Aı han, men aıtpasam bilmeısiń,
Aıtqanyma kónbeısiń.
Shabylyp jatqan halqyń bar,
Aımaǵyn kózdep kórmeısiń,
Qymyz iship qyzaryp,
Mastanyp qyzyp terleısiń,
Ózińnen basqa han joqtaı
Eleýrep nege sóıleısiń, -
dep, hannyń eldi óz betimen bılep-tósteý, qahary túsken adamyn ólim jazasyna kesý haqysynan aırylyp, rýbasy aqsaqaldarsyz eshbir máseleni sheshe almaıtyn kúıge jetýin jyrmen jetkizgen dala fılosofy Asan qaıǵy babamyz.Iıa, meniń osy maqalam da jelmaıa minip, jer kezgen Asan qaıǵy fılosofııasyna arnalmaq.
Eń aldymen Asan qaıǵy kim degen saýalǵa jaýap berer bolsaq, Asan qaıǵy:
- Aqyn
- Jyraý
- Fılosof, aqylshy, bı
- Reformator, memleket qaıratkeri
- El bolashaǵy úshin qyzmet etken uly babamyzdyń biri.
Aty ańyzǵa aınalǵan birtýar tulǵa Asan qaıǵy Sábıtuly bir derekterde Edil boıynda dúnıege kelgen. Qazaq tarıhshysy Qurmanǵalı Halıtuly «Taýarıh hamsa» atty kitaby boıynsha, Asan qaıǵy-Shyńǵys hannyń zamandasy ulan Maıqy bıdiń altynshy urpaǵy.Bul-qazaq halqynyń «Túgel sózdiń túbi bir,túp atasy Maıqy bı» degen maqalyndaǵy Maıqy,Shyńǵys hannyń tarıhtan belgili áskerbasylarynyń biri Úısin Maıqy ekenin aıta ketý kerek.
Asan qaıǵyǵa qatysty ańyzdardy óz kezinde birqatar Sh.Ýálıhanov, G.Potanın sekildi etnograf-ǵalymdar óz zertteý nysanyna aınaldyrǵan edi. Sh.Ýálıhanov Asan esimin óziniń zertteý eńbekterinde birneshe ret atap kórsetken. Zertteýshi ǵalym Asan abyzdy qazaq hany Jánibek hannyń bılik qurǵan tusymen baılanystyra otyryp, dala halqy kúni búginge deıin páslsapashy Asan qaıǵy týraly ańyzdar men onyń adamgershilik týraly ósıetterin aýzynan tastamaıtynyn basa aıtyp ótedi. Sonymen qatar, ǵalym G.Potanın de Asan qaıǵy týraly ańyzdarǵa kóńil bólip, kóshpeliler fılosofy týraly eki ańyz nusqasyn jazyp alǵan. Taǵy bir zertteýlerde ataqty Berke han Joshynyń úshinshi uly, Batýdyń inisi dúnıeden qaıtqan soń Altyn Ordanyń taǵyna talasqan handar baıandy bılik qura almaǵan. Sondaı baıansyz handardyń biri Ulyq Muhammed bolǵany aıtylady. Belgili jazýshy M.Maǵaýın óz eńbeginde: "Qazaq "Ormanbet han ólgende, on san noǵaı búlgende" dep kúı tartady. Halyq ańyzdarynda qazaq-noǵaıdyń aıyrylýyn Ormanbet hannyń esimimen baılanystyrady. Tipti Ormanbet han ólerinde aıtqan eken degen birer shýmaq jyr da bar:
Taýdan aqqan bulaqtyń
Aıaǵy tartar teńizge,
Sandy aıdaǵan baı bolsa —
Qýanbaı qoımas egizge,
Jaqsydan týǵan jamandy
Jamandaı berme, jarańdar,
O da bir tartpaı qalmas negizge.
Bul Ormanbetti qazaq shejiresi jəne keıbir zertteýshiler kədimgi tarıh-tan belgili Uluǵ-Muhammed han dep túsinedi» —degen pikirdi alǵa tartady. Asan qaıǵynyń eren zor talantyn erte baıqaǵan Ulyq-Muhammed ony ózine aqylshy, bas bı etip, saraıynda ustaıdy. Asan jyraý sol Altyn Orda hanymen birge el bıleýine aralasady.Sonymen qatar zertteýshi Q.Halıd «Taýarıh hamsa» eńbeginde Asannyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týrasynda el aýzynan tarıhı derekter jınap, Asan Qaıǵynyń ómir súrgen mezgilin anyqtaýǵa tyrysady. Asan qaıǵyny áýeli Kishi Muhammed han janynda Saraıda bolǵan, keıin Ulyq-Muhammed han qasynda bolǵan degen pikir aıtqan bolatyn. Bul pikirdiń zertteýshi-ǵalym Á.Derbisalın tarıhı shyndyqqa sáıkes emestigin ataı otyryp, ańyz Asandy Jánibek zamanynyń adamy etip kórsetetinin aıtady. Ǵalym M.Áýezov «Qazaq halqynyń eposy men folklory» atty eńbeginde Asan qaıǵy týraly oıdy tolǵaı otyryp, ol týraly ańyzdardy halyq ańsaǵan arman-tilek beınelengen keıipker ekenin ańǵartady.
Asan qaıǵy shyǵarmashylyǵynda negizgi oryn alatyn qazaq halqynyń ózekti máselelerin arqaý etken fılosofııalyq-naqyldyq janrlar: tolǵaý, terme, sheshendik sózder bolyp tabylady. «Qyrynda kıik jaılaǵan»,«Aı, Han ıem, men aıtpasam, bilmeısiń»,«Quıryǵy joq, jaly joq»,«Edil bol da, Jaıyq bol»,«Qyrynda kıik jaılaǵan», «Taza minsiz asyl tas», «Bul zamanda ne ǵarip?», «Esti kórseń kem deme», «Kólde júrgen qońyr qaz» syndy árbir tolǵaýynyń ózindik mán-maǵynasy bar.
El ishindegi shejire sózder men kúı ańyzdaryna qaraǵanda, Asan qaıǵy halyq qamyn oılaǵan aqylgóı, dana ǵana emes, sonymen birge dáýlesker kúıshi de bolǵan. Birshama kúılerdiń aty men ańyz áńgimesi búgingi kúnge deıin aıtylyp júr. Alaıda Asan abyzdyń búgingi kúnge «El aırylǵan», «Asan qaıǵy», «Jelmaıanyń júrisi», «Zar» sııaqty sanaýly kúıleri ǵana jetken. Jurt sanasynan oıyp oryn alǵan Asan - halyq baqytyn,el tynyshtyǵyn oılaǵan dana ári dara qarııa.
El aralap, jer kezgen Asan qaıǵynyń negizgi armany halyqqa jaıly qonys izdeý bolǵandyǵy barshamyzǵa málim. Jelmaıasyn minip ap, Asan qaıǵynyń aralaǵan jerlerine aıtqan syndary men bergen anyqtamalary sol óz zamanynyń talap - tilekteri men halyq jaǵdaıynan týǵan boljamdar bolsa kerek. Folklorlyq derekter boıynsha, Asan Qaıǵy Qazaqstannyń jáne Orta Azııanyń jerin jelmaıasyna minip kóp kezgen aqylgóı, dana bolyp sýretteledi. Onyń barmaǵan jeri, baspaǵan taýy joq desek te bolady. Sebebi jer jánnátin izdep, tabý - baıaǵy Qorqyt zamanynan kele jatqan áleýmettik saryn. Kóshpendiler fılosofy atanǵan Asan qaıǵy óz zamanyndaǵy qoǵamdyq ómirge úńile qarap, halyqtyń tartyp otyrǵan aýyr azabyn - ash jalańashtyq, jut, apat, ózara qyrqysqan jaýgershilik, áleýmettik teńsizdikti kórip nazalandy, kúńirenip, qaıǵyrady. Onyń ǵaıyptan armandaǵan Jeruıyǵy - sýy sút, topyraǵy maı, tasy altyn, aǵash basy tolǵan jemis-jıdek, jurt qaıǵy-qasiretten aýlaq qutty qonys, oǵan jetken eldi jaý almaıdy, onda el alasy, rý talasy joq, "qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıdy," - dep sanaǵan bolatyn.
Asan jyraýdyń jer týraly syndary tereń fılosofııalyq maǵyna-symen halyq esinde qalǵan. Kóptegen syndary əli kúnge deıin óz maǵy-nasy men mańyzyn joǵaltpaǵan. Sondaǵy Asan qaıǵynyń jelmaıany jel-dirtip júrip ər jerge, sýǵa, taýǵa aıtqan syndarynyń birshamasyna toqtalsaq:
- Iassy qalasyn (qazirgi Túrkistan) olardyń qoja-moldalaryn kórgende: «Aı, qarys jeri bir aryq, jer sorlysy munda eken, áıeli semiz, óri aryq, jurt sorlysy munda eken»,— depti.
- Shymkent pen Saıramdy kórgende: «Eki bassa bir bazar,malda bereke bolmaıtuǵyn, eki bassa bir mazar,bas-ta bereke bolmaıtuǵyn, bazary jaqyn baıymas, mazary jaqyn kóbeı-mes», — degen eken.
- Alataýǵa kelgende:Túni sýyq, kúni ystyq, jer dalasy,
Ananyń emshegindeı saı salasy.
Tórt eli topyraq asty altyn eken,
Ishpeı-jemeı toıatyn aınalasy, —
depti. Asan Jeruıyqty izdeýde derekter boıynsha Aq Ordadan bastap, jeti ózenge sheıin sapar shegedi. Dúnıeniń tórt buryshyn aralaıdy. Alaıda onyń barǵan jerleri ózine unamaıdy.Qaı jerge barsa da, sol jerdiń ózine unamaıtyn tustaryn aıtyp ketken. Túrki halyqtarynyń kóshpeli qoǵam órkenıetiniń ókilderi arasynda tarıhta Asan qaıǵyǵa teń keletin tarıhı tulǵa joq. Asannyń Jeruıyqty izdeýin mıftik qubylys dep qarastyryp, qııal janryndaǵy ańyz ertegiler qataryna jatqyzýǵa múlde bolmaıdy. Asan Qaıǵy tanym men túısikterdiń toǵysýynan jańa mazmundy qorytyndylar shyǵaryp otyrdy. Jeruıyqty izdeý barysynda Asan júrgen jerindegi jaqsy qonysqa, jaman qonysqa baǵa berip otyrdy. Asan qaıǵy Jaratýshynyń meıirimdiligine úmit artý arqyly sabyrlyq saqtap, pendege túsiniksiz óziniń "kezbelik” fılosofııasynyń júıesin jasaǵan. Kóshpeli órkenıetti qutqarý úshin Asan adamdardy tabıǵatqa, dúnıe qubylystaryna zer salýdy aıryqsha nasıhattaıdy. Asannyń izdegeni adamǵa Alladan jiberilgen alǵashqy aqıqatty tabý, soǵan kóz jetkizý. Tabıǵat zańdylyqtarynyń adam ómirine baılanysy jóninde Asan oı-tujyrymy naqtyly. Adamnyń adamgershilik qasıetteri tabıǵattyń ásemdilik zańdylyqtarynan tálim alyp, nár alyp otyrýy tıis. Adam boıyndaǵy izgi qasıetterdiń qalyptasýynyń alǵysharttary tabıǵattaǵy shynaıy úılesimdikten, sulýlyqtan bastaý alady. Sondyqtan da Asan qaıǵy estetıkalyq máselelerdi, olardyń qoǵamdaǵy kórinýi, sheshilý baǵamdaryna toqtala bermegen. Adamǵa asa qajetti kóshý-qoný proesinde kezdesetin qolaısyz tabıǵat qubylystary, ásirese mal asyraýǵa qolaısyz bolsa da, tirshiliktiń basqa salalaryna qajettiligin dáleldep, anyqtap aıtqan. Jeruıyq ıdeıasyn búkil halqynyń qamyn oılaǵan Asan qaıǵynyń eldi yntymaq,birlikke, shynaıy túsinistikke,adal eńbegi arqyly mamyrajaı ómirge je-týge shaqyrǵany dep túsingenimiz jón.
El múddesi men jurt qamyn óz mindetim dep sanaǵan jyraýdyń shyǵarmalarynda qashanda ómir shyndyǵynan oı túıý, jınaqtaýlar basym. Munda qoǵamdyq máni bar iri máselelermen qatar, adamdar arasyndaǵy alýan qarym-qatynastar men solar týraly syndary da qosa aıtylady. Máselen, adamgershilik pen zulymdyq, baılyq pen kedeılik, dostyq pen dushpandyq, adaldyq pen aramdyq, ádildik pen jaýyzdyq, bilimdilik pen nadandyq sekildi kúrdeli máseleler keńinen sóz bolyp saraptalady.
Arıstotel, Kant, Gegel syndy oıshyldardyń tom-tom shyǵarmalarynda, traktattarynda qarastyrylǵan kúrdeli fılosofııalyq máseleler, dıalektıkalyq ıdeıalar qazaq fılosofııasynda keıde bir aýyz sózben túıindeledi. Asan qaıǵy týyndylary da osy sózimizge saıady. Halyqty yntymaq,birlikke, dostyqqa shaqyryp, sóz marjanyn tizbektep, tereń oıdy topshylap ótken Asan jyraý :
Taza minsiz asyl tas
Sý túbinde jatady,
Taza minsiz asyl sóz
Oı túbinde jatady.
Sý túbinde jatqan tas —
Jel tolqytsa shyǵady.
Oı túbinde jatqan sóz —
Sher tolqytsa shyǵady, —
dep kóńildegi kórikti oıdyń adam sezimimen baılanysty týatynyna pəl-sapalyq tujyrym jasaǵan. Jalpy, uly aqyn sózderine tereńdik pen oılylyq tán. Ol tereńnen tolǵap, qııandaǵyny kózdeıdi. Ótkendi eske alyp, ózinshe oı túıindeıdi. Osylaısha, Asan qaıǵy halyqtyń dúnıege degen ıdeıalyq qatynastaryn óz paıymymen qorytyp, ony jańa deńgeıge kótere bilgen.
Kóptegen zertteýshiler Asan Qaıǵynyń fılosofııa dúnıetanymy úsh bólimge toptastyryp, qarastyrady:
- etıkalyq dúnıetanym – dana qart jyraýdyń fılosofııa oılarynyń ózegi ispettes. Iaǵnı, adam, adam boıyndaǵy basty qasıetteri, olardyń máni men sıpaty joǵary ımandylyq deńgeıinde qarastyrylǵan.
- Asan Qaıǵy fılosofııasynyń basty baǵyttarynyń biri - adam ómiriniń máni, maqsaty, ólimniń rastyǵy, qorshaǵan dúnıeni taný máseleleri ekenin baıqaýǵa bolady. Poetıkalyq tanym jáne fılosofııanyń qazaq dúnıetanymynda egiz uǵym ekenin Asan jyraý óz tolǵaýlarynda tolyq kórsetip berdi.
- sońǵy baǵyty retinde Asan Qaıǵy gýmanızmin aıta alamyz. Adamzatqa degen súıispenshiligi tarıhı sana arqyly túrki halyqtarynyń jadynda saqtalǵan. Noǵaı, ózbek, túrikmen, qyrǵyz, qaraqalpaq sekildi túrki halyqtary arasynda Asan Qaıǵy esimi qurmetpen atalady.
Sózimizdi túıindesek, tarıhta aty qalǵan uly tulǵalardyń árqaısysynyń ózindik orny bolady. Qazaq deıtin halyqtyń basyn biriktirýde Asan Qaıǵydaı danyshpannyń bolýy qazaq halqy úshin úlken mártebe dep bilemiz. Bizdiń uly jurtymyzdyń basym bóligi myńdaǵan ǵasyr boıyna kóshpeli ómir saltyn ustandy. Asan Qaıǵy babamyz osy tirshiliktiń túıinin tapty. Ol – Jeruıyq bolatyn.Sonymen qatar ol uly-uly memleketterdiń – Altyn Orda, Noǵaıly ulysy, Qazaq handyǵynyń bas bıi, aqylshysy, bastaýshysy, elshisi, uranshysy, sol memlekettiń eń basty qaǵıdattaryn qalyptastyrýshy, quraýshysy edi. Asan qaıǵy barlyq jyraýlyq-dastanshyl aqyndardyń atasyna aınaldy. Ol – ulttyq tulǵa. Ol óz halqyna baqyt tiledi,onyń bolashaǵyn oılap qaıǵyǵa batty.Sol sebepten Asan Qaıǵy atanyp tarıh betterinde esimi qaldy.
Tereńdeı úńilgende Asan Qaıǵy babamyz, búgingi qazaq memlekettiginiń dıplomatııalyq mektebin qalyptastyrdy. El men eldi jaýlastyrmaý, dostastyrý,tatýlastyrý, beıbit ómir súrý qaǵıdatyn tuńǵysh ret álemniń jaryǵyna alyp shyqty. Ol sóz álemine de óz órnegin saldy. Asyl sózdermen órnektelgen tolǵaýlar qaldyrdy. Asan qaıǵy – tek qana qazaq jurty emes, búkil túrki jurtshylyǵynyń qasterlep júrgen uly tulǵasy. Qazaq úshin Asan qaıǵy – halyqtyń janashyry, aqylgóıi, danyshpany, eldiń birligin, qamyn,tynyshtyǵyn oılaǵan qaıratker.Qazaqtyń jer kólemin sholyp, baǵa berip, nebir asyl oılardy qaldyrǵan Asan qaıǵy esimi búgin de, keleshekte de umytylmaıdy.
«Ózi zordyń bolady yǵy da zor» dep Abaı atamyz aıtqandaı, Asan Qaıǵy babamyz týraly eń áýeli óz dáýirinde aıtyldy .Onyń birqatary ýaqyt óte ańyz áńgimege, ertegige,tarıhı jyrlarǵa aınaldy. Asan abyz qarııalyq qalypta hannan da qaımyqpaı sóz aıta alatyn jarqyn jaratylystyń dál ózi bolǵan edi. Asan Qaıǵy qazaq halqynyń ot tildi,oraq aýyzdy aqyndary, dilmar sheshenderi men kósemderine úlgi bolarlyqtaı abyz adam desek artyq aıtqanymyz emes.
Danat Janataev, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymynyń kandıdaty
Meıirkamal Alýa, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, Fılologııa jáne álem tilderi fakýltetiniń magıstranty
Derekkóz:
https://alashainasy.kz/politic/ulttyik-ideyanyin-uyyitkyisyi--asan-kaygyi-65619
