«Köşbasşy» kele jatyr. Şekarasy tüiıspeitın elderdıŋ mäselesı basqa – täsılı bır

Mamyrdyŋ 3-ınde Täjıkstan prezidentı İmamäli Rahmonnyŋ Qazaqstanǧa sapary josparlanǧan. Ädette, ekı el özara bailanystan görı Ortalyq Aziiadaǧy qalyptasqan ortaq ahual jaǧdaiynda köbırek közge tüsıp jatady. Būl sapar ekıjaqty sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqty damytumen qatar aimaqtaǧy qatynasty retteuge yqpal etedı dep kütıledı. Täjıkstan prezidentınıŋ byltyr Astanada Resei prezidentıne baǧyttap, äjeptäuır būrqyldaǧanyn eşkım ūmyta qoimaǧan şyǧar. Qazan aiynda Qazaqstanda ötken «Ortalyq Aziia – Resei» formatyndaǧy jiynda ol Resei prezidentıne eskertu jasaǧandai bolǧan. Rahmon sonda Putindı Ortalyq Aziia elderıne Afrika nemese «būrynǧy Keŋes odaǧy» elı retınde qaramai syilastyqqa şaqyrǧan. Sol kezde jiyn töraǧasy Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev oǧan basu aitpaq bolǧany da nazarǧa ılıkken. LUKAŞENKO MEN NAZARBAEVTYŊ ARASYNDAǦY RAHMON Putinnıŋ betıne aityp-aityp tastaǧan soŋ ekı apta salyp, Rahmon özınıŋ tuǧan künınen keiın Resei prezidentın 70-ke toluyna orai «Otan aldyndaǧy eŋbegı üşın» ordenımen marapattaǧan. Mūndaida Rahmondy Ortalyq Aziianyŋ Lukaşenkosyna ūqsatuǧa bolar edı. Belarus prezidentı Aleksandr Lukaşenko Resei Ukrainaǧa soǧys aşqanǧa deiın ara-tūra Kreml basşysyn şaǧyp alatyn edı, soŋǧy kezde ünsız... Rahmonnan Lukaşenko şyǧa ma, şyqpai ma – būl basqa äŋgıme. Alaida ol Ortalyq Aziiada Nazarbaevtan keiıngı jalǧyz «ūlt köşbasşysy»  bolyp qaldy. Is basynda jürgende arnaiy zaŋmen «elbasy» atanǧan Nazarbaev bilıkten ketken soŋ, Qaŋtar oqiǧasynan keiın būl ataǧynan airyldy. Nazarbaev joǧarǧy bilıkte 29 jyl otyrsa, Rahmonnyŋ stajyna 30 jyldan asty. Ol bilıkke kelgende Täjıkstanda azamattyq soǧys bolyp jatqan. Alaida oppozisiiamen ymyraǧa kelıp, soǧysty toqtatu Rahmonǧa ülken bedel äkeldı. Keiın 2015 jyldan bastap ol arnaiy zaŋmen resmi türde «beibıtşılık pen ūlttyq bırlıktıŋ negızın qalauşy – ūlt köşbasşysy» titulyna ie bolǧan. Azamat soǧysy toqtaǧanymen, eldegı jaǧdai oŋalyp ketken joq. Halqynyŋ edäuır bölıgı älı künge gastarbaiter retınde basqa elderde küneltedı. Onyŋ ışınde Reseidegı täjıkterdıŋ üles salmaǧy basym bolsa kerek. Reseide jūmys ıstep jatqan täjıkterdıŋ aldy Ukrainadaǧy soǧysqa baryp, mert bolyp jatqandary da bar. Elde äleumettık jaǧdai auyr. Äsırese, qys kezınde Täjıkstan ünemı energiia tapşylyǧymen betpe-bet keledı. Mäselenı İmamäli Rahmonnyŋ salynyp jatqan Rogun GES-ı arqyly şeşpek nietı bar. Ortalyq Aziiadaǧy eŋ kedei el sanatyndaǧy Täjıkstan aimaq qauıpsızdıgı üşın maŋyzǧa ie. Mazasyz el Auǧanstanmen şektesetın Täjıkstanda azamattyq soǧys aiaqtalǧanda şekaraǧa Reseidıŋ 201 diviziiasy qaldyrylǧan. ARAL JÄNE AIMAQ MÄSELESI QAŞAN ŞEŞILEDI? Qazaqstan men Täjıkstan arasynda diplomatiialyq bailanystyŋ ornaǧanyna biyl 30 jyl toldy. Osy aralyqta ekıjaqty bailanysty damytu qarqyny koronavirus däuırınde şabandap qalǧan. Alaida pandemiiadan soŋ qatynasqa qaita jan kıre bastaǧan. Täjıkstan da Qazaqstan siiaqty Auǧanstandaǧy äleumettık mäselelerdı şeşu joldaryn ızdestırudı qalaidy. Auǧanstannyŋ qazırgı tälıpter basqarǧan bilıgımen ymyraǧa baru ekı eldıŋ de baǧyty ūqsas ekenın körstedı. Äsırese, taiauda ǧana Qazaqstan ükımetınıŋ delegasiiasy Kabulǧa saparlaǧanda, Astanada tälıpter elşılıgı aşylatyny belgılı bolǧan. Būl – bırınşı nazarǧa tüsken jai. Ekınşıden, Täjıkstan biyl küzde Ortalyq Aziia elderı basşylarynyŋ besınşı konsultasiialyq jiynyn ötkızbek. Alǧaşqy otyrysy Özbekstanǧa Şavkat Mirzeev prezident bolyp kelgende Astanada bastalǧan būl otyrys jyl saiyn aimaqtyŋ är elınde ötkızılıp keledı. Byltyr Qyrǧyzstanda, Şolpan-atada ötken. Alaida aimaqta byltyrdan berı Täjıkstan men Qyrǧyzstannyŋ arasy qyrbai. Ekı el şekarada qaqtyǧys oqiǧalaryn ötkergennen keiın älı oŋalyp kete qoiǧan joq. Tıptı aimaq elderı basşylary jinalǧan Rahmon Putinge qarsy būrqyldap söileitın joǧaryda atalǧan jiynda täjık jäne qyrǧyz basşylarynyŋ qol alyspaǧany aitylady. Al Qyrǧyzstanda ötken Ortalyq Aziia elderı basşylarynyŋ konsultasiialyq keŋesı kezınde aimaqtaǧy elder arasynda Tatu körşılık, yntymaqtastyq jäne dostyq kelısımıne Türkımenstan men Täjıkstan qol qoimaǧan. Soǧan qaraǧanda Täjıkstan Ortalyq Aziiada şekaralas körşılerınen görı ırgeles emes Qazaqstanmen bailanysty damytqan ūtymdy siiaqty körınedı. Bır jaǧy odan basqa amaly da joq. Öitkenı aimaqtaǧy elder bırdei bolmasa da, ūqsas oqiǧalardy bastan keşırıp, basşylary da ony ūqsas täsılmen şeşuge tyrysyp keledı. Mäselen, ötken jyly Qazaqstanda – Qaŋtar oqiǧasy, Täjıkstanda – Tauly Badahşan oqiǧasy, al Özbekstanda Nökıs oqiǧasy būrq ete qalǧan. Janjaldyŋ bärı küşpen şeşılgen. Aitpaqtaiyn, Täjıkstanda ötetın Ortalyq Aziia elderı basşylarynyŋ konsultasiialyq keŋesıne Äzerbaijan prezidentı İlham Äliev te qatysuy mümkın. Onda negızgı qaralatyn mäsele retınde Aral jaiy atalǧan. Ortalyq Aziia elderınıŋ konsultasiialyq keŋesıne prezidenttıkten ketken soŋ Qazaqstannyŋ būrynǧy prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev «qūrmettı töraǧa» atanǧan. Alaida Qazaqstandaǧy Qaŋtar oqiǧasynan keiın Nazarbaevtyŋ basqa da bırneşe ūiymdaǧy «qūrmettı töraǧalyǧy» söz jüzınde qalǧan siiaqty. Qazaqstan – Täjıkstannyŋ maŋyzdy sauda serıgı. 2021 jyly ekı al arasyndaǧy sauda ainalymy 1,2 mlrd dollardy şamalaǧan. Qazaqstan Täjıkstanǧa köbıne astyq, ūn, azyq-tülık, jeŋıl önerkäsıp önımderı men avtomobilder jöneltse, Täjıkstannan Qazaqstanǧa jemıs-jidek, maqta, aliuminii, rudalar jäne tekstil önımderı importtalady. Täjıkstan prezidentı, «ūlt köşbasşysy» İmamäli Rahmon Astanaǧa osyndai jaǧdaida saparlap otyr.

  Janat Alǧadai