اي حان، مەن ايتپاسام بىلمەيسىڭ،
ايتقانىما كونبەيسىڭ.
شابىلىپ جاتقان حالقىڭ بار،
ايماعىن كوزدەپ كورمەيسىڭ،
قىمىز ءىشىپ قىزارىپ،
ماستانىپ قىزىپ تەرلەيسىڭ،
وزىڭنەن باسقا حان جوقتاي
ەلەۋرەپ نەگە سويلەيسىڭ، -
دەپ، حاننىڭ ەلدى ءوز بەتىمەن بيلەپ-توستەۋ، قاھارى تۇسكەن ادامىن ءولىم جازاسىنا كەسۋ حاقىسىنان ايرىلىپ، رۋباسى اقساقالدارسىز ەشبىر ماسەلەنى شەشە المايتىن كۇيگە جەتۋىن جىرمەن جەتكىزگەن دالا فيلوسوفى اسان قايعى بابامىز.يا، مەنىڭ وسى ماقالام دا جەلمايا ءمىنىپ، جەر كەزگەن اسان قايعى فيلوسوفياسىنا ارنالماق.
ەڭ الدىمەن اسان قايعى كىم دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەر بولساق، اسان قايعى:
اسان قايعى شىعارماشىلىعىندا نەگىزگى ورىن الاتىن قازاق حالقىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ارقاۋ ەتكەن فيلوسوفيالىق-ناقىلدىق جانرلار: تولعاۋ، تەرمە، شەشەندىك سوزدەر بولىپ تابىلادى. «قىرىندا كيىك جايلاعان»،«اي، حان يەم، مەن ايتپاسام، بىلمەيسىڭ»,«قۇيرىعى جوق، جالى جوق»,«ەدىل بول دا، جايىق بول»,«قىرىندا كيىك جايلاعان»، «تازا ءمىنسىز اسىل تاس», «بۇل زاماندا نە عارىپ؟»، «ەستى كورسەڭ كەم دەمە»، «كولدە جۇرگەن قوڭىر قاز» سىندى ءاربىر تولعاۋىنىڭ وزىندىك ءمان-ماعىناسى بار.
ەل ىشىندەگى شەجىرە سوزدەر مەن كۇي اڭىزدارىنا قاراعاندا، اسان قايعى حالىق قامىن ويلاعان اقىلگوي، دانا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە داۋلەسكەر كۇيشى دە بولعان. ءبىرشاما كۇيلەردىڭ اتى مەن اڭىز اڭگىمەسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ ءجۇر. الايدا اسان ابىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگە «ەل ايرىلعان»، «اسان قايعى»، «جەلمايانىڭ ءجۇرىسى»، «زار» سياقتى ساناۋلى كۇيلەرى عانا جەتكەن. جۇرت ساناسىنان ويىپ ورىن العان اسان - حالىق باقىتىن،ەل تىنىشتىعىن ويلاعان دانا ءارى دارا قاريا.
ەل ارالاپ، جەر كەزگەن اسان قايعىنىڭ نەگىزگى ارمانى حالىققا جايلى قونىس ىزدەۋ بولعاندىعى بارشامىزعا ءمالىم. جەلماياسىن ءمىنىپ اپ، اسان قايعىنىڭ ارالاعان جەرلەرىنە ايتقان سىندارى مەن بەرگەن انىقتامالارى سول ءوز زامانىنىڭ تالاپ - تىلەكتەرى مەن حالىق جاعدايىنان تۋعان بولجامدار بولسا كەرەك. فولكلورلىق دەرەكتەر بويىنشا، اسان قايعى قازاقستاننىڭ جانە ورتا ازيانىڭ جەرىن جەلماياسىنا ءمىنىپ كوپ كەزگەن اقىلگوي، دانا بولىپ سۋرەتتەلەدى. ونىڭ بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى جوق دەسەك تە بولادى. سەبەبى جەر ءجانناتىن ىزدەپ، تابۋ - باياعى قورقىت زامانىنان كەلە جاتقان الەۋمەتتىك سارىن. كوشپەندىلەر فيلوسوفى اتانعان اسان قايعى ءوز زامانىنداعى قوعامدىق ومىرگە ۇڭىلە قاراپ، حالىقتىڭ تارتىپ وتىرعان اۋىر ازابىن - اش جالاڭاشتىق، جۇت، اپات، ءوزارا قىرقىسقان جاۋگەرشىلىك، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كورىپ نازالاندى، كۇڭىرەنىپ، قايعىرادى. ونىڭ عايىپتان ارمانداعان جەرۇيىعى - سۋى ءسۇت، توپىراعى ماي، تاسى التىن، اعاش باسى تولعان جەمىس-جيدەك، جۇرت قايعى-قاسىرەتتەن اۋلاق قۇتتى قونىس، وعان جەتكەن ەلدى جاۋ المايدى، وندا ەل الاسى، رۋ تالاسى جوق، "قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايدى،" - دەپ ساناعان بولاتىن.
اسان جىراۋدىڭ جەر تۋرالى سىندارى تەرەڭ فيلوسوفيالىق ماعىنا-سىمەن حالىق ەسىندە قالعان. كوپتەگەن سىندارى əلى كۇنگە دەيىن وز ماعى-ناسى مەن ماڭىزىن جوعالتپاعان. سونداعى اسان قايعىنىڭ جەلمايانى جەل-ءدىرتىپ جۇرىپ əر جەرگە، سۋعا، تاۋعا ايتقان سىندارىنىڭ ءبىرشاماسىنا توقتالساق:
ءسوزىمىزدى تۇيىندەسەك، تاريحتا اتى قالعان ۇلى تۇلعالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وزىندىك ورنى بولادى. قازاق دەيتىن حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋدە اسان قايعىداي دانىشپاننىڭ بولۋى قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە دەپ بىلەمىز. ءبىزدىڭ ۇلى جۇرتىمىزدىڭ باسىم بولىگى مىڭداعان عاسىر بويىنا كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستاندى. اسان قايعى بابامىز وسى تىرشىلىكتىڭ ءتۇيىنىن تاپتى. ول – جەرۇيىق بولاتىن.سونىمەن قاتار ول ۇلى-ۇلى مەملەكەتتەردىڭ – التىن وردا، نوعايلى ۇلىسى، قازاق حاندىعىنىڭ باس ءبيى، اقىلشىسى، باستاۋشىسى، ەلشىسى، ۇرانشىسى، سول مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى قاعيداتتارىن قالىپتاستىرۋشى، قۇراۋشىسى ەدى. اسان قايعى بارلىق جىراۋلىق-داستانشىل اقىنداردىڭ اتاسىنا اينالدى. ول – ۇلتتىق تۇلعا. ول ءوز حالقىنا باقىت تىلەدى،ونىڭ بولاشاعىن ويلاپ قايعىعا باتتى.سول سەبەپتەن اسان قايعى اتانىپ تاريح بەتتەرىندە ەسىمى قالدى.
تەرەڭدەي ۇڭىلگەندە اسان قايعى بابامىز، بۇگىنگى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ديپلوماتيالىق مەكتەبىن قالىپتاستىردى. ەل مەن ەلدى جاۋلاستىرماۋ، دوستاستىرۋ،تاتۋلاستىرۋ، بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ قاعيداتىن تۇڭعىش رەت الەمنىڭ جارىعىنا الىپ شىقتى. ول ءسوز الەمىنە دە ءوز ورنەگىن سالدى. اسىل سوزدەرمەن ورنەكتەلگەن تولعاۋلار قالدىردى. اسان قايعى – تەك قانا قازاق جۇرتى ەمەس، بۇكىل تۇركى جۇرتشىلىعىنىڭ قاستەرلەپ جۇرگەن ۇلى تۇلعاسى. قازاق ءۇشىن اسان قايعى – حالىقتىڭ جاناشىرى، اقىلگويى، دانىشپانى، ەلدىڭ بىرلىگىن، قامىن،تىنىشتىعىن ويلاعان قايراتكەر.قازاقتىڭ جەر كولەمىن شولىپ، باعا بەرىپ، نەبىر اسىل ويلاردى قالدىرعان اسان قايعى ەسىمى بۇگىن دە، كەلەشەكتە دە ۇمىتىلمايدى.
«ءوزى زوردىڭ بولادى ىعى دا زور» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، اسان قايعى بابامىز تۋرالى ەڭ اۋەلى ءوز داۋىرىندە ايتىلدى .ونىڭ بىرقاتارى ۋاقىت وتە اڭىز اڭگىمەگە، ەرتەگىگە،تاريحي جىرلارعا اينالدى. اسان ابىز قاريالىق قالىپتا حاننان دا قايمىقپاي ءسوز ايتا الاتىن جارقىن جاراتىلىستىڭ ءدال ءوزى بولعان ەدى. اسان قايعى قازاق حالقىنىڭ وت ءتىلدى،وراق اۋىزدى اقىندارى، ءدىلمار شەشەندەرى مەن كوسەمدەرىنە ۇلگى بولارلىقتاي ابىز ادام دەسەك ارتىق ايتقانىمىز ەمەس.
- اقىن
- جىراۋ
- فيلوسوف، اقىلشى، بي
- رەفورماتور، مەملەكەت قايراتكەرى
- ەل بولاشاعى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ۇلى بابامىزدىڭ ءبىرى.


- ياسسى قالاسىن (قازىرگى تۇركىستان) ولاردىڭ قوجا-مولدالارىن كورگەندە: «اي، قارىس جەرى ءبىر ارىق، جەر سورلىسى مۇندا ەكەن، ايەلى سەمىز، ءورى ارىق، جۇرت سورلىسى مۇندا ەكەن»،— دەپتى.
- شىمكەنت پەن سايرامدى كورگەندە: «ەكى باسسا بىر بازار،مالدا بەرەكە بولمايتۇعىن، ەكى باسسا بىر مازار،باس-تا بەرەكە بولمايتۇعىن، بازارى جاقىن بايىماس، مازارى جاقىن كوبەي-مەس»، — دەگەن ەكەن.
- الاتاۋعا كەلگەندە:ءتۇنى سۋىق، كۇنى ىستىق، جەر دالاسى، انانىڭ ەمشەگىندەي ساي سالاسى. ءتورت ەلى توپىراق استى التىن ەكەن، ىشپەي-جەمەي توياتىن اينالاسى، —

دانات جاناتاەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
مەيىركامال الۋا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى
دەرەككوز:
https://alashainasy.kz/politic/ulttyik-ideyanyin-uyyitkyisyi--asan-kaygyi-65619