الاش ازاماتتارىنىڭ اقتالعانىنا بيىل وتىز ەكى جىل! ءسابيت مۇقانوۆ كىنالى بولسا، وتىز ەكى جىلدىڭ ىشىندە «جەتى قابات جەر استىنداعى قۇپيانى» الىپ شىعار ۋاقىت بولدى. سابەڭدى «ۇرلىق» ۇستىندە ۇستاپ الۋعا ەكى بىلەگىن سىبانىپ كىم كىرىسپەدى؟ بىراق سولاردىڭ بىردە-بىرەۋى «ولجالى» قايتقان جوق. ونداي ولجا، ونداي قۇجات قايدان تابىلسىن، شىن مانىندە ءسابيت مۇقانوۆ ەشكىمدى ساتپاسا، «سەنى ۇستاتقان ءسابيت» دەپ، ەشكىمدى اتپاسا.
1957 جىلى ساكەندەر اقتالعاندا، حالىق اراسىنا «ساكەندى ۇستاتقان – ءسابيت» دەگەن دە سىبىر ءسوز شىعارعان. ول – قاساقانا پەندەلىكپەن ايتىلعان ءسوز ەدى. بوتەن ەمەس، قولىندا قالامى: جازام دەسە جازا الاتىن، ايتام دەسە بەتىنە باسىپ ايتا الاتىن شىعارماشىلىقتا «اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس» قالامگەر. بىراق سابەڭە بەتپە-بەت ايتا دا المادى، جازا دا المادى. سەبەبى «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» ازاماتتىق ارىنا سىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە سابەڭنىڭ تازالىعىن بىلەتىن ساكەننىڭ جارى گۇلبارام تاتەيدەن باستاپ، «ءاي» دەپ قاعىپ تاستايتىنداردىڭ ءتورت كوزى تۇگەل بولاتىن. ال الاش ازاماتتارى اقتالعان تۇستا الدىمەن ساكەنگە، سوسىن ءسابيت مۇقانوۆقا قايتا سوقتىعا باستادى. قاشاندا ارحيۆ اقتارماي، تەرگەۋ ءىسىنىڭ پروتوكولىن ءوز كوزىمەن كورمەي، جان-جاقتى زەرتتەمەي پىكىر ايتپايتىن تۇرسەكەڭ-تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ساكەننىڭ دە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الدىندا ازاماتتىق ارىنىڭ تازالىعىن جان-جاقتى دالەلدەدى.
ال سوڭعى كەزدەرى جەلىگە جەلىمدەي جابىسقاندار اراسىندا ءبىر زياندى ادەت پايدا بولدى. ول – كىتاپ وقىماۋ، گازەت، جۋرنال قاراماۋ، جۇيەلى سوزگە قۇلاق اسپاۋ. بۇنىڭ عالىم مەن زالىمنىڭ ارا- جىگىن اجىراتا المايتىن ماڭگۇرتتىككە سوقتىراتىنىن ءومىر ءوزى كورسەتىپ وتىر. وسىنداي كەلەڭسىز قۇبىلىسقا الاڭداعان ەلباسى: كىتاپ وقىعاننىڭ وزاتىنىن، تەمىرگە تەلمىرگەننىڭ توزاتىنىن ەسكەرتتى. اتالى سوزگە قۇلاق اسقاندار دا بار، جۇرە تىڭداعاندار دا بار. سونىڭ ناتيجەسى عالامتور جەلىسىندەگى جەلدەي ەسكەن جەل سوزدەر. ورىنسىز ايتىلعان وڭدى-سولدى پىكىرلەر. ال ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتىنا ايتىلىپ جۇرگەن قاتە پىكىرلەردىڭ بەلەڭ العانى سونداي، جاۋاپسىز جاسامىس تا، اتاق قۋعان «عالىم» دا، اۋزىنان شىققان ءار ءسوزى ساتۋلى بيزنەسمەن دە، ءتىپتى كلاسسيك جازۋشى دا ويلانباستان سابەڭنىڭ شالعايىنا «جارماسۋدا». وسىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ قولىندا دالەلدەيتىن قۇجات بولسا كانى؟!
ساكەن مەن سابەڭە قاتىستى ماسەلەدە كىم بولسا دا تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ قازىلىعىنا جۇگىنەرى حاق. سەبەبى تۇرسەكەڭ – كگب ارحيۆىنە تۇسكەن ساناۋلى عانا عالىمنىڭ ءبىرى. ساكەن مەن سابەڭدى زەرتتەگەندە ەكەۋىنىڭ دە الاش ازاماتتارى الدىندا ار تازالىعىنا كوزى ءابدەن جەتكەن. سوندىقتان ەكەۋىنىڭ دە ءسوزىن سويلەدى. داۋسى جەتەتىن جەرگە جار سالىپ ايتتى، قالامى قولىنان تۇسكەنشە: «ساكەن، ءسابيت – الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سوتىنا ارالاسىپ، كۋالىك بەرگەن جاندار ەمەس. سوندىقتان جازىقسىزدى جازعىرىپ، وبالدارىن كوتەرمەڭدەر، داڭعازا، داۋرىقپا كوسەمسىگەن ءبىلگىرلەر، ماڭعازدانعان «مارقاسقالار!» دەپ جازىپ كەتتى.
سوندىقتان ءسابيت مۇقانوۆ – ەرىككەننىڭ ەرمەگى دە ەمەس، كىم كورىنگەننىڭ قولجاۋلىعى دا ەمەس. ءسابەڭە «ءمىن» تاققىسى كەلگەن ادام ەڭ الدىمەن، ۇلتقا ادەبي، مادەني، عىلىمي مۇرا جاساپ، ءسابيت مۇقانوۆپەن تەرەزەسىن تەڭەستىرىپ السىن. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جالا جاپپاستان بۇرىن «مەن ءسابيت مۇقانوۆتى ايىپتاۋعا قۇقىم بار ما؟ دالەلىم قايدا؟» دەگەن سۇراقتى «شەشەندەر» وزىنە-ءوزى قويۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ءسابيت مۇقانوۆقا كەلگەندە ورىستاردىڭ قاراپايىم سۋبارديناتسياسىنان اتتاعاندى بىلاي قويعاندا، مۇسىلماندىق يمانىمىزدىڭ ءوزىن ىسىرا سالاتىنىمىز كۇنا ەمەس پە؟ وسىندايدا ەڭبەگى ەش، تۇزى سور قايران سابەڭ دەمەسكە امالىڭ جوق...
سوڭعى كەزدەرى عالامتور جەلىسىندە سامات قۇدايبەرگەننىڭ وقۋىندا ەربولات قۋاتبەكتىڭ اۆتورلىعىمەن «ءسابيت ساتقىن بولىپ شىقتى»، «ماعجاندى اتقىزىپ تاستادى» دەگەن دابىرا شارلاپ ءجۇر. ءسابيت مۇقانوۆتاي قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ءوزىنىڭ ادال ەڭبەك، مول مۇراسىمەن ورنىققان ۇلى تۇلعانىڭ شالعايى تۇرماق، بالاعىنا جارماسۋ ءۇشىن بۇل جىگىتتەرگە قۇنسىز سوزبەن ەمەس، قۇندى قۇجاتتارمەن قارۋلانعان ءجون بولعان بولار ەدى... ءماتىندى تىستەنىپ وقىعانداعى سالماعى «قورعاسىنداي» اۋىر كورىنگەنمەن، بار بولعانى ءبىر عانا سۇحباتتىڭ اسەرىمەن جازىلعان تەكستىڭ دالەلى، بالاپاننىڭ «قاۋىرسىنىنداي» عانا. جەلپىلدەتىپ جەلىگە جۇكتەي سالۋىنىڭ دا سەبەبى سوندا بولسا كەرەك. ونىڭ ايتۋىنشا: «وتە ءبىلىمدى عالىمنىڭ ءبىراز نارسەگە قويعان نۇكتەسىن» ءجۇردىم-باردىم ايتا سالماي، ەلىمىزدىڭ باس باسىلىمى – «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە نەگە جاريالاماعان؟ نە بولماسا، قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى تۋرالى وي قوزعاعان ەكەن، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە نەگە جاريالاماسقا؟ سۇبەلى جاڭالىقتارمەن وقىرماندارىن قۇلاقتاندىرۋعا جوعارىدا اتالعان مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ قاي-قايسىسى دا قۇقىلى عوي.
اۆتور وزىنە «تاڭسىق جاڭالىقتى» جاريالاۋدا ەكى قاتەلىك جىبەرگەن. ءبىرىنشىسى، وقىرماندار اراسىندا سابەڭدى بىزدەن دە جاقسى بىلەتىن، ءتىپتى جاقسى كورەتىن زەردەلى زيالىلار، زەرەك زامانداستار، ءبىلىمدى باۋىرلار باسىم ەكەنىن ەسكەرمەگەن. ەكىنشى، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا اينالاسىنىڭ ءبارىنەن جاۋ ىزدەپ جۇرەتىن عالىمعا، ساناسىندا ساۋلەسى بار ادام سەزىكتەنە قاراۋ كەرەك ەمەس پە؟ عىلىمي دالەلى وتە ءالسىز سۇحباتقا «تامسانعانى» ەربولاتتىڭ دا عىلىمنىڭ ىشكى، سىرتقى زاڭدىلىقتارىنان حابارسىزدىعىن اڭعارتادى. سوعان قاراعاندا جوعارى ءبىلىمدى قازاقستاننىڭ جەتەكشى وقۋ ورىندارىندا الماعان-اۋ... ءماتىندى وقىعان سامات قۇدايبەرگەن دە، ونى جازعان ەربولات قۋاتبەك تە قاتەلىككە، جاي قاتەلىك ەمەس تاريحي قاتەلىككە ۇرىنعان. جەلىدەگى جەل ءسوزدىڭ «بىلگەن دۇرىس» دەگەنى دۇرىس بولار ەدى، ەگەر ايتقاندارى قاتە بولماي، دۇرىس بولسا.
ەندى ماتىندەگى ءسابيت مۇقانوۆقا قاتىستى ايتىلعان تاريحي فاكتىلەرگە توقتالايىق.
- ادامزات تاريحىندا دومالاق ارىز دەگەن بار. بولعان. بولاتىن دا شىعار. رەپرەسسيا تۇسىندا دومالاق ارىز جازعانداردىڭ قاتارىندا ءسابيت مۇقانوۆ جوق. سەنبەسەڭىز، ىزدەپ كورىڭىز. ال ارىز جازدىڭ با، ول – دومالاق ارىز با، جوق باسقا ارىز با، ارىزدىڭ اتى – ارىز. ءىس ءتىركەلگەننەن باستاپ ارىزدانۋشى دا جاۋاپتى. تەرگەۋشىلەردىڭ ءناتيجەلى جۇمىسى ۇستالۋشى مەن ساتقىننىڭ بەتتەستىرىلۋىمەن ءدالەلدەنەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ارىزدانۋشىنىڭ اتى-ءجونى تەرگەۋ پروتوكولىندا تايعا تاڭبا باسقانداي مىندەتتى تۇردە جازىلادى، ارىزى نومىرلەنىپ تىگىلەدى، قولى قويىلادى. ءسابيت مۇقانوۆ رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ ەشقايسىسىمەن بەتتەستىرىلمەگەن. ءتىپتى شاقىرىلماعان. تەرگەۋ پروتوكولدارىنان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتى-ءجونىن «شام الىپ ىزدەگەندەر» بولعان. تاپپادى. جوق.
- سابەڭنىڭ كەزىندە چون وتريادىندا بولىپ، قارا بورىك اتانعانى راس. ونى وزگەدەن بۇرىن سابەڭنىڭ ءوزى ايتقان، جازعان. سابەڭنىڭ كوكشەتاۋعا بارىپ رەۆكومدى ۇيىمداستىرۋعا قاتىسقانى بولماسا، سابەڭ سۋىق قارۋدى ادام تۇرماق اڭعا دا كەزەمەگەن.
ءسابيت مۇقانوۆ كگب قىزمەتكەرى بولماعان. سابەڭنىڭ اشىقاۋىز، كوپشىل مىنەزى كگب تالاپتارىنا كەشە دە، بۇگىن دە، ەرتەڭ دە ساي ەمەس.
- ارينە ماعجان اقتالماي جاتىپ قولجازباسىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن مۇرات اۋەزوۆ باستىرىپ، جاسىرىن تاراتىپتى دەگەنى ەستىر قۇلاققا وتە جاعىمدى. بىراق بۇل وكىنىشكە قاراي ولاي ەمەس. ال شىندىعىندا زىليحا اپايدىڭ ماعجاننىڭ قولجازبالارىن ءوز قولىمەن بەرگەن، سەنگەن ادامى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە ەمەس، مۇرات اۋەزوۆ تە ەمەس. ول – قازاقتىڭ ساتيريك-جازۋشىسى عابباس قابىشەۆ. زىليحا اپايدىڭ العاشقى جوسپارى – ءبىر داناسىن الماتىداعى مەملەكەتتىك ارحيۆكە، ەكىنشى داناسىن سول كەزدەگى پۋشكين اتىنداعى كىتاپحاناعا (بۇگىنگى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا – ك.ا.) تاپسىرۋ بولعانمەن، ءتورت داناسىن باستىرىپ، تۇپتەتىپ اكەلگەن كەزدە اپاي بۇرىنعى جوسپارىن وزگەرتىپتى. ءبىرىنشى داناسى وزىنە، ەكىنشى داناسىن قابىشەۆكە، ءۇشىنشى داناسىن ولجاس سۇلەيمەنوۆكە، ءتورتىنشى داناسىن ءانۋار الىمجانوۆقا عابباس قابىشەۆ ءوز قولىمەن اپارىپ بەرگەن. ءانۋار ءالىمجانوۆ ءالى اقتالماعان اقىننىڭ شىعارمالار جيناعىنىڭ وزىنە تيەسىلى داناسىن: «مۇراعاتتان حابارىڭ بار عوي» دەپ جازۋشى امانتاي ساتاەۆقا بەرىپتى.
ال ولجاس سۇلەيمەنوۆكە تيەسىلى داناسىن جازۋشىلار وداعىنىڭ جەرتولەسىندە كوپ كىتاپپەن بىرگە ورتادا ءۇيىلىپ جاتقان جەرىنەن كوتەرىپ الىپ، نە جىلارىن، نە كۇلەرىن ءبىلمەي دال بولعان عاباڭنان اقىن سابىرحان اسانوۆ قوياردا-قويماي سۇراپ الىپتى. سوعان قاراعاندا، سىرت كوزگە ارىستانداي ايباتتى كورىنگەنمەن، «باتىرعا دا جان كەرەكتىڭ» كەبىن كيدى مە، الدە ءتىلدى بىلمەستىڭ... كەرى كەلدى مە؟ قالاي بولعاندا دا ماشينكامەن تەرىلگەن ماعجاننىڭ شىعارمالارىن ولجاس اقىن باۋىرىنا باسا قويماعان. الاش ازاماتتارى اقتالعان بويدا ماعجان جۇماباەۆتىڭ جازعان-سىزعاندارى باسپادان شىعارۋعا ساقاداي ساي دايىن تۇرعان. ول – باسپا ءۇشىن ۇلكەن ولجا. ماعجان جۇماباەۆتىڭ شىعارمالار جيناعىن ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ العىسوزىمەن باسىپ شىعارعان «جازۋشى» باسپاسى زىليحا اپايدىڭ:«كىتاپقا قۇراستىرۋشى عابباس قابىشەۆ» دەپ باسىڭدار»، دەپ قاداپ ايتقان ءوتىنىشىن ەسكەرمەگەنى، ارينە وكىنىشتى. ول جونىندە كىتاپ شىعىپ كەتكەننەن كەيىن زىليحا اپاي عابباس قابىشەۆكە قىسىلا دا قىنجىلا بايانداپتى.
ال مۇرات اۋەزوۆتىڭ قاتىسىنا كەلەتىن بولساق، سول كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنداعى ليتفوندتى باسقارىپ وتىرعان عابباس قابىشەۆ ماشەنكەلەتۋ بارىسىندا قارجىلاي قيىندىق تۋعاندا مۇرات اۋەزوۆتى شاقىرىپ الادى دا، ليتفوندتىڭ جەتىم-جەسىرلەرگە بەرەتىن قارجىلاي كومەگىنە ءوتىنىش جازدىرىپ الىپ، ءوزى بۇرىشتاماسىن قويىپ، اقىسىن مۇراتتىڭ كوزىنشە ماشەڭكەلەپ دايىنداعان كىسىگە قولما-قول بەرەدى. ەگەر مۇرات اۋەزوۆتى ماعجاننىڭ شىعارمالارىنا ارالاستى دەيتىن بولسا، ول تەك وسى عانا. بۇل دا از كومەك ەمەس. بىراق بۇل جەردە «جاس تۇلپاردى» كىرىستىرۋدىڭ ەش قيسىنى جوق.
4.ورىنبورداعى قازاق جاستارىنىڭ ورتالىق كلۋبى ماعجانعا «ادەبي سوت» جاساعاندا، س.مۇقانوۆتىڭ قوعامدىق ايىپتاۋشى بولعانى راس. بۇل جەردە مۇقانوۆتى ايىپتاماس بۇرىن، ورىنبوردىڭ ماسكەۋ الدىنداعى قاۋقارىن ەسكەرۋ كەرەك. ماسكەۋ ورىنبوردىڭ قاس-قاباعىنا قارادى ما، الدە كەرىسىنشە مە؟ ماعجانعا بايلانىستى دورەكى سوتسيولوگيالىق سىننىڭ شوقپارىن ءبىرىنشى بولىپ كوتەرىپ، جاستارعا، ونىڭ ىشىندە
س.مۇقانوۆ تا بار، جول باستاعان كىم؟
ادەبيەتكە كەشە كەلگەن ءسابيت مۇقانوۆ پا، جوق ماسكەۋدەگى كۇنشىعىس حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قازاق-قىرعىز ستۋدەنت جاستارى الدىندا ماعجان تۋرالى ارنايى بايانداما جاساعان ءنازىر تورەقۇلوۆ پا؟! ءسابيت مۇقانوۆتى كىنالاماستان بۇرىن، سول كەزدەگى سابەڭنىڭ ساياسي ساۋاتىن دا ەسكەرۋ كەرەك. ءسابيت مۇقانوۆقا جەڭىلدىك جاساۋ ماقساتىندا ەمەس، ول – قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋ جولىنداعى ەسكەرمەۋگە بولمايتىن ءبىر تاريحي كەزەڭى. ونىڭ ۇستىنە حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى جازبا سىننىڭ پروفەسسيونالدىققا بەت بۇرعانى بولماسا، «ءسۇرىنىپ، قابىنىپ» تۇرعان كەزى. مۇنداي ءوسۋ جولىنان ەۋروپالىق دامىعان ەلدەر دە وتكەن. بۇل – تابيعي قۇبىلىس. ماعجانعا كىم سىن ايتپادى؟ «اقىرىن سويلەپ، انىق باسۋ كەرەك» ەكەنىن مەڭگەرگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى، «ابايدان كەيىن ماعجاندى سۇيەمىن» دەگەن ويىن 1929 جىلى سىن مادەنيەتى وسكەن كەزدە ايتتى. ودان كەيىن قازان توڭكەرىسىنىڭ 40 جىلدىعىنا جاساعان بايانداماسىندا ماعجانعا قاراتا ايتقان ءزىلدى سىنى تاريحي قۇجاتتا سايراپ تۇر. ساياساتقا بايلاۋلى قوعامعا كىم، قاي كەزدە قارسى تۇرىپتى؟
جەلىدەگى جەل ءسوزدىڭ «ايقايلاعان» تاقىرىبى العاش ەستىگەن اڭعال ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەنمەن، اسىرەسە «ماعجاندى اتقىزىپ تاستادى»، «ماعجاننىڭ ۇستالۋىنداعى ءسابيتتىڭ ءرولى ۇلكەن»، «ءسابيت مۇقانوۆ كگب قىزمەتكەرى» بولعان دەگەندى عىلىمنىڭ سوڭعى جاڭالىقتارىنان حاباردار ادامنىڭ ايتۋى مۇمكىن ەمەس. الاش ازاماتتارى اقتالعان بويدا «كىم ۇستاتتى، كىم اتتى» دەگەن سۇراقتىڭ بولعانى زاڭدى قۇبىلىس بولاتىن. ول سۇراققا زەرتتەۋ وبەكتىسىنە وتە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان زەرتتەۋشىلەر جاۋاپتى سول كەزدە-اق تاپقان. حح عاسىردا عىلىمي اتاعىن العان عالىم ءححى عاسىردا دا ءالى سول سۇراقتىڭ ءتوڭىرەگىنەن ۇزاي الماسا، وندا وزىنەن باسقا ەشكىمدى وقىمايتىن بولىپ تۇر عوي. ەڭ بولماعاندا وزىنە قاراتا ايتىلعان ەسكەرتۋلەرگە قۇلاق اسسا، ونبەيتىن تىرلىككە الدانباعان بولار ەدى. تۇرسىنبەك كاكىشەۆ ماعجانتانۋشىنىڭ «ماعجان توسەكتە جاتىپ، ورىس كىتاپتارىنان اۋدارىپ جازىپ جاتاتىن» دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى-اق ماعجان پوەزياسىنداعى ورتتەي قاۋلاعان وسەككە دەس بەرمەي مە؟! (ب.قانارباەۆا. جىرىمەن جۇرتىن وياتقان // انا ءتىل. 1998, 87-ب.) دەگەنىن قالاي تۇسىنەرىن بىلمەي، دال بولعانىن ايتقان. سەبەبى دەرەكتەردى شاتاستىرىپ بەرۋ ماشىعى تاعى دا ورىن العان دەپ كەيتىن تۇستارى ءجيى كەزدەسەدى. «تاپ وسى ارادا ءسابيت پوەزيا تۋرالى ەمەس، كونە گرەك، ريم تاريحتارى جونىندە ايتىپ وتىر. دۇرىسى: «بۇل ساباقتاردىڭ قازاقشا كونسپەكتىلەرىن جازعاندا مەن ماعجاننىڭ حاتشىسى سياقتى بولىپ الدىم: كەشكى ۋاقىتتاردا ول مەنى ءوز كومناتاسىنا شاقىرىپ الادى دا، ديۆانعا قيسايىپ جاتىپ، ورىسشا كىتاپتاعى تەكستى ماعان قازاقشا ديكتوۆات ەتەدى. مەن ونىڭ ايتقاندارىن اراب ارىپتەرىمەن جازىپ وتىرامىن» (مۇقانوۆ س.تاڭدامالى شىعارمالار. 10 توم، 1976. ‒ 91-ب.) دەگەندى پوەزيا جاڭالىقتارىن ايتۋ ءۇشىن پايدالانۋ جانە ونى سابەڭ ابىرويىنا كىربىڭ ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەلتىرۋ قانشالىقتى قاجەت ەدى؟» دەپ كورسەتكەن تۇرسەكەڭ.
ءبىزدىڭ كوزىمىزدىڭ جەتكەنى باقىتكامال قانارباەۆانىڭ «ديدار» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىنىڭ ءسابيت مۇقانوۆقا قاتىستى فاكتىلەرىنىڭ توقسان توعىز پايىزى قاتە. ونىڭ سەبەبى دە بەلگىلى. ال ونىڭ وتىرىك-راسىن اجىراتا الماعان رەداكتسيا پوزيتسياسىن ءتۇسىنۋ قيىن.
ءسابيت مۇقانوۆقا ەش دەرەكسىز جالا جاپقاننىڭ ەندى بىرەۋى – ەلدوس توقتارباي. ەلدوستىڭ ۇزىن-سونار اتاعىنا سەنەتىن بولساق، ءدالەلدى قۇجاتىن «جەتىسۋ» تەلەارناسىنداعى سۇحباتتا كورسەتۋگە مۇمكىندىگى بولدى. بىراق ەلدوستىڭ «مەنى» جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە كوپ العىزادى... بۇل بالانى 2015 جىلدان تانيمىن. اجە باۋىرىندا مەيىرىمىنە شومىلىپ وسكەن ەلدوستىڭ سوزدىك قورى باي، ويىن جۇيەلى جەتكىزەدى. 2015 جىلى تۇرسەكەڭمەن تانىسۋدىڭ ءوزىن قالاي ۇيىمداستىرعانىن ەلدوس ۇمىتا قويماعان بولار... سول جولى ايى وڭىنان تۋار ما ەدى، «تۇرمەدە جازىلعان شىعارمالاردى» زەرتتەپ ءجۇرمىن دەپ، تىڭ تاقىرىپتىڭ ۇشىن شىعارماعاندا. سۋدىراعان سوزگە سەنە قويمايتىن تۇرسەكەڭدى ەلدوستىڭ وزىنەن گورى تاقىرىبى قىزىقتىرعانىن ءوزى دە اڭعاردى عوي دەپ ويلايمىن. ال سابەڭە بايلانىستى تاپتىم دەگەن ارحيۆ دوكۋمەنتىن ەڭ بولماعاندا كوشىرمەسىن كورسەتۋگە نە ايقايلاتىپ تۇرىپ وسى كەزگە دەيىن ماقالا تۇرماق، كىتاپ جازاتىن ۋاقىت ءوتتى. ۋادەسىن بەرسە دە قاشقاقتاپ جۇرگەنىنە تاڭعالامىن. قازىرگى حات-حاباردى تەحنيكا تەزدەتىپ تۇرعان زاماندا وتىرىك بولماسا قولىنداعى الاقانداي عانا قاعازدىڭ كوشىرمەسىن جىبەرە سالۋ ءسوز بولىپ پا؟ «بولام دەگەن بالانىڭ بەلىن بۋ كەرەك» ەكەنىن بىلمەيدى ەمەسپىن، بىراق ۋادە – قۇدايدىڭ اتى. كۇنى ءۇشىن كۇڭەيدىڭ ءسوزىن ايتۋ بولاشاقتان ءۇمىتى بار ازاماتقا جاراسا ما؟
«ءسابيت ساتقىن» دەگەن قاتە پىكىردى ويلانباستان ايتا سالعاننىڭ تاعى بىرەۋى – نۇرسيلا احمەتبەك. بۇل ازاماتتىڭ رەتسىز ءسوزىن ەلەمەۋگە دە بولار ەدى. بىراق اقشا جاساۋدىڭ قىر-سىرىن ءبىلۋ حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قيۋى قىرىق قاتپار ازاماتتىق قارىم-قاتىناسىن بىلەدى دەگەن ءسوز ەمەس... احمەتبەك نۇرسيلانىڭ وتىز تىستەن شىققان ءسوزدىڭ وتىز رۋلى ەلگە تارايتىنىن ءبىر قازاقتاي-اق تۇسىنەتىنىنەن نە پايدا؟ ۇلكەن اۋديتوريا الدىندا الىس-جاقىن شەتەلدەگى ميلليونداعان قازاقتار دا كورەتىن يۋتۋب جەلىسىندە بيىل تۋعانىنا 120 جىل بولعان سابەڭنىڭ ساقالىنا جارماسسا. قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق مادەنيەتىن مولدىرەتىپ جازىپ بەرگەن ءسابيت مۇقانوۆتى «قالاۋلىمعا» قوساقتاپ سوعاتىنداي قانداي بايلانىس تاپتى؟ جىگىت اعاسى بولۋعا جاراپ قالعان ازاماتتىڭ انىعىن بىلمەي ايتۋعا بولمايتىن جايدى ادام قاراسى كوپ جينالعان جەردە رەتسىز ايتا سالۋىنا يتەرمەلەگەن نەنىڭ بۋى؟
سابەڭنىڭ ادالدىعىن ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدار قانشا دالەلدەسە دە، مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ بىرىندە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كوزىن كورگەن، دراماتۋرگ-جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ ءوزى ماعجاننىڭ اتىلۋ ۇكىمىن وگپۋ ءسابيت مۇقانوۆپەن اقىلداسقانداي، شەشىمدى ءسابەڭ شىعارعانداي ءسوز ايتتى. سوندا كلاسسيك جازۋشى دا جەل ءسوزدىڭ جەتەگىندە كەتكەنى مە؟ اتالارىمىزدىڭ «ءۇي وزىمدىكى دەمە، ءۇي سىرتىندا كىسى بار» دەگەنىن ەسكەرمەيتىنىمىز تالاي جەردە وپىق جەگىزىپ-اق كەلەدى. سوندا دا سونى ەسكەرە بەرمەيتىنىمىز وكىنىشتى. ول قاتەلىكتى قولما-قول جوندەي قوياتىن، نە «جۋىپ-شايا» سالاتىن جۋرناليستەردىڭ دە اۋسەلەسى كورىنىپ تۇر...
جازۋشى-دراماتۋرگ ايتقان فاكتى مەن سابەڭنىڭ ءومىربايانىنداعى حرونولوگيا ءتىپتى دە سايكەس كەلمەيدى. قاراڭىز.
ماعجان 1937 جىلى 25 ناۋرىزدا الماتىعا جەتتى. ءساۋىر-مامىر ايلارىندا جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ وتىرعان سابەڭ، الماتىعا ماعجاننىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى گۋ-گۋ اڭگىمە شىعا باستاعاندا، ەڭبەك دەمالىسىن الىپ، «جۇمباق جالاۋدى» جازۋعا ماسكەۋگە تارتىپ وتىرادى. ماۋسىمداعى اڭگىمە شىلدە ايىندا مەرزىمدى باسىلىمدارعا اۋىسىپ، سابەڭنىڭ سوڭىنا «شام» الىپ ءتۇستى. ساكەن مەن ءسابيت ماعجانعا كومەكتەستى، قارجىلاي قاراستى دەپ. سودان سەسكەنگەن سابەڭ قىركۇيەككە دەيىن ماسكەۋدە بوي تاسالاي تۇردى.
1937 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ جەتىسىندە الماتىداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ قالالىق جينالىسى ءوتىپ، ماسكەۋدەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تەز ورالىپ، تالقىعا ءتۇسۋىن تالاپ ەتكەن قاۋلى الدى. وسىدان كەيىن ءسابيت مۇقانوۆتى فرۋنزە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى «مۋكانوۆ، كاك اكتيۆنىي چلەن كونتررەۆوليۋتسيونىي ناتسيوناليستيچەسكوي گرۋپپيروۆكە، كاك پوسوبنيك نارودا ي كاك نەرازورۋجيۆشيسيا بۋرجۋازنىي ناتسيوناليست» دەپ پارتيا قاتارىنان شىعاردى. «مۋكانوۆ بىل تەسنو سۆيازان س سەيفۋللينىم، دوسمۋحامەدوۆىم اسىلبەكوۆىم، ايسارينىم، ۆالياحمەتوۆىم ي دجۋماباەۆىم، نىنە رازوبلاچەننىمي ۆراگامي نارودا» دەپ جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعالىعىنان دا الدى.
ءسابيت مۇقانوۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىن 1936-1937 جانە 1943-1951 جىلدار ارالىعىندا ەكى رەت باسقارعان. ەكىنشى رەت باسقارعانىندا ماعجان جوق. ال سابەڭ ءبىرىنشى رەت باسقارعانىندا ماعجانعا كومەك قولىن سوزىپ ۇلگەردى. ونىڭ ەسەسىنە ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ جاعدايىن اۋىرلاتىپ الدى.
ماعجان جۇماباەۆ ۇستالماي تۇرىپ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى قۋدالاندى. ال ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا ۇستالدى. ول كەزدە وگپۋ تۇرماق قاراپايىم قازاقتىڭ ءوزى استىندا تاعى، قولىندا ءمورى جوق، قۋعىندالىپ جۇرگەن ءسابيت مۇقانوۆتان «ماعجاندى نە ىستەيىك؟» دەپ اقىل سۇراماق تۇگىل، سالەم دە بەرمەيتىن كەزى. وسى داڭعازا بەلگىلى ءبىر شاعىن توپتىڭ عانا جىرتىسىن جىرتقانمەن، تاريحي قۇجات ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى.
تەمىرگە تەلمىرگەن ءححى عاسىردا قازاقتىڭ قاسيەتتى قۇندىلىقتارىن ارزان ازىلگە، قاساڭ قالجىڭعا جىعىپ بەرىپ بيازى مىنەزىمىزدى بەتتەن الىپ، توسكە ورلەيتىن داراقىلىققا اۋىستىرىپ الدىق. ەڭ وكىنىشتىسى، اتا سالتتان اتتاپ، ارۋاقتاردىڭ رۋحىمەن ءجونسىز الىسۋدامىز. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ايبىنى مەن ايبارى ‒ ۇلىعى مەن ۇلىسى ەمەس پە؟! ءسابيت مۇقانوۆتىڭ رۋحىنان كەشىرىم سۇرايتىن كۇن الدەقاشان كەلگەن. قازاقتىڭ تاريحىن ءاربىرىمىز سابەڭدەي بىلسەك، قازاقتىڭ شەجىرەسىن سابەڭدەي زەردەلەسەك، پەيىلىمىز سابەڭنىڭ كوڭىلىندەي كەڭ بولسا، جۇرەگىمىز سابەڭنىڭ جۇرەگىندەي اق بولسا، قازاقتى ىشتەن داۋ، سىرتتان جاۋ الماس ەدى! بيىل 120 جاسقا كەلگەن سابەڭنىڭ قازاق ەلىندە ەڭسەسى بيىك، ءجۇزى جارقىن سانالى دا، ساليقالى جاستار كوپ بولعاي!
كۇلاش احمەتوۆا،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
باسقالارمەن بولىسە
وتىرىڭىز
