaiyldy jäne asqynǧan joq. Ekı ai ötken soŋ Djenner balaǧa qabyldanbaǧan tabiǧi adam şeşegın ektı. XIX ǧasyrdyŋ basynda ekpe egu Angliiada jäne basqa europalyq elderde mındettı boldy.  1815 jyly Reseide ekpe egılmegen balalardyŋ tızımın jasaityn vaksinasiia komitetı qūryldy.  1967 jyly ekı million adam şeşek auruynan qaitys bolǧannan keiın, Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy (DDŪ) şeşek auruyn tolyǧymen joiu üşın jappai egudı bastauǧa şeşım qabyldamaiynşa, Amerikada, Aziiada jäne Afrikada şeşek auruynyŋ taraluy toqtamady.

2. Poliomielit

Poliomielit nemese balalardyŋ jūlyn auruy – būl jüike jüiesıne äser etetın jūqpaly auru. XX ǧasyrdyŋ ortasynda poliomielit Europa men Soltüstık Amerikada ındetke ainala bastady, bıraq 1960-şy jyldary vaksinanyŋ arqasynda auru ıs jüzınde joiyldy. Ony 1952 jyly amerikandyq ǧalym Djonas Salk jasaǧan. Vaksinany synauǧa erıktı retınde ǧalymnyŋ özı, onyŋ äielı men balalary qatysqan. Poliomielittıŋ aldyn alatyn ekpe jasaǧannan keiın aurudyŋ asqynuy kürt tömendegen. Mäselen, KSRO-da ındet kezınde 1950 jyldary auru är 100 myŋ adamǧa şaqqanda 10 myŋ jaǧdaiǧa jettı, al 1960 jyly jappai vaksinasiia engızılgennen keiın ol jaǧdai 200 esege azaiǧan. AQŞ-ta 1979 jyldan berı poliomielit auruyna qatysty bırde-bır oqiǧa tırkelgen joq. IýNİSEF-tıŋ mälımetterı boiynşa, 90-jyldardyŋ aiaǧynda älemdegı balalardyŋ 80% -y osy virusqa qarsy immunitetke ie boldy. Qazırgı taŋda auru Päkıstan men Auǧanstanda ǧana endemiialyq bolyp qalǧan (endemiialyq dep belgılı bır jerge tän aurulardy aitady.

3. Parotit

Nauqas adamdarda bettıŋ ısınuımen baiqalatyn parotit auruyn «şoşqa moiyn» dep te ataǧan. Parotit aua arqyly jūǧady jäne bezdıŋ qabynuyn tudyrady. Köbınese būl aurumen 3 jastan 15 jasqa deiıngı balalar auyrady. AQŞ-ta parotitpen vaksina taratylǧanǧa deiın jyl saiyn 186 myŋǧa juyq adam auyrǧan. Jappai egudı engızuden keiın parotittıŋ taralu jiılıgı 99% - ǧa tömendegen. MMR vaksinasy parotitke qarsy qoldanylady, ol qyzylşa men qyzamyqtan da qorǧaidy. Ony Amerikandyq mikrobiolog Moris Gilleman (Maurice Hilleman) qyzy Djeril Linn parotit auruymen auyrǧannan keiın 1963 jyly äzırlegen. Onyŋ atymen epidemiialyq parotit ştammy atalǧan, sonyŋ negızınde vaksina jasalǧan.

4. Qyzylşa

Qyzylşa  –  būl närestege ölım qauıpın tudyratyn ötkır infeksiialyq auru. Ol joǧary temperaturada, joǧarǧy tynys joldarynyŋ qabynuymen jäne terı börtpesımen bırge jüredı. 2001 jyldan 2012 jylǧa deiın Amerika Qūrama Ştattarynda qyzylşa auruynyŋ sany jylyna 60 jaǧdaiǧa deiın jetken. 2014 jyly bükıl älemdegı balalardyŋ 85%-y ömırınde alǧaş ret vaksinasiiadan ötken. Osydan keiın balada immunitet joǧarylai bastady. Eger elde vaksinasiiamen qamtu joǧary bolsa, qyzylşanyŋ örşuı toqtatylady, bıraq tūrǧyndar egudı toqtatsa, auru qaita oraluy mümkın. Qyzylşadan bolatyn ölım-jıtımnıŋ tömendeuı parotit jaǧdaiy siiaqty, doktor Gillemannyŋ MMR vaksinasynyŋ paida boluyna bailanysty boldy. Jalpy alǧanda Moris Gilleman 36 vaksina jasady, onyŋ segızı barlyq jerde – şeşekke, meningitke, A jäne V gepatitıne qarsy qoldanyldy.

5. Qyzamyq

Qyzamyq simptomdary denedegı qyzyl börtpelerge bailanysty qyzylşaǧa ūqsaidy, bıraq virus basqaşa äreket etedı. Būl auru balalyq şaqta qauıptı emes, alaida anasy jüktılık kezınde qyzamyqqa şaldyqqan bolsa, balaǧa auyr zardabyn tigızuı mümkın. Mūndai jaǧdaida jiı kezdesetın kemıstıktıŋ bırı – balanyŋ tua bıttı saŋyrau boluy. Damyǧan elderde MMR vaksinasynyŋ arqasynda qyzamyq sirek kezdesedı. Europada är türlı esepteuler boiynşa äielderdıŋ 80-nen 95% -na deiın qyzamyqqa qarsy vaksinasiia jasalǧan. AQŞ-ta soŋǧy 15 jylda qyzamyq auruynyŋ jiılıgı jylyna 11 jaǧdaiǧa deiın tömendegen. 2015 jyly DDŪ Soltüstık jäne Oŋtüstık Amerika elderın qyzylşanyŋ taraluynan azat aumaq dep jariialady.

6. Sırespe

Sırespe kezınde infeksiia aǧzaǧa terıdegı jaralar arqyly tüsedı jäne būlşyqetterdıŋ auyrsynuyn, iaǧni olardyŋ qūrysyp qaluyn tudyrady. AQŞ-ta 1947 jyly vaksina qoldanyla bastaǧan kezde tırkelgen sırespe jaǧdailarynyŋ sany şamamen 95% - ǧa tömendegen – qazırgı kezde sırespemen jylyna eŋ köp degende 50 adam auyrady. Sonymen qatar keibır elder üşın sırespe auruy maŋyzdy mäsele bolyp qala bermek. Ündıstanda köptegen adamdar sırespemen auyrady: 2015 jyly 2268 adam jūqtyrǧan. Reseide soŋǧy jyldary orta eseppen 30-35 sırespe jaǧdaiy tırkelgen. Köbınese ekpe ekpegen egde jastaǧy adamdar auyrǧan.

7. Kökjötel

Kökjötel atauy nauqas jötelgende aua jetıspegen kezde paida bolatyn qūrysu dybysyna bailanysty qoiylǧan. Keide būl aurudy «100 kündık jötel» dep te ataidy, sebebı, auyr jaǧdailarda jötel ūstamasy nauqasty ūzaq uaqyt boiy azaptauy mümkın. Kökjötelmen barlyq jastaǧy adamdar auyrady, ekı jastan kışı balalar üşın auru jiı ölımge äkelıp soǧady. Bala ömırınıŋ alǧaşqy ailarynda kökjötelge qarsy vaksinasiia älemnıŋ barlyq elderındegı ūlttyq immundau baǧdarlamalaryna engızılgen. Damyǧan elderde tört-alty jastaǧy jasöspırımder men eresekter arasynda revaksinasiia jürgızıledı,sebebı, ekpe tūraqty türde immunitettı qamtamasyz etpeidı. Qazır adamdar arasynda kökjötelmen auyru jalǧasuda, bıraq XX ǧasyrmen salystyrǧanda auru jaǧdailary sirek kezdesedı. Mysaly, Angliiada 1950 jyldary vaksina paida bolǧanǧa deiın jyl saiyn 100 myŋnan astam oqiǧa tırkelgen, al 1980 jyly auyrǧandar sany 1500-den aspaǧan.

8. Difteriia

Alǧaş ret difteriianyŋ aldyn alu üşın vaksina 1920 jyldary qoldanyla bastady. Sodan berı köptegen elderde ölımge äkeletın bakteriialyq jūqpa auruynyŋ jiılıgı 100% - ǧa tömendedı. AQŞ-ta HH ǧasyrdyŋ basynda jyl saiyn 200 myŋnan astam adam auyrǧan, al soŋǧy onjyldyqta mūndai jaǧdailardyŋ sany beske deiın qysqardy. Difteriia taiaqşasy tynys alu jüiesın zaqymdai otyryp, uly toksindı böledı. Nauqasqa dem alu, jūtu qiynǧa soǧady, al qanǧa tüskennen keiın infeksiia negızgı organdar men nervterge şabuyl jasauy mümkın. Jas erekşelıgıne bailanysty difteriiaǧa qarsy vaksinanyŋ bırneşe türı qoldanylady. 1920 jyldary difteriia örşıp, köbınese onymen balalar auyrǧan. Bügıngı künı 10 jyldan astam uaqyt vaksinasiiadan ötpegen eresek adamdar auruǧa şaldyǧuda.

9. A gepatitı

A gepatitı – lastanǧan önımder men sudy tūtynu kezınde nemese aurudy jūqtyrǧan adammen tıkelei bailanysqannan keiın jūǧatyn virustyq bauyr auruy. AQŞ-ta A gepatitıne qarsy vaksina engızılgen sätten bastap 1995 jyly aurudy jūqtyru jaǧdaiy 95% - ǧa qysqarǧan. A gepatitı sanitarlyq jaǧdaiy naşar jäne taza sudy qoldanu mümkındıgı joq damuşy elderde maŋyzdy mäsele bolyp qala bermek. A, V jäne S gepatitterı – üş türlı virustyŋ äserınen bolatyn qabynudyŋ ärtürlı nysandary. A jäne V gepatitıne qarsy vaksinalar bar bolǧanymen, S gepatitıne qarsy vaksina älı künge tabylǧan joq.

10. Irı qara mal obasy

Auru men ındetterden japa şekken tek adamdar ǧana emes. Irı qara mal obasy –  būl qostūiaqty januarlarǧa ziian tigızıp, ölımge äkeletın jäne jūqpaly tūmauǧa ūqsas virus. Obanyŋ būl türı adamǧa jūqpaidy, bıraq onyŋ ömırıne aitarlyqtai äser etuı mümkın: ındet kezınde üi malynyŋ jappai qyryluy ekonomikanyŋ qūldyrau sebebıne äserın tigızedı. Irı qara mal obasyna qarsy vaksinany 1897 jyly Oŋtüstık Afrikadaǧy jūmys kezınde nemıs bakteriology Robert Koh tapty. Sonymen qatar, Koh sıbır jarasynyŋ basillasyn aşyp, tuberkulezdı zerttegenı üşın Nobel syilyǧyn aldy. 2011 jyly ırı qara mal obasynyŋ joiylǧandyǧy turaly aqparat jariialandy. Soŋǧy oqiǧa 2001 jyly tırkelgen. Irı qara mal obasy şeşekten keiıngı tolyǧymen joiylǧan ekınşı auru boldy.

Aqparat Mel.fm saitynan alyndy

Orys tılınen audarǧan: Jansaia Sman

"Adyrna" ūlttyq portaly