Asan qaiǧynyŋ Jerūiyqty ızdeu sebebı nede?

  Ai han, men aitpasam bılmeisıŋ, Aitqanyma könbeisıŋ. Şabylyp jatqan halqyŋ bar, Aimaǧyn közdep körmeisıŋ, Qymyz ışıp qyzaryp, Mastanyp qyzyp terleisıŋ, Özıŋnen basqa han joqtai Eleurep nege söileisıŋ, - dep, hannyŋ eldı öz betımen bilep-tösteu, qahary tüsken adamyn ölım jazasyna kesu haqysynan airylyp, rubasy aqsaqaldarsyz eşbır mäselenı şeşe almaityn küige jetuın jyrmen jetkızgen dala filosofy Asan qaiǧy babamyz.İia, menıŋ osy maqalam da jelmaia mınıp, jer kezgen Asan qaiǧy filosofiiasyna arnalmaq. Eŋ aldymen Asan qaiǧy kım degen saualǧa jauap berer bolsaq, Asan qaiǧy:

• Aqyn
• Jyrau
• Filosof, aqylşy, bi
• Reformator, memleket qairatkerı
• El bolaşaǧy üşın qyzmet etken ūly babamyzdyŋ bırı.

Aty aŋyzǧa ainalǧan bırtuar tūlǧa Asan qaiǧy Säbitūly bır derekterde Edıl boiynda düniege kelgen. Qazaq tarihşysy Qūrmanǧali Halitūly «Tauarih hamsa» atty kıtaby boiynşa, Asan qaiǧy-Şyŋǧys hannyŋ zamandasy ūlan Maiqy bidıŋ altynşy ūrpaǧy.Būl-qazaq halqynyŋ «Tügel sözdıŋ tübı bır,tüp atasy Maiqy bi» degen maqalyndaǧy Maiqy,Şyŋǧys hannyŋ tarihtan belgılı äskerbasylarynyŋ bırı Üisın Maiqy ekenın aita ketu kerek. Asan qaiǧyǧa qatysty aŋyzdardy öz kezınde bırqatar Ş.Uälihanov, G.Potanin sekıldı etnograf-ǧalymdar öz zertteu nysanyna ainaldyrǧan edı. Ş.Uälihanov Asan esımın özınıŋ zertteu eŋbekterınde bırneşe ret atap körsetken. Zertteuşı ǧalym Asan abyzdy qazaq hany Jänıbek hannyŋ bilık qūrǧan tūsymen bailanystyra otyryp, dala halqy künı bügınge deiın päslsapaşy  Asan qaiǧy turaly aŋyzdar men onyŋ adamgerşılık turaly ösietterın auzynan tastamaitynyn basa aityp ötedı. Sonymen qatar, ǧalym G.Potanin de Asan qaiǧy turaly aŋyzdarǧa köŋıl bölıp, köşpelıler filosofy turaly ekı aŋyz nūsqasyn jazyp alǧan. Taǧy bır zertteulerde ataqty Berke han Joşynyŋ üşınşı ūly, Batudyŋ ınısı dünieden qaitqan soŋ Altyn Ordanyŋ taǧyna talasqan handar baiandy bilık qūra almaǧan. Sondai baiansyz handardyŋ bırı Ūlyq Mūhammed bolǧany aitylady. Belgılı jazuşy M.Maǧauin öz eŋbegınde: "Qazaq "Ormanbet han ölgende, on san noǧai bülgende" dep küi tartady. Halyq aŋyzdarynda qazaq-noǧaidyŋ aiyryluyn Ormanbet hannyŋ esımımen bailanystyrady. Tıptı Ormanbet han ölerınde aitqan eken degen bırer şumaq jyr da bar: Taudan aqqan būlaqtyŋ  Aiaǧy tartar teŋızge,   Sandy aidaǧan bai bolsa —   Quanbai qoimas egızge,   Jaqsydan tuǧan jamandy   Jamandai berme, jaraŋdar,   O da bır tartpai qalmas negızge.   Būl  Ormanbettı  qazaq  şejıresı  jəne  keibır  zertteuşıler  kədımgı  tarih-tan  belgılı  Ūlūǧ-Mūhammed han dep tüsınedı» —degen pıkırdı alǧa tartady.  Asan qaiǧynyŋ eren zor talantyn erte baiqaǧan Ūlyq-Mūhammed ony özıne aqylşy, bas bi etıp, saraiynda ūstaidy. Asan jyrau sol Altyn Orda hanymen bırge el bileuıne aralasady.Sonymen qatar zertteuşı  Q.Halid «Tauarih hamsa» eŋbegınde Asannyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turasynda el auzynan tarihi derekter jinap, Asan Qaiǧynyŋ ömır sürgen mezgılın anyqtauǧa tyrysady. Asan qaiǧyny äuelı Kışı Mūhammed han janynda Saraida bolǧan, keiın Ūlyq-Mūhammed han qasynda bolǧan degen pıkır aitqan bolatyn. Būl pıkırdıŋ zertteuşı-ǧalym Ä.Derbısalin tarihi şyndyqqa säikes emestıgın atai otyryp, aŋyz Asandy Jänıbek zamanynyŋ adamy etıp körsetetının aitady. Ǧalym M.Äuezov «Qazaq halqynyŋ eposy men folklory» atty eŋbegınde Asan qaiǧy turaly oidy tolǧai otyryp, ol turaly aŋyzdardy halyq aŋsaǧan arman-tılek beinelengen keiıpker ekenın aŋǧartady. Asan qaiǧy şyǧarmaşylyǧynda negızgı oryn alatyn qazaq halqynyŋ özektı mäselelerın arqau etken filosofiialyq-naqyldyq janrlar: tolǧau, terme, şeşendık sözder bolyp tabylady. «Qyrynda kiık jailaǧan»,«Ai, Han iem, men aitpasam, bılmeisıŋ»,«Qūiryǧy joq, jaly joq»,«Edıl bol da, Jaiyq bol»,«Qyrynda kiık jailaǧan», «Taza mınsız asyl tas», «Būl zamanda ne ǧarıp?», «Estı körseŋ kem deme», «Kölde jürgen qoŋyr qaz» syndy ärbır tolǧauynyŋ özındık män-maǧynasy bar. El ışındegı şejıre sözder men küi aŋyzdaryna qaraǧanda, Asan qaiǧy halyq qamyn oilaǧan aqylgöi, dana ǧana emes, sonymen bırge däulesker küişı de bolǧan. Bırşama küilerdıŋ aty men aŋyz äŋgımesı bügıngı künge deiın aitylyp jür. Alaida Asan abyzdyŋ bügıngı künge «El airylǧan», «Asan qaiǧy», «Jelmaianyŋ jürısı», «Zar» siiaqty sanauly küilerı ǧana jetken. Jūrt sanasynan oiyp oryn alǧan Asan  - halyq baqytyn,el tynyştyǧyn oilaǧan dana ärı dara qariia. El aralap, jer kezgen Asan qaiǧynyŋ negızgı armany halyqqa jaily qonys ızdeu bolǧandyǧy barşamyzǧa mälım. Jelmaiasyn mınıp ap, Asan qaiǧynyŋ aralaǧan jerlerıne aitqan syndary men bergen anyqtamalary sol öz zamanynyŋ talap - tılekterı men halyq jaǧdaiynan tuǧan boljamdar bolsa kerek. Folklorlyq derekter boiynşa, Asan Qaiǧy Qazaqstannyŋ jäne Orta Aziianyŋ jerın jelmaiasyna mınıp köp kezgen aqylgöi, dana  bolyp suretteledı. Onyŋ barmaǧan jerı, baspaǧan tauy joq desek te bolady.  Sebebı jer jännätın ızdep, tabu - baiaǧy Qorqyt zamanynan kele jatqan äleumettık saryn. Köşpendıler filosofy atanǧan Asan qaiǧy öz zamanyndaǧy qoǧamdyq ömırge üŋıle qarap, halyqtyŋ tartyp otyrǧan auyr azabyn - aş jalaŋaştyq, jūt, apat, özara qyrqysqan jaugerşılık, äleumettık teŋsızdıktı körıp nazalandy, küŋırenıp, qaiǧyrady. Onyŋ ǧaiyptan armandaǧan Jerūiyǧy - suy süt, topyraǧy mai, tasy altyn, aǧaş basy tolǧan jemıs-jidek, jūrt qaiǧy-qasıretten aulaq qūtty qonys, oǧan jetken eldı jau almaidy, onda el alasy, ru talasy joq, "qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaidy,"  - dep sanaǧan bolatyn. Asan  jyraudyŋ  jer  turaly  syndary  tereŋ  filosofiialyq  maǧyna-symen  halyq  esınde  qalǧan.  Köptegen  syndary  əlı  künge  deiın  öz  maǧy-nasy  men  maŋyzyn  joǧaltpaǧan.  Sondaǧy  Asan qaiǧynyŋ jelmaiany jel-dırtıp jürıp ər jerge, suǧa, tauǧa aitqan syndarynyŋ bırşamasyna toqtalsaq:

• Iаssy qalasyn (qazırgı Türkıstan) olardyŋ qoja-moldalaryn körgende: «Ai, qarys jerı bır aryq, jer sorlysy mūnda eken, äielı semız, örı aryq, jūrt sorlysy mūnda eken»,— deptı.
• Şymkent pen Sairamdy körgende: «Ekı bassa bır bazar,malda bereke bolmaitūǧyn, ekı bassa bır mazar,bas-ta bereke bolmaitūǧyn, bazary jaqyn baiymas, mazary jaqyn köbei-mes», — degen eken.
• Alatauǧa kelgende:Tünı suyq, künı ystyq, jer dalasy,  Ananyŋ emşegındei sai salasy.  Tört elı topyraq asty altyn eken,  Işpei-jemei toiatyn ainalasy, —  

deptı. Asan Jerūiyqty ızdeude derekter boiynşa Aq Ordadan bastap, jetı özenge şeiın sapar şegedı. Dünienıŋ tört būryşyn aralaidy. Alaida onyŋ barǧan jerlerı özıne ūnamaidy.Qai jerge barsa da, sol jerdıŋ özıne ūnamaityn tūstaryn aityp ketken. Türkı halyqtarynyŋ köşpelı qoǧam örkenietınıŋ ökılderı arasynda tarihta Asan qaiǧyǧa teŋ keletın tarihi tūlǧa joq. Asannyŋ Jerūiyqty ızdeuın miftık qūbylys dep qarastyryp, qiial janryndaǧy aŋyz ertegıler qataryna jatqyzuǧa mülde bolmaidy. Asan Qaiǧy tanym men tüisıkterdıŋ toǧysuynan jaŋa mazmūndy qorytyndylar şyǧaryp otyrdy. Jerūiyqty ızdeu barysynda Asan jürgen jerındegı jaqsy qonysqa, jaman qonysqa  baǧa berıp otyrdy. Asan qaiǧy  Jaratuşynyŋ meiırımdılıgıne ümıt artu arqyly sabyrlyq saqtap, pendege tüsınıksız özınıŋ "kezbelık” filosofiiasynyŋ jüiesın jasaǧan. Köşpelı örkeniettı qūtqaru üşın Asan adamdardy tabiǧatqa, dünie qūbylystaryna zer saludy airyqşa nasihattaidy. Asannyŋ ızdegenı adamǧa Alladan jıberılgen alǧaşqy aqiqatty tabu, soǧan köz jetkızu. Tabiǧat zaŋdylyqtarynyŋ adam ömırıne bailanysy jönınde Asan oi-tūjyrymy naqtyly. Adamnyŋ adamgerşılık  qasietterı tabiǧattyŋ äsemdılık zaŋdylyqtarynan tälım alyp, när alyp otyruy tiıs. Adam boiyndaǧy  ızgı qasietterdıŋ qalyptasuynyŋ alǧyşarttary tabiǧattaǧy şynaiy üilesımdıkten, sūlulyqtan bastau alady. Sondyqtan da Asan qaiǧy estetikalyq mäselelerdı, olardyŋ qoǧamdaǧy körınuı, şeşılu baǧamdaryna toqtala bermegen. Adamǧa asa qajettı köşu-qonu prosesınde kezdesetın qolaisyz tabiǧat qūbylystary, äsırese mal asyrauǧa qolaisyz bolsa da, tırşılıktıŋ basqa salalaryna qajettılıgın däleldep, anyqtap aitqan. Jerūiyq ideiasyn bükıl halqynyŋ qamyn oilaǧan Asan qaiǧynyŋ  eldı yntymaq,bırlıkke, şynaiy tüsınıstıkke,adal eŋbegı arqyly mamyrajai ömırge je-tuge şaqyrǧany  dep  tüsıngenımız jön. El müddesı men jūrt qamyn öz mındetım dep sanaǧan jyraudyŋ şyǧarmalarynda qaşanda ömır şyndyǧynan oi tüiu, jinaqtaular basym. Mūnda qoǧamdyq mänı bar ırı mäselelermen qatar, adamdar arasyndaǧy aluan qarym-qatynastar men solar turaly syndary da qosa aitylady. Mäselen, adamgerşılık pen zūlymdyq, bailyq pen kedeilık, dostyq pen dūşpandyq, adaldyq pen aramdyq, ädıldık pen jauyzdyq, bılımdılık pen nadandyq sekıldı kürdelı mäseleler keŋınen söz bolyp saraptalady. Aristotel, Kant, Gegel syndy oişyldardyŋ tom-tom şyǧarmalarynda, traktattarynda qarastyrylǧan kürdelı filosofiialyq mäseleler, dialektikalyq ideialar qazaq filosofiiasynda keide bır auyz sözben tüiındeledı. Asan qaiǧy tuyndylary da osy sözımızge saiady. Halyqty yntymaq,bırlıkke, dostyqqa şaqyryp, söz marjanyn tızbektep,       tereŋ oidy topşylap ötken Asan jyrau : Taza mınsız asyl tas  Su tübınde jatady,  Taza mınsız asyl söz  Oi tübınde jatady.  Su tübınde jatqan tas —   Jel tolqytsa şyǧady.  Oi tübınde jatqan söz —   Şer tolqytsa şyǧady, — dep  köŋıldegı  körıktı  oidyŋ  adam  sezımımen    bailanysty  tuatynyna pəl-sapalyq tūjyrym  jasaǧan.  Jalpy, ūly aqyn sözderıne tereŋdık pen oilylyq tän. Ol tereŋnen tolǧap, qiiandaǧyny közdeidı. Ötkendı eske alyp, özınşe oi tüiındeidı. Osylaişa, Asan qaiǧy halyqtyŋ düniege degen ideialyq qatynastaryn öz paiymymen qorytyp, ony jaŋa deŋgeige kötere bılgen. Köptegen zertteuşıler Asan Qaiǧynyŋ filosofiia dünietanymy üş bölımge toptastyryp, qarastyrady: - etikalyq dünietanym – dana qart jyraudyŋ filosofiia oilarynyŋ özegı ıspettes. Iаǧni, adam, adam boiyndaǧy basty qasietterı, olardyŋ mänı men sipaty joǧary imandylyq deŋgeiınde qarastyrylǧan. - Asan Qaiǧy filosofiiasynyŋ basty baǧyttarynyŋ bırı - adam ömırınıŋ mänı, maqsaty, ölımnıŋ rastyǧy, qorşaǧan dünienı tanu mäselelerı ekenın baiqauǧa bolady. Poetikalyq tanym jäne filosofiianyŋ qazaq dünietanymynda egız ūǧym ekenın Asan jyrau öz tolǧaularynda tolyq körsetıp berdı. - soŋǧy baǧyty retınde Asan Qaiǧy gumanizmın aita alamyz. Adamzatqa degen süiıspenşılıgı tarihi sana arqyly türkı halyqtarynyŋ jadynda saqtalǧan. Noǧai, özbek, türıkmen, qyrǧyz, qaraqalpaq sekıldı türkı halyqtary arasynda Asan Qaiǧy esımı qūrmetpen atalady. Sözımızdı tüiındesek, tarihta aty qalǧan ūly tūlǧalardyŋ ärqaisysynyŋ özındık orny bolady. Qazaq deitın halyqtyŋ basyn bırıktırude Asan Qaiǧydai danyşpannyŋ boluy qazaq halqy üşın ülken märtebe dep bılemız. Bızdıŋ ūly jūrtymyzdyŋ basym bölıgı myŋdaǧan ǧasyr boiyna köşpelı ömır saltyn ūstandy. Asan Qaiǧy babamyz osy tırşılıktıŋ tüiının tapty. Ol – Jerūiyq bolatyn.Sonymen qatar ol ūly-ūly memleketterdıŋ – Altyn Orda, Noǧaily ūlysy, Qazaq handyǧynyŋ bas biı, aqylşysy, bastauşysy, elşısı, ūranşysy, sol memlekettıŋ eŋ basty qaǧidattaryn qalyp­tastyruşy, qūrauşysy edı. Asan qaiǧy bar­lyq jyraulyq-dastanşyl aqyndardyŋ atasyna ainaldy. Ol – ūlttyq tūlǧa. Ol öz halqyna baqyt tıledı,onyŋ bolaşaǧyn oilap qaiǧyǧa batty.Sol sebepten Asan Qaiǧy atanyp tarih betterınde esımı qaldy. Tereŋdei üŋılgende Asan Qaiǧy babamyz, bügıngı qazaq memlekettıgınıŋ diplomatiialyq mektebın qalyptastyrdy. El men eldı jaulastyrmau, dostastyru,tatulastyru, beibıt ömır süru qaǧidatyn tūŋǧyş ret  älemnıŋ jaryǧyna alyp şyqty. Ol söz älemıne de öz örnegın saldy. Asyl sözdermen örnektelgen tolǧaular qaldyrdy. Asan qaiǧy – tek qana qazaq jūrty emes, bükıl türkı jūrtşylyǧynyŋ qasterlep jürgen ūly tūlǧasy. Qazaq üşın Asan qaiǧy – halyqtyŋ janaşyry, aqylgöiı, danyşpany, eldıŋ bırlıgın, qamyn,tynyştyǧyn oilaǧan qairatker.Qazaq­tyŋ jer kölemın şolyp, baǧa berıp, nebır asyl oilardy qaldyrǧan Asan qaiǧy esımı bügın de, keleşekte de ūmytylmaidy. «Özı zordyŋ bolady yǧy da zor» dep Abai atamyz aitqandai, Asan Qaiǧy babamyz turaly eŋ äuelı öz däuırınde aityldy .Onyŋ bırqatary uaqyt öte aŋyz äŋgımege, ertegıge,tarihi jyrlarǧa ainaldy. Asan abyz qariialyq qalypta hannan da qaimyqpai söz aita alatyn jarqyn jaratylystyŋ däl özı bolǧan edı. Asan Qaiǧy  qazaq halqynyŋ ot tıldı,oraq auyzdy aqyndary, dılmar şeşenderı men kösemderıne ülgı bolarlyqtai abyz adam desek artyq aitqanymyz emes.

Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymynyŋ kandidaty

Meiırkamal Alua, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetı, Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ magistranty

Derekköz:

https://alashainasy.kz/politic/ulttyik-ideyanyin-uyyitkyisyi--asan-kaygyi-65619