ماعجاندى ۇستاتقان ءسابيت مۇقانوۆ پا؟

2510
Adyrna.kz Telegram

الاش ازاماتتارىنىڭ اقتالعانىنا بيىل وتىز ەكى جىل! ءسابيت مۇقانوۆ كىنالى بولسا، وتىز ەكى جىلدىڭ ىشىندە «جەتى قابات جەر استىنداعى قۇپيانى» الىپ شىعار ۋاقىت بولدى. سابەڭدى «ۇرلىق» ۇستىندە ۇستاپ الۋعا ەكى بىلەگىن سىبانىپ كىم كىرىسپەدى؟ بىراق سولاردىڭ بىردە-بىرەۋى «ولجالى» قايتقان جوق. ونداي ولجا، ونداي قۇجات قايدان تابىلسىن، شىن مانىندە ءسابيت مۇقانوۆ ەشكىمدى ساتپاسا، «سەنى ۇستاتقان ءسابيت» دەپ، ەشكىمدى اتپاسا.

1957 جىلى ساكەندەر اقتال­عاندا، حالىق اراسىنا «ساكەندى ۇستاتقان – ءسابيت» دەگەن دە سىبىر ءسوز شىعارعان. ول – قاساقانا پەن­دەلىكپەن ايتىلعان ءسوز ەدى. بوتەن ەمەس، قولىندا قالامى: جازام دەسە جازا الاتىن، ايتام دەسە بەتىنە باسىپ ايتا الاتىن شىعارماشىلىقتا «اۋى­لى ارالاس، قويى قورالاس» قالام­گەر. بىراق سابەڭە بەتپە-بەت ايتا دا المادى، جازا دا المادى. سەبەبى «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» ازاماتتىق ارىنا سىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە سابەڭنىڭ تازالىعىن بىلەتىن ساكەننىڭ جارى گۇلبارام تاتەيدەن باستاپ، «ءاي» دەپ قاعىپ تاستايتىنداردىڭ ءتورت كوزى تۇگەل بولاتىن. ال الاش ازاماتتارى اقتالعان تۇستا الدىمەن ساكەنگە، سوسىن ءسابيت مۇقانوۆقا قايتا سوقتىعا باستادى. قاشاندا ارحيۆ اقتارماي، تەرگەۋ ءىسىنىڭ پروتوكو­لىن ءوز كوزىمەن كورمەي، جان-جاق­تى زەرتتەمەي پىكىر ايتپايتىن تۇر­سەكەڭ-تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ساكەن­نىڭ دە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الدىندا ازاماتتىق ارىنىڭ تازالىعىن جان-جاقتى دالەلدەدى.

ال سوڭعى كەزدەرى جەلىگە جە­لىمدەي جابىسقاندار اراسىندا ءبىر زياندى ادەت پايدا بولدى. ول – كىتاپ وقىماۋ، گازەت، جۋرنال قاراماۋ، جۇيەلى سوزگە قۇلاق اس­پاۋ. بۇنىڭ عالىم مەن زالىمنىڭ ارا- جىگىن اجىراتا المايتىن ماڭگۇرت­تىككە سوقتىراتىنىن ءومىر ءوزى كور­سەتىپ وتىر. وسىنداي كەلەڭسىز قۇ­بى­لىسقا الاڭداعان ەلباسى: كىتاپ وقىعاننىڭ وزاتىنىن، تەمىرگە تەل­مىرگەننىڭ توزاتىنىن ەسكەرتتى. اتا­لى سوزگە قۇلاق اسقاندار دا بار، جۇرە تىڭداعاندار دا بار. سونىڭ ناتيجەسى عالامتور جەلىسىندەگى جەلدەي ەسكەن جەل سوزدەر. ورىنسىز ايتىلعان وڭدى-سولدى پىكىرلەر. ال ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتىنا ايتىلىپ جۇرگەن قاتە پىكىرلەردىڭ بەلەڭ العانى سونداي، جاۋاپسىز جاسامىس تا، اتاق قۋعان «عالىم» دا، اۋزىنان شىققان ءار ءسوزى ساتۋلى بيزنەسمەن دە، ءتىپتى كلاسسيك جازۋشى دا ويلان­باستان سابەڭنىڭ شالعايىنا «جار­ماسۋدا». وسىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ قولىندا دالەلدەيتىن قۇجات بولسا كانى؟!

ساكەن مەن سابەڭە قاتىستى ماسە­لەدە كىم بولسا دا تۇرسىنبەك كاكى­شەۆتىڭ قازىلىعىنا جۇگى­نەرى حاق. سەبەبى تۇرسەكەڭ – كگب­ ارحي­ۆىنە تۇسكەن ساناۋلى عانا­ عالىمنىڭ ءبىرى. ساكەن مەن سابەڭدى زەرتتەگەندە ەكەۋىنىڭ دە الاش ازاماتتا­رى الدىندا ار تازالىعىنا كوزى ءاب­دەن جەتكەن. سوندىقتان ەكەۋىنىڭ دە ءسوزىن سويلەدى. داۋسى جەتەتىن جەر­گە جار سالىپ ايتتى، قالامى قولى­نان تۇسكەنشە: «ساكەن، ءسابيت – الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سوتى­نا ارالاسىپ، كۋالىك بەرگەن جاندار ەمەس. سوندىقتان جازىق­سىزدى جازعىرىپ، وبالدارىن كوتەر­مەڭدەر، داڭعازا، داۋرىقپا كوسەمسىگەن ءبىل­گىرلەر، ماڭعازدانعان «مار­قاس­قالار!» دەپ جازىپ كەتتى.

سوندىقتان ءسابيت مۇقانوۆ – ەرىككەننىڭ ەرمەگى دە ەمەس، كىم كورىنگەننىڭ قولجاۋلىعى دا ەمەس. ءسا­بەڭە «ءمىن» تاققىسى كەلگەن ادام ەڭ الدىمەن، ۇلتقا ادەبي، مادەني، عىلىمي مۇرا جاساپ، ءسابيت مۇ­قانوۆپەن تەرەزەسىن تەڭەستىرىپ السىن. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جالا جاپپاستان بۇرىن «مەن ءسابيت مۇقانوۆتى ايىپتاۋعا قۇقىم بار ما؟ دالەلىم قايدا؟» دەگەن سۇراقتى «شەشەندەر» وزىنە-ءوزى قويۋى كەرەك. وكى­نىشكە قاراي، ءسابيت مۇقانوۆقا كەلگەندە ورىستاردىڭ قاراپايىم سۋبارديناتسياسىنان اتتاعاندى بىلاي قويعاندا، مۇسىلماندىق يمانىمىزدىڭ ءوزىن ىسىرا سالاتىنىمىز كۇنا ەمەس پە؟ وسىندايدا ەڭبەگى ەش، تۇزى سور قايران سابەڭ دەمەسكە امالىڭ جوق...

سوڭعى كەزدەرى عالامتور جەلى­سىندە سامات قۇدايبەرگەننىڭ وقۋىندا ەربولات قۋاتبەكتىڭ اۆ­تور­­لىعىمەن «ءسابيت ساتقىن بولىپ شىقتى»، «ماعجاندى اتقىزىپ تاس­تادى» دەگەن دابىرا شارلاپ ءجۇر. ءسابيت مۇقانوۆتاي قازاق ادەبيەت­تانۋ عىلىمىندا ءوزىنىڭ ادال ەڭبەك، مول مۇراسىمەن ورنىققان ۇلى تۇلعانىڭ شالعايى تۇرماق، بالاعىنا جارماسۋ ءۇشىن بۇل جىگىتتەرگە قۇنسىز سوزبەن ەمەس، قۇندى قۇجاتتارمەن قارۋلانعان ءجون بولعان بولار ەدى... ءماتىندى تىستەنىپ وقىعانداعى سالماعى «قور­عاسىنداي» اۋىر كورىنگەنمەن، بار بولعانى ءبىر عانا سۇحباتتىڭ اسەرى­مەن جازىلعان تەكستىڭ دالەلى، بالاپاننىڭ «قاۋىرسىنىنداي» عانا. جەلپىلدەتىپ جەلىگە جۇكتەي سالۋىنىڭ دا سەبەبى سوندا بولسا كەرەك. ونىڭ ايتۋىنشا: «وتە ءبىلىمدى عالىمنىڭ ءبىراز نارسەگە قويعان نۇكتەسىن» ءجۇردىم-باردىم ايتا سالماي، ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمى – «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە نەگە جاريالاماعان؟ نە بول­ماسا، قازاق ادەبيەتىنىڭ كور­نەك­تى تۇلعالارى تۋرالى وي قوز­عاعان ەكەن، «قازاق ادەبيەتى» گازە­تىنە نەگە جاريالاماسقا؟ سۇبەلى جاڭالىقتارمەن وقىرماندارىن قۇلاقتاندىرۋعا جوعارىدا اتالعان مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ قاي-قايسىسى دا قۇقىلى عوي.

اۆتور وزىنە «تاڭسىق جاڭا­لىق­تى» جاريالاۋدا ەكى قاتەلىك جىبەرگەن. ءبىرىنشىسى، وقىرماندار اراسىندا سابەڭدى بىزدەن دە جاقسى بىلەتىن، ءتىپتى جاقسى كورەتىن زەردەلى زيالىلار، زەرەك زامانداستار، ءبىلىمدى باۋىرلار باسىم ەكەنىن ەسكەرمەگەن. ەكىنشى، ايدىڭ-كۇن­نىڭ امانىندا اينالاسىنىڭ ءبارى­نەن جاۋ ىزدەپ جۇرەتىن عالىمعا، ساناسىندا ساۋلەسى بار ادام سەزىكتەنە قاراۋ كەرەك ەمەس پە؟ عىلىمي دالە­لى وتە ءالسىز سۇحباتقا «تام­سانعانى» ەربولاتتىڭ دا عىلىمنىڭ ىشكى، سىرت­قى زاڭدىلىقتارىنان حابار­سىزدىعىن اڭعارتادى. سوعان قارا­عاندا جوعارى ءبىلىمدى قازاق­ستان­نىڭ جەتەكشى وقۋ ورىندارىندا الماعان-اۋ... ءماتىندى وقىعان سامات قۇدايبەرگەن دە، ونى جازعان ەربولات قۋاتبەك تە قاتەلىككە، جاي قاتەلىك ەمەس تاريحي قاتەلىككە ۇرىنعان. جەلىدەگى جەل ءسوزدىڭ «بىلگەن دۇرىس» دەگەنى دۇرىس بولار ەدى، ەگەر ايتقاندارى قاتە بولماي، دۇرىس بولسا.

ەندى ماتىندەگى ءسابيت مۇ­قا­نوۆ­قا قاتىستى ايتىلعان تاريحي فاك­تىلەرگە توقتالايىق.

  1. ادامزات تاريحىندا دومالاق ارىز دەگەن بار. بولعان. بولاتىن دا شىعار. رەپرەسسيا تۇسىندا دومالاق ارىز جازعانداردىڭ قاتارىندا ءسابيت مۇقانوۆ جوق. سەنبەسەڭىز، ىزدەپ كورىڭىز. ال ارىز جازدىڭ با، ول – دومالاق ارىز با، جوق باسقا ارىز با، ارىزدىڭ اتى – ارىز. ءىس ءتىر­كەلگەننەن باستاپ ارىزدانۋشى دا جاۋاپتى. تەرگەۋشىلەردىڭ ءناتي­جەلى جۇمىسى ۇستالۋشى مەن سات­قىننىڭ بەتتەستىرىلۋىمەن ءدا­لەل­دەنەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ارىز­دانۋشىنىڭ اتى-ءجونى تەرگەۋ پروتوكولىندا تايعا تاڭبا باس­قان­داي مىندەتتى تۇردە جازىلادى، ارىزى نومىرلەنىپ تىگىلەدى، قو­لى قويىلادى. ءسابيت مۇقانوۆ رە­پ­رەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ ەش­قايسىسىمەن بەتتەستىرىلمەگەن. ءتىپتى شاقىرىلماعان. تەرگەۋ پروتوكولدارىنان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتى-ءجونىن «شام الىپ ىزدەگەندەر» بولعان. تاپپادى. جوق.
  2. سابەڭنىڭ كەزىندە چون وتريادىندا بولىپ، قارا بورىك اتانعانى راس. ونى وزگەدەن بۇرىن سابەڭنىڭ ءوزى ايتقان، جازعان. سابەڭنىڭ كوك­شەتاۋعا بارىپ رەۆكومدى ۇيىمداس­تىرۋعا قاتىسقانى بولماسا، سابەڭ سۋىق قارۋدى ادام تۇرماق اڭعا دا كەزەمەگەن.

ءسابيت مۇقانوۆ كگب قىزمەت­كەرى بولماعان. سابەڭنىڭ اشىق­اۋىز، كوپشىل مىنەزى كگب تالاپتارىنا كەشە دە، بۇگىن دە، ەرتەڭ دە ساي ەمەس.

  1. ارينە ماعجان اقتالماي جاتىپ قولجازباسىن ولجاس سۇلەي­مەنوۆ پەن مۇرات اۋەزوۆ باستىرىپ، جاسىرىن تاراتىپتى دەگەنى ەستىر قۇلاققا وتە جاعىمدى. بىراق بۇل وكىنىشكە قاراي ولاي ەمەس. ال شىندىعىندا زىليحا اپايدىڭ ماعجاننىڭ قولجازبالارىن ءوز قولى­مەن بەرگەن، سەنگەن ادامى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە ەمەس، مۇرات اۋەزوۆ تە ەمەس. ول – قازاق­تىڭ ساتيريك-جازۋشىسى عابباس قابى­شەۆ. زىليحا اپايدىڭ ال­عاش­قى جوسپارى – ءبىر داناسىن ال­ماتىداعى مەملەكەتتىك ارحيۆكە، ەكىنشى داناسىن سول كەزدەگى پۋشكين اتىنداعى كىتاپحاناعا (بۇگىنگى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا – ك.ا.) تاپسىرۋ بول­عانمەن، ءتورت داناسىن باستىرىپ، تۇپتەتىپ اكەلگەن كەزدە اپاي بۇرىنعى جوسپارىن وزگەرتىپتى. ءبى­رىنشى داناسى وزىنە، ەكىنشى داناسىن قابىشەۆكە، ءۇشىنشى داناسىن ولجاس سۇلەيمەنوۆكە، ءتورتىنشى داناسىن ءانۋار الىمجانوۆقا عابباس قابىشەۆ ءوز قولىمەن اپارىپ بەرگەن. ءانۋار ءالىمجانوۆ ءالى اقتالماعان اقىننىڭ شىعارمالار جيناعىنىڭ وزىنە تيەسىلى داناسىن: «مۇراعاتتان حابارىڭ بار عوي» دەپ جازۋشى امانتاي ساتاەۆقا بەرىپتى.

ال ولجاس سۇلەيمەنوۆكە تيە­سىلى داناسىن جازۋشىلار وداعىنىڭ جەرتولەسىندە كوپ كىتاپپەن بىرگە ورتادا ءۇيىلىپ جات­قان جەرىنەن كوتەرىپ الىپ، نە جىلارىن، نە كۇلەرىن ءبىل­مەي دال بولعان عاباڭنان اقىن سابىر­حان اسانوۆ قوياردا-قويماي سۇراپ الىپتى. سوعان قاراعاندا، سىرت كوزگە ارىس­تانداي ايباتتى كورىنگەنمەن، «باتىرعا دا جان كەرەكتىڭ» كەبىن كيدى مە، الدە ءتىلدى بىلمەستىڭ... كەرى كەلدى مە؟ قالاي بولعاندا دا ماشينكامەن تەرىلگەن ماعجاننىڭ شىعارمالارىن ولجاس اقىن باۋى­رىنا باسا قويماعان. الاش ازاماتتارى اقتالعان بويدا ماعجان جۇماباەۆتىڭ جازعان-سىزعاندارى باسپادان شىعارۋعا ساقاداي ساي دايىن تۇرعان. ول – باسپا ءۇشىن ۇلكەن ولجا. ماعجان جۇ­ماباەۆتىڭ شىعارمالار جيناعىن ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ العىسوزىمەن باسىپ شىعارعان «جازۋشى» باس­پاسى زىليحا اپايدىڭ:«كىتاپقا قۇراستىرۋشى عابباس قابىشەۆ» دەپ باسىڭدار»، دەپ قاداپ ايتقان ءوتىنىشىن ەسكەرمەگەنى، ارينە وكى­نىشتى. ول جونىندە كىتاپ شىعىپ كەتكەننەن كەيىن زىليحا اپاي عابباس قابىشەۆكە قىسىلا دا قىنجىلا بايانداپتى.

ال مۇرات اۋەزوۆتىڭ قاتىسىنا كەلە­تىن بولساق، سول كەزدە جازۋشى­لار وداعىنىڭ جانىنداعى ليت­فوند­تى باسقارىپ وتىرعان عابباس قابىشەۆ ماشەنكەلەتۋ بارىسىندا قارجىلاي قيىندىق تۋعاندا مۇرات اۋەزوۆتى شاقىرىپ الادى دا، ليتفوندتىڭ جەتىم-جەسىر­لەر­گە بەرەتىن قارجىلاي كومەگىنە ءوتى­نىش جازدىرىپ الىپ، ءوزى بۇرىش­تاما­سىن قويىپ، اقىسىن مۇراتتىڭ كو­زىن­شە ماشەڭكەلەپ دايىنداعان كىسىگە قولما-قول بەرەدى. ەگەر مۇ­رات اۋە­زوۆتى ماعجاننىڭ شىعار­ما­­لارىنا ارالاستى دەيتىن بولسا، ول تەك وسى عانا. بۇل دا از كو­مەك ەمەس. بىراق بۇل جەردە «جاس تۇل­پار­­­دى» كىرىستىرۋدىڭ ەش قيسىنى جوق.

4.ورىنبورداعى قازاق جاس­­ت­ا­رىنىڭ ورتالىق كلۋبى ماعجانعا «ادەبي سوت» جاساعاندا، س.مۇ­قا­نوۆتىڭ قوعامدىق ايىپتاۋشى بول­عانى راس. بۇل جەردە مۇقانوۆتى ايىپتاماس بۇرىن، ورىنبوردىڭ ماسكەۋ الدىنداعى قاۋقارىن ەسكەرۋ كەرەك. ماسكەۋ ورىنبوردىڭ قاس-قاباعىنا قارادى ما، الدە كەرىسىنشە مە؟ ماعجانعا بايلانىستى دورەكى سوتسيولوگيالىق سىننىڭ شوقپارىن ءبىرىنشى بولىپ كوتەرىپ، جاستارعا، ونىڭ ىشىندە
س.مۇقانوۆ تا بار، جول باستاعان كىم؟

ادەبيەتكە كەشە كەلگەن ءسابيت مۇ­قانوۆ پا، جوق ماسكەۋدەگى كۇن­شىعىس حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قازاق-قىرعىز ستۋدەنت جاستارى الدىندا ماعجان تۋرالى ارنايى بايانداما جاساعان ءنازىر تورەقۇلوۆ پا؟! ءسابيت مۇ­قانوۆتى كىنالاماستان بۇرىن، سول كەزدەگى سابەڭنىڭ ساياسي ساۋاتىن دا ەسكەرۋ كەرەك. ءسابيت مۇقانوۆقا جە­ڭىلدىك جاساۋ ماقساتىندا ەمەس، ول – قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋ جولىنداعى ەسكەرمەۋگە بولمايتىن ءبىر تاريحي كەزەڭى. ونىڭ ۇستىنە حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى جازبا سىننىڭ پروفەسسيونالدىققا بەت بۇرعانى بولماسا، «ءسۇرىنىپ، قابىنىپ» تۇرعان كەزى. مۇنداي ءوسۋ جولىنان ەۋروپالىق دامىعان ەل­دەر دە وتكەن. بۇل – تابيعي قۇ­بىلىس. ماعجانعا كىم سىن ايتپادى؟ «اقىرىن سويلەپ، انىق باسۋ كەرەك» ەكەنىن مەڭگەرگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى، «ابايدان كەيىن ماعجاندى سۇيەمىن» دەگەن ويىن 1929 جىلى سىن مادەنيەتى وسكەن كەزدە ايتتى. ودان كەيىن قازان توڭكەرىسىنىڭ 40 جىلدىعىنا جاساعان بايانداماسىندا  ماعجانعا قاراتا ايتقان ءزىلدى سىنى تاريحي قۇجاتتا سايراپ تۇر. ساياساتقا بايلاۋلى قوعامعا كىم، قاي كەزدە قارسى تۇرىپتى؟

جەلىدەگى جەل ءسوزدىڭ «ايقاي­لاعان» تاقىرىبى العاش ەستىگەن اڭعال ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەنمەن، اسىرە­سە «ماعجاندى اتقىزىپ تاستادى»، «ماعجاننىڭ ۇستالۋىنداعى ءسابيت­تىڭ ءرولى ۇلكەن»، «ءسابيت مۇقانوۆ كگب قىزمەتكەرى» بول­عان دەگەندى عىلىم­نىڭ سوڭعى جاڭا­لىقتارىنان حاباردار ادامنىڭ ايتۋى مۇمكىن ەمەس. الاش ازامات­تارى اقتالعان بويدا «كىم ۇستات­تى، كىم اتتى» دەگەن سۇراقتىڭ بول­عانى زاڭدى قۇبىلىس بولاتىن. ول سۇراققا زەرتتەۋ وبەك­تىسىنە وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارا­عان زەرتتەۋشىلەر جاۋاپتى سول كەزدە-اق تاپقان. حح عاسىردا عى­لىمي اتاعىن العان عالىم ءححى عاسىردا دا ءالى سول سۇراقتىڭ ءتوڭى­رەگىنەن ۇزاي الماسا، وندا وزىنەن باسقا ەشكىمدى وقىمايتىن بولىپ تۇر عوي. ەڭ بولماعاندا وزىنە قاراتا ايتىلعان ەسكەرتۋلەرگە قۇ­لاق اسسا، ونبەيتىن تىرلىككە الدان­باعان بولار ەدى. تۇرسىنبەك كاكى­شەۆ ماعجانتانۋشىنىڭ «ماع­جان توسەكتە جاتىپ، ورىس كىتاپ­تارىنان اۋدارىپ جازىپ جاتا­تىن» دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى-اق ماعجان پوەزياسىنداعى ورتتەي قاۋلاعان وسەككە دەس بەرمەي مە؟! (ب.قانارباەۆا. جىرىمەن جۇرتىن ويات­قان // انا ءتىل. 1998, 87-ب.) دەگەنىن قالاي تۇسىنەرىن بىلمەي، دال بول­عانىن ايتقان. سەبەبى دەرەكتەردى شاتاستىرىپ بەرۋ ماشىعى تاعى دا ورىن العان دەپ كەيتىن تۇستارى ءجيى كەزدەسەدى. «تاپ وسى ارادا ءسا­بيت پوەزيا تۋرالى ەمەس، كونە گرەك، ريم تاريحتارى جونىندە ايتىپ وتىر. دۇرىسى: «بۇل ساباقتاردىڭ قازاق­شا كونسپەكتىلەرىن جازعاندا مەن ماعجاننىڭ حاتشىسى سياقتى بولىپ الدىم: كەشكى ۋاقىتتاردا ول مەنى ءوز كومناتاسىنا شاقىرىپ الادى دا، ديۆانعا قيسايىپ جاتىپ، ورىسشا كىتاپتاعى تەكستى ماعان قازاقشا ديكتوۆات ەتەدى. مەن ونىڭ ايتقاندارىن اراب ارىپتەرىمەن جازىپ وتىرامىن» (مۇقانوۆ س.تاڭدامالى شىعار­مالار. 10 توم، 1976. ‒ 91-ب.) دەگەن­دى پوەزيا جاڭا­لىقتارىن ايتۋ ءۇشىن پايدالانۋ جانە ونى سابەڭ ابىرويىنا كىربىڭ ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەلتىرۋ قان­شالىقتى قاجەت ەدى؟» دەپ كورسەتكەن تۇرسەكەڭ.

ءبىزدىڭ كوزىمىزدىڭ جەتكەنى باقىت­كامال قانارباەۆانىڭ «ديدار» گازە­تىنە بەرگەن سۇحباتىنىڭ ءسابيت مۇ­قانوۆقا قاتىستى فاكتىلەرىنىڭ توقسان توعىز پايىزى قاتە. ونىڭ سەبەبى دە بەلگىلى. ال ونىڭ وتىرىك-راسىن اجىراتا الماعان رەداكتسيا پوزيتسياسىن ءتۇسىنۋ قيىن.

ءسابيت مۇقانوۆقا ەش دەرەكسىز جالا جاپقاننىڭ ەندى بىرەۋى – ەلدوس توقتارباي. ەلدوستىڭ ۇزىن-سونار اتاعىنا سەنەتىن بولساق، ءدا­لەل­دى قۇجاتىن «جەتىسۋ» تەلە­ارناسىنداعى سۇحباتتا كورسەتۋگە مۇمكىندىگى بولدى. بىراق ەلدوستىڭ «مەنى» جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە كوپ العىزادى... بۇل بالانى 2015 جىل­دان تانيمىن. اجە باۋىرىندا مەيىرىمىنە شومىلىپ وسكەن ەلدوستىڭ سوزدىك قورى باي، ويىن جۇيە­لى جەتكىزەدى. 2015 جىلى تۇرسەكەڭمەن تانىسۋدىڭ ءوزىن قالاي ۇيىمداستىرعانىن ەلدوس ۇمىتا قويماعان بولار... سول جولى ايى وڭىنان تۋار ما ەدى، «تۇرمەدە جازىلعان شىعارمالاردى» زەرتتەپ ءجۇرمىن دەپ، تىڭ تاقىرىپتىڭ ۇشىن شىعارماعاندا. سۋدىراعان سوزگە سەنە قويمايتىن تۇرسەكەڭدى ەلدوستىڭ وزىنەن گورى تاقىرىبى قىزىقتىرعانىن ءوزى دە اڭعاردى عوي دەپ ويلايمىن. ال سابەڭە بايلانىستى تاپتىم دەگەن ارحيۆ دوكۋمەنتىن ەڭ بولماعاندا كوشىرمەسىن كورسەتۋگە نە اي­قايلاتىپ تۇرىپ وسى كەزگە دەيىن ماقالا تۇرماق، كى­تاپ جازاتىن ۋاقىت ءوتتى. ۋادەسىن بەر­سە دە قاشقاقتاپ جۇرگەنىنە تاڭعالا­مىن. قازىرگى حات-حاباردى تەحنيكا تەزدەتىپ تۇرعان زاماندا وتىرىك بولماسا قولىنداعى الاقانداي عانا قاعازدىڭ كوشىرمەسىن جىبەرە سالۋ ءسوز بولىپ پا؟ «بولام دەگەن بالانىڭ بەلىن بۋ كەرەك» ەكەنىن بىلمەيدى ەمەسپىن، بىراق ۋادە – قۇدايدىڭ اتى. كۇنى ءۇشىن كۇڭەيدىڭ ءسوزىن ايتۋ بولاشاقتان ءۇمىتى بار ازاماتقا جاراسا ما؟

«ءسابيت ساتقىن» دەگەن قا­تە پىكىر­دى ويلانباستان ايتا سال­عاننىڭ تاعى بىرەۋى – نۇرسيلا اح­مەتبەك. بۇل ازاماتتىڭ رەتسىز ءسوزىن ەلەمەۋگە دە بولار ەدى. بىراق اقشا جاساۋ­دىڭ قىر-سىرىن ءبىلۋ حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ينتەل­ليگەنتسياسىنىڭ قيۋى قىرىق قات­پار ازاماتتىق قارىم-قاتىناسىن بىلەدى دەگەن ءسوز ەمەس... احمەتبەك نۇر­سيلانىڭ وتىز تىستەن شىققان ءسوزدىڭ وتىز رۋلى ەلگە تارايتىنىن ءبىر قازاقتاي-اق تۇسىنەتىنىنەن نە پايدا؟ ۇلكەن اۋديتوريا الدىندا الىس-جاقىن شەتەلدەگى ميل­ليونداعان قازاقتار دا كورەتىن يۋتۋب جەلىسىندە بيىل تۋعانىنا 120 جىل بولعان سابەڭنىڭ ساقا­لىنا جارماسسا. قازاقتىڭ ەتنو­گرافيالىق مادەنيەتىن مولدىرەتىپ جازىپ بەرگەن ءسابيت مۇقانوۆتى «قالاۋلىمعا» قوساقتاپ سوعاتىن­داي قانداي بايلانىس تاپتى؟ جىگىت اعاسى بولۋعا جاراپ قالعان ازاماتتىڭ انىعىن بىلمەي ايتۋعا بولمايتىن جايدى ادام قاراسى كوپ جينالعان جەردە رەتسىز ايتا سالۋىنا يتەرمەلەگەن نەنىڭ بۋى؟

سابەڭنىڭ ادالدىعىن ءمۇيىزى قارا­عايداي عالىمدار قانشا دالەل­دەسە دە، مەملەكەتتىك تەلە­ارنالاردىڭ بىرىندە ءسابيت مۇقا­نوۆتىڭ كوزىن كورگەن، دراماتۋرگ-جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ ءوزى ماعجاننىڭ اتى­لۋ ۇكىمىن وگپۋ ءسابيت مۇقانوۆپەن اقىل­داسقانداي، شە­شىمدى ءسا­بەڭ شى­عارعانداي ءسوز ايتتى. سون­دا كلاس­سيك جازۋشى دا جەل ءسوز­دىڭ جەتەگىندە كەتكەنى مە؟ اتالا­رىمىزدىڭ «ءۇي وزىمدىكى دەمە، ءۇي سىرتىندا كىسى بار» دەگەنىن ەسكەر­مەيتىنىمىز تالاي جەردە وپىق جەگىزىپ-اق كەلەدى. سوندا دا سونى ەسكەرە بەرمەيتىنىمىز وكىنىشتى. ول قاتەلىكتى قولما-قول جوندەي قوياتىن، نە «جۋىپ-شايا» سالاتىن جۋرناليستەردىڭ دە اۋسەلەسى كورىنىپ تۇر...

جازۋشى-دراماتۋرگ ايت­قان فاك­تى مەن سابەڭنىڭ ءومىربايا­نىن­داعى حرو­نولوگيا ءتىپتى دە سايكەس كەلمەي­دى. قاراڭىز.

ماعجان 1937 جىلى 25 ناۋ­رىزدا الماتىعا جەتتى. ءساۋىر-مامىر ايلارىندا جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ وتىرعان سابەڭ، الماتىعا ماعجاننىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى گۋ-گۋ اڭگىمە شىعا باستاعاندا، ەڭبەك دەمالىسىن الىپ، «جۇمباق جالاۋدى» جازۋعا ماسكەۋگە تارتىپ وتىرادى. ماۋ­سىم­داعى اڭگىمە شىلدە ايىندا مەرزىمدى باسىلىمدارعا اۋى­سىپ، سابەڭنىڭ سوڭىنا «شام» الىپ ءتۇستى. ساكەن مەن ءسابيت ماع­جانعا كومەكتەستى، قارجىلاي قاراس­تى دەپ. سودان سەسكەنگەن سابەڭ قىركۇيەككە دەيىن ماسكەۋدە بوي تاسالاي تۇردى.

1937 جىلدىڭ قىركۇيەك ايى­نىڭ جەتىسىندە الماتىداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ قالالىق جينالىسى ءوتىپ، ماسكەۋدەن ءسابيت مۇقا­نوۆتىڭ تەز ورالىپ، تالقىعا ءتۇسۋىن تالاپ ەتكەن قاۋلى الدى. وسىدان كەيىن ءسابيت مۇقانوۆتى فرۋنزە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى «مۋكانوۆ، كاك اكتيۆنىي چلەن كونتررەۆوليۋتسيونىي ناتسيوناليستيچەسكوي گرۋپپيروۆكە، كاك پوسوبنيك نارودا ي كاك نەرازورۋجيۆشيسيا بۋرجۋاز­نىي ناتسيوناليست» دەپ پارتيا قاتارىنان شىعاردى. «مۋكانوۆ بىل تەسنو سۆيازان س سەيفۋللينىم، دوسمۋحامەدوۆىم اسىلبەكوۆىم، ايسارينىم، ۆالي­اح­مەتوۆىم ي دجۋماباەۆىم، نىنە رازو­بلا­چەننىمي ۆراگامي نارودا» دەپ­ جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتو­ر­­­­­ا­عا­­لىعىنان دا الدى.

ءسابيت مۇقانوۆ قازاقستان جازۋ­شىلار وداعىن 1936-1937 جانە 1943-1951 جىلدار ارالى­عىندا ەكى رەت باسقارعان. ەكىنشى رەت باسقارعانىندا ماعجان جوق. ال سابەڭ ءبىرىنشى رەت باسقارعانىندا ماعجانعا كومەك قولىن سوزىپ ۇلگەردى. ونىڭ ەسەسىنە ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ جاعدايىن اۋىرلاتىپ الدى.

ماعجان جۇماباەۆ ۇستالماي تۇرىپ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى قۋدالاندى. ال ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا ۇستالدى. ول كەزدە وگپۋ تۇرماق قاراپايىم قازاقتىڭ ءوزى استىندا تاعى، قولىندا ءمورى جوق، قۋعىن­دالىپ جۇرگەن ءسابيت مۇ­قانوۆتان «ماعجاندى نە ىستەيىك؟» دەپ اقىل سۇراماق تۇگىل، سالەم دە بەرمەيتىن كەزى. وسى داڭعازا بەلگىلى ءبىر شاعىن توپتىڭ عانا جىرتىسىن جىرتقانمەن، تاريحي قۇجات ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى.

تەمىرگە تەلمىرگەن ءححى عاسىر­دا قازاقتىڭ قاسيەتتى قۇندى­لىقتارىن ارزان ازىلگە، قاساڭ قالجىڭعا جىعىپ بەرىپ بيازى مىنەزىمىزدى بەتتەن الىپ، توسكە ورلەيتىن داراقىلىققا اۋىستىرىپ الدىق. ەڭ وكىنىشتىسى، اتا سالتتان اتتاپ، ارۋاقتاردىڭ رۋحىمەن ءجونسىز الىسۋدامىز. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ايبىنى مەن ايبارى ‒ ۇلىعى مەن ۇلىسى ەمەس پە؟! ءسابيت مۇقانوۆتىڭ رۋحىنان كەشىرىم سۇرايتىن كۇن الدەقاشان كەلگەن. قازاقتىڭ تاريحىن ءاربىرىمىز سابەڭدەي بىلسەك، قازاقتىڭ شەجىرەسىن سابەڭدەي زەردەلەسەك، پەيىلىمىز سابەڭنىڭ كوڭىلىندەي كەڭ بولسا، جۇرەگىمىز سابەڭنىڭ جۇرەگىندەي اق بولسا، قازاقتى ىشتەن داۋ، سىرتتان جاۋ الماس ەدى! بيىل 120 جاسقا كەلگەن سابەڭنىڭ قازاق ەلىندە ەڭسەسى بيىك، ءجۇزى جارقىن سانالى دا، ساليقالى جاستار كوپ بولعاي!

 

كۇلاش احمەتوۆا،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى

 

پىكىرلەر