Alaş azamattarynyŋ aqtalǧanyna biyl otyz ekı jyl! Säbit Mūqanov kınälı bolsa, otyz ekı jyldyŋ ışınde «jetı qabat jer astyndaǧy qūpiiany» alyp şyǧar uaqyt boldy. Säbeŋdı «ūrlyq» üstınde ūstap aluǧa ekı bılegın sybanyp kım kırıspedı? Bıraq solardyŋ bırde-bıreuı «oljaly» qaitqan joq. Ondai olja, ondai qūjat qaidan tabylsyn, şyn mänınde Säbit Mūqanov eşkımdı satpasa, «senı ūstatqan Säbit» dep, eşkımdı atpasa.
1957 jyly Säkender aqtalǧanda, halyq arasyna «Säkendı ūstatqan – Säbit» degen de sybyr söz şyǧarǧan. Ol – qasaqana pendelıkpen aitylǧan söz edı. Böten emes, qolynda qalamy: jazam dese jaza alatyn, aitam dese betıne basyp aita alatyn şyǧarmaşylyqta «auyly aralas, qoiy qoralas» qalamger. Bıraq Säbeŋe betpe-bet aita da almady, jaza da almady. Sebebı «japtym jala, jaqtym küie» azamattyq aryna syn edı. Onyŋ üstıne Säbeŋnıŋ tazalyǧyn bıletın Säkennıŋ jary Gülbaram täteiden bastap, «äi» dep qaǧyp tastaityndardyŋ tört közı tügel bolatyn. Al Alaş azamattary aqtalǧan tūsta aldymen Säkenge, sosyn Säbit Mūqanovqa qaita soqtyǧa bastady. Qaşanda arhiv aqtarmai, tergeu ısınıŋ protokolyn öz közımen körmei, jan-jaqty zerttemei pıkır aitpaityn Tūrsekeŋ-Tūrsynbek Käkışev Säkennıŋ de, Säbit Mūqanovtyŋ da Alaş qairatkerlerınıŋ aldynda azamattyq arynyŋ tazalyǧyn jan-jaqty däleldedı.
Al soŋǧy kezderı jelıge jelımdei jabysqandar arasynda bır ziiandy ädet paida boldy. Ol – kıtap oqymau, gazet, jurnal qaramau, jüielı sözge qūlaq aspau. Būnyŋ ǧalym men zalymnyŋ ara- jıgın ajyrata almaityn mäŋgürttıkke soqtyratynyn ömır özı körsetıp otyr. Osyndai keleŋsız qūbylysqa alaŋdaǧan Elbasy: kıtap oqyǧannyŋ ozatynyn, temırge telmırgennıŋ tozatynyn eskerttı. Ataly sözge qūlaq asqandar da bar, jüre tyŋdaǧandar da bar. Sonyŋ nätijesı ǧalamtor jelısındegı jeldei esken jel sözder. Orynsyz aitylǧan oŋdy-soldy pıkırler. Al Säbit Mūqanovtyŋ atyna aitylyp jürgen qate pıkırlerdıŋ beleŋ alǧany sondai, jauapsyz jasamys ta, ataq quǧan «ǧalym» da, auzynan şyqqan är sözı satuly biznesmen de, tıptı klassik jazuşy da oilanbastan Säbeŋnıŋ şalǧaiyna «jarmasuda». Osylardyŋ bıreuınıŋ qolynda däleldeitın qūjat bolsa känı?!
Säken men Säbeŋe qatysty mäselede kım bolsa da Tūrsynbek Käkışevtıŋ qazylyǧyna jügınerı haq. Sebebı Tūrsekeŋ – KGB arhivıne tüsken sanauly ǧana ǧalymnyŋ bırı. Säken men Säbeŋdı zerttegende ekeuınıŋ de Alaş azamattary aldynda ar tazalyǧyna közı äbden jetken. Sondyqtan ekeuınıŋ de sözın söiledı. Dausy jetetın jerge jar salyp aitty, qalamy qolynan tüskenşe: «Säken, Säbit – Alaş qairatkerlerınıŋ sotyna aralasyp, kuälık bergen jandar emes. Sondyqtan jazyqsyzdy jazǧyryp, obaldaryn kötermeŋder, daŋǧaza, dauryqpa kösemsıgen bılgırler, maŋǧazdanǧan «marqasqalar!» dep jazyp kettı.
Sondyqtan Säbit Mūqanov – erıkkennıŋ ermegı de emes, kım körıngennıŋ qoljaulyǧy da emes. Säbeŋe «mın» taqqysy kelgen adam eŋ aldymen, ūltqa ädebi, mädeni, ǧylymi mūra jasap, Säbit Mūqanovpen terezesın teŋestırıp alsyn. Būl – bır. Ekınşıden, jala jappastan būryn «men Säbit Mūqanovty aiyptauǧa qūqym bar ma? Dälelım qaida?» degen sūraqty «şeşender» özıne-özı qoiuy kerek. Ökınışke qarai, Säbit Mūqanovqa kelgende orystardyŋ qarapaiym subardinasiiasynan attaǧandy bylai qoiǧanda, mūsylmandyq imanymyzdyŋ özın ysyra salatynymyz künä emes pe? Osyndaida eŋbegı eş, tūzy sor qairan Säbeŋ demeske amalyŋ joq...
Soŋǧy kezderı ǧalamtor jelısınde Samat Qūdaibergennıŋ oquynda Erbolat Quatbektıŋ avtorlyǧymen «Säbit satqyn bolyp şyqty», «Maǧjandy atqyzyp tastady» degen dabyra şarlap jür. Säbit Mūqanovtai qazaq ädebiettanu ǧylymynda özınıŋ adal eŋbek, mol mūrasymen ornyqqan ūly tūlǧanyŋ şalǧaiy tūrmaq, balaǧyna jarmasu üşın būl jıgıtterge qūnsyz sözben emes, qūndy qūjattarmen qarulanǧan jön bolǧan bolar edı... Mätındı tıstenıp oqyǧandaǧy salmaǧy «qorǧasyndai» auyr körıngenmen, bar bolǧany bır ǧana sūhbattyŋ äserımen jazylǧan tekstıŋ dälelı, balapannyŋ «qauyrsynyndai» ǧana. Jelpıldetıp jelıge jüktei saluynyŋ da sebebı sonda bolsa kerek. Onyŋ aituynşa: «Öte bılımdı ǧalymnyŋ bıraz närsege qoiǧan nüktesın» jürdım-bardym aita salmai, elımızdıŋ bas basylymy – «Egemen Qazaqstan» gazetınde nege jariialamaǧan? Ne bolmasa, qazaq ädebietınıŋ körnektı tūlǧalary turaly oi qozǧaǧan eken, «Qazaq ädebietı» gazetıne nege jariialamasqa? Sübelı jaŋalyqtarmen oqyrmandaryn qūlaqtandyruǧa joǧaryda atalǧan merzımdı basylymdardyŋ qai-qaisysy da qūqyly ǧoi.
Avtor özıne «taŋsyq jaŋalyqty» jariialauda ekı qatelık jıbergen. Bırınşısı, oqyrmandar arasynda Säbeŋdı bızden de jaqsy bıletın, tıptı jaqsy köretın zerdelı ziialylar, zerek zamandastar, bılımdı bauyrlar basym ekenın eskermegen. Ekınşı, aidyŋ-künnıŋ amanynda ainalasynyŋ bärınen jau ızdep jüretın ǧalymǧa, sanasynda säulesı bar adam sezıktene qarau kerek emes pe? Ǧylymi dälelı öte älsız sūhbatqa «tamsanǧany» Erbolattyŋ da ǧylymnyŋ ışkı, syrtqy zaŋdylyqtarynan habarsyzdyǧyn aŋǧartady. Soǧan qaraǧanda joǧary bılımdı Qazaqstannyŋ jetekşı oqu oryndarynda almaǧan-au... Mätındı oqyǧan Samat Qūdaibergen de, ony jazǧan Erbolat Quatbek te qatelıkke, jai qatelık emes tarihi qatelıkke ūrynǧan. Jelıdegı jel sözdıŋ «Bılgen dūrys» degenı dūrys bolar edı, eger aitqandary qate bolmai, dūrys bolsa.
Endı mätındegı Säbit Mūqanovqa qatysty aitylǧan tarihi faktılerge toqtalaiyq.
- Adamzat tarihynda domalaq aryz degen bar. Bolǧan. Bolatyn da şyǧar. Repressiia tūsynda domalaq aryz jazǧandardyŋ qatarynda Säbit Mūqanov joq. Senbeseŋız, ızdep körıŋız. Al aryz jazdyŋ ba, ol – domalaq aryz ba, joq basqa aryz ba, aryzdyŋ aty – aryz. Is tırkelgennen bastap aryzdanuşy da jauapty. Tergeuşılerdıŋ nätijelı jūmysy ūstaluşy men satqynnyŋ bettestırıluımen däleldenedı. Būl – bır. Ekınşıden, aryzdanuşynyŋ aty-jönı tergeu protokolynda taiǧa taŋba basqandai mındettı türde jazylady, aryzy nömırlenıp tıgıledı, qoly qoiylady. Säbit Mūqanov repressiiaǧa ūşyraǧandardyŋ eşqaisysymen bettestırılmegen. Tıptı şaqyrylmaǧan. Tergeu protokoldarynan Säbit Mūqanovtyŋ aty-jönın «şam alyp ızdegender» bolǧan. Tappady. Joq.
- Säbeŋnıŋ kezınde ChON otriadynda bolyp, qara börık atanǧany ras. Ony özgeden būryn Säbeŋnıŋ özı aitqan, jazǧan. Säbeŋnıŋ Kökşetauǧa baryp revkomdy ūiymdastyruǧa qatysqany bolmasa, Säbeŋ suyq qarudy adam tūrmaq aŋǧa da kezemegen.
Säbit Mūqanov KGB qyzmetkerı bolmaǧan. Säbeŋnıŋ aşyqauyz, köpşıl mınezı KGB talaptaryna keşe de, bügın de, erteŋ de sai emes.
- Ärine Maǧjan aqtalmai jatyp qoljazbasyn Oljas Süleimenov pen Mūrat Äuezov bastyryp, jasyryn taratypty degenı estır qūlaqqa öte jaǧymdy. Bıraq būl ökınışke qarai olai emes. Al şyndyǧynda Zyliha apaidyŋ Maǧjannyŋ qoljazbalaryn öz qolymen bergen, sengen adamy Oljas Süleimenov te emes, Mūrat Äuezov te emes. Ol – qazaqtyŋ satirik-jazuşysy Ǧabbas Qabyşev. Zyliha apaidyŋ alǧaşqy jospary – bır danasyn Almatydaǧy memlekettık arhivke, ekınşı danasyn sol kezdegı Puşkin atyndaǧy kıtaphanaǧa (bügıngı Ūlttyq kıtaphananyŋ sirek qoryna – K.A.) tapsyru bolǧanmen, tört danasyn bastyryp, tüptetıp äkelgen kezde apai būrynǧy josparyn özgertıptı. Bırınşı danasy özıne, ekınşı danasyn Qabyşevke, üşınşı danasyn Oljas Süleimenovke, törtınşı danasyn Änuar Älımjanovqa Ǧabbas Qabyşev öz qolymen aparyp bergen. Änuar Älımjanov älı aqtalmaǧan aqynnyŋ şyǧarmalar jinaǧynyŋ özıne tiesılı danasyn: «mūraǧattan habaryŋ bar ǧoi» dep jazuşy Amantai Sataevqa berıptı.
Al Oljas Süleimenovke tiesılı danasyn Jazuşylar odaǧynyŋ jertölesınde köp kıtappen bırge ortada üiılıp jatqan jerınen köterıp alyp, ne jylaryn, ne külerın bılmei dal bolǧan Ǧabaŋnan aqyn Sabyrhan Asanov qoiarda-qoimai sūrap alypty. Soǧan qaraǧanda, syrt közge arystandai aibatty körıngenmen, «batyrǧa da jan kerektıŋ» kebın kidı me, älde tıldı bılmestıŋ... kerı keldı me? Qalai bolǧanda da maşinkamen terılgen Maǧjannyŋ şyǧarmalaryn Oljas aqyn bauyryna basa qoimaǧan. Alaş azamattary aqtalǧan boida Maǧjan Jūmabaevtyŋ jazǧan-syzǧandary baspadan şyǧaruǧa saqadai sai daiyn tūrǧan. Ol – baspa üşın ülken olja. Maǧjan Jūmabaevtyŋ şyǧarmalar jinaǧyn Äbdılda Täjıbaevtyŋ alǧysözımen basyp şyǧarǧan «Jazuşy» baspasy Zyliha apaidyŋ:«Kıtapqa qūrastyruşy Ǧabbas Qabyşev» dep basyŋdar», dep qadap aitqan ötınışın eskermegenı, ärine ökınıştı. Ol jönınde kıtap şyǧyp ketkennen keiın Zyliha apai Ǧabbas Qabyşevke qysyla da qynjyla baiandapty.
Al Mūrat Äuezovtıŋ qatysyna keletın bolsaq, sol kezde Jazuşylar odaǧynyŋ janyndaǧy Litfondty basqaryp otyrǧan Ǧabbas Qabyşev mäşenkeletu barysynda qarjylai qiyndyq tuǧanda Mūrat Äuezovtı şaqyryp alady da, Litfondtyŋ jetım-jesırlerge beretın qarjylai kömegıne ötınış jazdyryp alyp, özı būryştamasyn qoiyp, aqysyn Mūrattyŋ közınşe mäşeŋkelep daiyndaǧan kısıge qolma-qol beredı. Eger Mūrat Äuezovtı Maǧjannyŋ şyǧarmalaryna aralasty deitın bolsa, ol tek osy ǧana. Būl da az kömek emes. Bıraq būl jerde «Jas tūlpardy» kırıstırudıŋ eş qisyny joq.
4.Orynbordaǧy qazaq jastarynyŋ Ortalyq kluby Maǧjanǧa «ädebi sot» jasaǧanda, S.Mūqanovtyŋ qoǧamdyq aiyptauşy bolǧany ras. Būl jerde Mūqanovty aiyptamas būryn, Orynbordyŋ Mäskeu aldyndaǧy qauqaryn eskeru kerek. Mäskeu Orynbordyŋ qas-qabaǧyna qarady ma, älde kerısınşe me? Maǧjanǧa bailanysty dörekı sosiologiialyq synnyŋ şoqparyn bırınşı bolyp köterıp, jastarǧa, onyŋ ışınde
S.Mūqanov ta bar, jol bastaǧan kım?
Ädebietke keşe kelgen Säbit Mūqanov pa, joq Mäskeudegı Künşyǧys halyqtarynyŋ kommunistık universitetındegı qazaq-qyrǧyz student jastary aldynda Maǧjan turaly arnaiy baiandama jasaǧan Näzır Töreqūlov pa?! Säbit Mūqanovty kınälamastan būryn, sol kezdegı Säbeŋnıŋ saiasi sauatyn da eskeru kerek. Säbit Mūqanovqa jeŋıldık jasau maqsatynda emes, ol – qazaq ädebietınıŋ ǧana emes, qazaq halqynyŋ ösıp-örkendeu jolyndaǧy eskermeuge bolmaityn bır tarihi kezeŋı. Onyŋ üstıne HH ǧasyrdyŋ 20-jyldaryndaǧy jazba synnyŋ professionaldyqqa bet būrǧany bolmasa, «sürınıp, qabynyp» tūrǧan kezı. Mūndai ösu jolynan europalyq damyǧan elder de ötken. Būl – tabiǧi qūbylys. Maǧjanǧa kım syn aitpady? «Aqyryn söilep, anyq basu kerek» ekenın meŋgergen Mūhtar Äuezovtıŋ özı, «Abaidan keiın Maǧjandy süiemın» degen oiyn 1929 jyly syn mädenietı ösken kezde aitty. Odan keiın Qazan töŋkerısınıŋ 40 jyldyǧyna jasaǧan baiandamasynda Maǧjanǧa qarata aitqan zıldı syny tarihi qūjatta sairap tūr. Saiasatqa bailauly qoǧamǧa kım, qai kezde qarsy tūrypty?
Jelıdegı jel sözdıŋ «aiqailaǧan» taqyryby alǧaş estıgen aŋǧal eldı eleŋ etkızgenmen, äsırese «Maǧjandy atqyzyp tastady», «Maǧjannyŋ ūstaluyndaǧy Säbittıŋ rölı ülken», «Säbit Mūqanov KGB qyzmetkerı» bolǧan degendı ǧylymnyŋ soŋǧy jaŋalyqtarynan habardar adamnyŋ aituy mümkın emes. Alaş azamattary aqtalǧan boida «kım ūstatty, kım atty» degen sūraqtyŋ bolǧany zaŋdy qūbylys bolatyn. Ol sūraqqa zertteu obektısıne öte jauapkerşılıkpen qaraǧan zertteuşıler jauapty sol kezde-aq tapqan. HH ǧasyrda ǧylymi ataǧyn alǧan ǧalym HHI ǧasyrda da älı sol sūraqtyŋ töŋıregınen ūzai almasa, onda özınen basqa eşkımdı oqymaityn bolyp tūr ǧoi. Eŋ bolmaǧanda özıne qarata aitylǧan eskertulerge qūlaq assa, önbeitın tırlıkke aldanbaǧan bolar edı. Tūrsynbek Käkışev maǧjantanuşynyŋ «Maǧjan tösekte jatyp, orys kıtaptarynan audaryp jazyp jatatyn» degen sözınıŋ özı-aq Maǧjan poeziiasyndaǧy örttei qaulaǧan ösekke des bermei me?! (B.Qanarbaeva. Jyrymen jūrtyn oiatqan // Ana tıl. 1998, 87-b.) degenın qalai tüsınerın bılmei, dal bolǧanyn aitqan. Sebebı derekterdı şatastyryp beru maşyǧy taǧy da oryn alǧan dep keiitın tūstary jiı kezdesedı. «Tap osy arada Säbit poeziia turaly emes, köne grek, rim tarihtary jönınde aityp otyr. Dūrysy: «Būl sabaqtardyŋ qazaqşa konspektılerın jazǧanda men Maǧjannyŋ hatşysy siiaqty bolyp aldym: keşkı uaqyttarda ol menı öz komnatasyna şaqyryp alady da, divanǧa qisaiyp jatyp, orysşa kıtaptaǧy tekstı maǧan qazaqşa diktovat etedı. Men onyŋ aitqandaryn arab ärıpterımen jazyp otyramyn» (Mūqanov S.Taŋdamaly şyǧarmalar. 10 tom, 1976. ‒ 91-b.) degendı poeziia jaŋalyqtaryn aitu üşın paidalanu jäne ony Säbeŋ abyroiyna kırbıŋ tüsıru üşın keltıru qanşalyqty qajet edı?» dep körsetken Tūrsekeŋ.
Bızdıŋ közımızdıŋ jetkenı Baqytkamal Qanarbaevanyŋ «Didar» gazetıne bergen sūhbatynyŋ Säbit Mūqanovqa qatysty faktılerınıŋ toqsan toǧyz paiyzy qate. Onyŋ sebebı de belgılı. Al onyŋ ötırık-rasyn ajyrata almaǧan redaksiia pozisiiasyn tüsınu qiyn.
Säbit Mūqanovqa eş dereksız jala japqannyŋ endı bıreuı – Eldos Toqtarbai. Eldostyŋ ūzyn-sonar ataǧyna senetın bolsaq, däleldı qūjatyn «Jetısu» telearnasyndaǧy sūhbatta körsetuge mümkındıgı boldy. Bıraq Eldostyŋ «menı» jauapkerşılıktı özıne köp alǧyzady... Būl balany 2015 jyldan tanimyn. Äje bauyrynda meiırımıne şomylyp ösken Eldostyŋ sözdık qory bai, oiyn jüielı jetkızedı. 2015 jyly Tūrsekeŋmen tanysudyŋ özın qalai ūiymdastyrǧanyn Eldos ūmyta qoimaǧan bolar... Sol joly aiy oŋynan tuar ma edı, «Türmede jazylǧan şyǧarmalardy» zerttep jürmın dep, tyŋ taqyryptyŋ ūşyn şyǧarmaǧanda. Sudyraǧan sözge sene qoimaityn Tūrsekeŋdı Eldostyŋ özınen görı taqyryby qyzyqtyrǧanyn özı de aŋǧardy ǧoi dep oilaimyn. Al Säbeŋe bailanysty taptym degen arhiv dokumentın eŋ bolmaǧanda köşırmesın körsetuge ne aiqailatyp tūryp osy kezge deiın maqala tūrmaq, kıtap jazatyn uaqyt öttı. Uädesın berse de qaşqaqtap jürgenıne taŋǧalamyn. Qazırgı hat-habardy tehnika tezdetıp tūrǧan zamanda ötırık bolmasa qolyndaǧy alaqandai ǧana qaǧazdyŋ köşırmesın jıbere salu söz bolyp pa? «Bolam degen balanyŋ belın buu kerek» ekenın bılmeidı emespın, bıraq uäde – Qūdaidyŋ aty. Künı üşın küŋeidıŋ sözın aitu bolaşaqtan ümıtı bar azamatqa jarasa ma?
«Säbit satqyn» degen qate pıkırdı oilanbastan aita salǧannyŋ taǧy bıreuı – Nūrsila Ahmetbek. Būl azamattyŋ retsız sözın elemeuge de bolar edı. Bıraq aqşa jasaudyŋ qyr-syryn bılu HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq intelligensiiasynyŋ qiuy qyryq qatpar azamattyq qarym-qatynasyn bıledı degen söz emes... Ahmetbek Nūrsilanyŋ otyz tısten şyqqan sözdıŋ otyz ruly elge taraitynyn bır qazaqtai-aq tüsınetınınen ne paida? Ülken auditoriia aldynda alys-jaqyn şeteldegı milliondaǧan qazaqtar da köretın Iýtub jelısınde biyl tuǧanyna 120 jyl bolǧan Säbeŋnıŋ saqalyna jarmassa. Qazaqtyŋ etnografiialyq mädenietın möldıretıp jazyp bergen Säbit Mūqanovty «Qalaulymǧa» qosaqtap soǧatyndai qandai bailanys tapty? Jıgıt aǧasy boluǧa jarap qalǧan azamattyŋ anyǧyn bılmei aituǧa bolmaityn jaidy adam qarasy köp jinalǧan jerde retsız aita saluyna itermelegen nenıŋ buy?
Säbeŋnıŋ adaldyǧyn müiızı qaraǧaidai ǧalymdar qanşa däleldese de, memlekettık telearnalardyŋ bırınde Säbit Mūqanovtyŋ közın körgen, dramaturg-jazuşy Dulat İsabekovtıŋ özı Maǧjannyŋ atylu ükımın OGPU Säbit Mūqanovpen aqyldasqandai, şeşımdı Säbeŋ şyǧarǧandai söz aitty. Sonda klassik jazuşy da jel sözdıŋ jetegınde ketkenı me? Atalarymyzdyŋ «üi özımdıkı deme, üi syrtynda kısı bar» degenın eskermeitınımız talai jerde opyq jegızıp-aq keledı. Sonda da sony eskere bermeitınımız ökınıştı. Ol qatelıktı qolma-qol jöndei qoiatyn, ne «juyp-şaia» salatyn jurnalisterdıŋ de äuselesı körınıp tūr...
Jazuşy-dramaturg aitqan faktı men Säbeŋnıŋ ömırbaianyndaǧy hronologiia tıptı de säikes kelmeidı. Qaraŋyz.
Maǧjan 1937 jyly 25 nauryzda Almatyǧa jettı. Säuır-mamyr ailarynda Jazuşylar odaǧyn basqaryp otyrǧan Säbeŋ, Almatyǧa Maǧjannyŋ keluımen bailanysty gu-gu äŋgıme şyǧa bastaǧanda, eŋbek demalysyn alyp, «Jūmbaq jalaudy» jazuǧa Mäskeuge tartyp otyrady. Mausymdaǧy äŋgıme şılde aiynda merzımdı basylymdarǧa auysyp, Säbeŋnıŋ soŋyna «şam» alyp tüstı. Säken men Säbit Maǧjanǧa kömektestı, qarjylai qarasty dep. Sodan seskengen Säbeŋ qyrküiekke deiın Mäskeude boi tasalai tūrdy.
1937 jyldyŋ qyrküiek aiynyŋ jetısınde Almatydaǧy aqyn-jazuşylardyŋ qalalyq jinalysy ötıp, Mäskeuden Säbit Mūqanovtyŋ tez oralyp, talqyǧa tüsuın talap etken qauly aldy. Osydan keiın Säbit Mūqanovty Frunze audandyq partiia komitetınıŋ biurosy «Mukanov, kak aktivnyi chlen kontrrevoliusionyi nasionalisticheskoi gruppirovke, kak posobnik naroda i kak nerazorujivşiisia burjuaznyi nasionalist» dep partiia qatarynan şyǧardy. «Mukanov byl tesno sviazan s Seifullinym, Dosmuhamedovym Asylbekovym, Aisarinym, Valiahmetovym i Djumabaevym, nyne razoblachennymi vragami naroda» dep Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧalyǧynan da aldy.
Säbit Mūqanov Qazaqstan Jazuşylar odaǧyn 1936-1937 jäne 1943-1951 jyldar aralyǧynda ekı ret basqarǧan. Ekınşı ret basqarǧanynda Maǧjan joq. Al Säbeŋ bırınşı ret basqarǧanynda Maǧjanǧa kömek qolyn sozyp ülgerdı. Onyŋ esesıne Säbit Mūqanov özınıŋ jaǧdaiyn auyrlatyp aldy.
Maǧjan Jūmabaev ūstalmai tūryp Säbit Mūqanovtyŋ özı qudalandy. Al Maǧjan Jūmabaev 1938 jyldyŋ 30 jeltoqsanynda ūstaldy. Ol kezde OGPU tūrmaq qarapaiym qazaqtyŋ özı astynda taǧy, qolynda mörı joq, quǧyndalyp jürgen Säbit Mūqanovtan «Maǧjandy ne ısteiık?» dep aqyl sūramaq tügıl, sälem de bermeitın kezı. Osy daŋǧaza belgılı bır şaǧyn toptyŋ ǧana jyrtysyn jyrtqanmen, tarihi qūjat bärın öz ornyna qoiady.
Temırge telmırgen HHI ǧasyrda Qazaqtyŋ qasiettı qūndylyqtaryn arzan äzılge, qasaŋ qaljyŋǧa jyǧyp berıp biiazy mınezımızdı betten alyp, töske örleitın daraqylyqqa auystyryp aldyq. Eŋ ökınıştısı, ata salttan attap, aruaqtardyŋ ruhymen jönsız alysudamyz. Kez kelgen ūlttyŋ aibyny men aibary ‒ Ūlyǧy men Ūlysy emes pe?! Säbit Mūqanovtyŋ ruhynan keşırım sūraityn kün äldeqaşan kelgen. Qazaqtyŋ tarihyn ärbırımız Säbeŋdei bılsek, qazaqtyŋ şejıresın Säbeŋdei zerdelesek, peiılımız Säbeŋnıŋ köŋılındei keŋ bolsa, jüregımız Säbeŋnıŋ jüregındei aq bolsa, Qazaqty ışten dau, syrttan jau almas edı! Biyl 120 jasqa kelgen Säbeŋnıŋ qazaq elınde eŋsesı biık, jüzı jarqyn sanaly da, saliqaly jastar köp bolǧai!
Küläş AHMETOVA,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
"Egemen Qazaqstan" gazetı
