«ءبىزدىڭ كوبىمىز – ۋنيۆەرسالمىز، كوپ بىلگەندىكتەن ەمەس، كوپ مىندەت جۇكتەگەندىكتەن»، – دەگەن بولاتىن عابباس توعجانوۆ. زامانىنىڭ ءوزى كوپ مىندەت جۇكتەگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى – قوشكە كەمەڭگەرۇلى. ول نەگىزگى ماماندىعى دارىگەر بولعانمەن، بىرنەشە عىلىم سالاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا قوماقتى ۇلەس قوستى.
قوشكە كەمەڭگەرۇلى 1896 جىلى 15 شىلدەدە ومبى ۋەزى، تەكە بولىسى، №9-اۋىلدا دۇنيەگە كەلەدى.
پريحودسكايا شكولانى، ۆەتەرينارلىق-فەلدشەرلىك مەكتەپتىڭ 2-كلاسىن بىتىرگەن ول 1913 جىلى 1 تامىزدا ومبى اۋىل شارۋاشىلىق ۋچيليششەسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى.
كەمەڭگەرۇلىنىڭ ومبى سىندى ۇلكەن قالاعا ءبىلىم ىزدەپ كەلۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان بار. بۇل كەزدە ومبى قالاسى ونەر-بىلىمگە ۇمتىلعان قازاق جاستارىنىڭ ورتالىعىنا اينالعان ەدى. مۇندا تۇڭعىش جاستار ۇيىمى – «بىرلىكتىڭ» اشىلعانى دا تاريحتان بەلگىلى. ول جونىندەگى دەرەكتەردى ءبىز ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىنەن» بىلەمىز. وسى كىتاپتا سول ۇيىم تۋرالى كوپ ايتىلعان، وندا كەمەڭگەرۇلىنىڭ دا ۇيىمعا بەلسەندى مۇشە بولعانى جايىندا قىزىقتى دەرەكتەر بار.
«1913 جىلى ومبىدا ەڭ اۋەلى جاسىرىنىپ، جاستار ۇيىمى «بىرلىكتى» اشقانىمىزدا شايمەردەندى ۇيىمنىڭ باسقارماسىنىڭ توراعاسى قىلىپ سايلاپ ەدىك» دەيدى ساكەن سەيفۋللين. جاستاردىڭ وسى ۇيىمنىڭ اشىلۋى تۋرالى دەرەك ەكى ءتۇرلى. ءبىرى، ياعني ساكەن، 1913 جىلى دەسە، ەكىنشىسى، ياعني سماعۇل سادۋاقاسۇلى، 1914 جىلى دەيدى. مۇنىڭ ەكەۋىنىڭ دە جاڭساقتىعى جوق. «بىرلىك» 1913 جىلدان جاسىرىن ۇيىمداسقان دا، 1914 جىلدان باستاپ جاريا بولعان.
تۋعان ەلىنىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن كوتەرۋدى ماقسات ەتكەن ۇيىمنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – ۇيىمنىڭ جۋرنالىن شىعارۋ بولادى. كوپ كەشىكپەي ولار «بالاپان» اتتى جۋرنال دا شىعارادى. ال قوشكە وسى جۋرنالعا رەداكتور بولىپ، ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەت اتقارادى. س.سادۋاقاسۇلىنىڭ ايتۋىنشا، 1916 جىلدان شىعا باستاعان «بالاپان» جۋرنالى بىردەن-اق اۋىزعا ءىلىنىپ، وقىرمان اراسىندا اسا زور بەدەلگە يە بولادى.
1917 جىلى 1-4 قازان ارالىعىندا «بىرلىكتىڭ» كەڭەيتىلگەن جيىلىسى وتەدى، جينالىستىڭ توراعالىعىنا جانە «بىرلىكتىڭ» ءۇنى – «بالاپان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورلىعىنا ەندى م.جۇماباەۆ سايلانعاندىعىن تاريحشى عالىمدار م.قويگەلديەۆ، ت.وماربەكوۆتەر راستاپ وتىر.
العاشىندا قوشكە، كەيىن ماعجان رەداكتورلىق ەتكەن «بالاپان» جۋرنالىنىڭ كۇن كورىس ءحالى ءماز ەمەس ەدى. اۋىر جۇكتى كوتەرگەن بۇل جۋرنالدىڭ ءومىر ءسۋرۋى دە جەڭىل بولماعانعا ۇقسايدى. «بالاپاننىڭ» سول كەزدەگى جاي-كۇيىن اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ مىنا ءبىر جازعانىنان دا كورۋىمىزگە بولادى:
«بالاپان قانات قاقتى ...
جاس ەدى. قاناتى دا قاتىپ جەتكەن جوق ەدى. امالسىز قاقتى.
سولتۇستىكتىڭ سۋىعىنا شىداي المادى. سۋىق جەل سۇيەگىنە جەتتى. ىزعار وكپەسىنە ءوتتى.
ۇشىپ ورمانعا بارىپ ەدى، كۇنى كەشە كۇبىرلەسىپ، كۇلىمدەسىپ، جىلى قۇشاعىن اشىپ تۇرعان اعاشتار بۇعان موينىن بۇرمادى. ۇشىپ توعايعا بارىپ ەدى، قانشا شىرىلداپ اينالىپ جۇرسە دە، قالىڭ اق كەبىنىن جامىلىپ، توعاي تۇرمادى.
بالاپان باسپانا تابا المادى.
بالاپان قانات قاقتى»...
قوشكە كەمەڭگەرۇلى ومبىدا جۇرگەن كەزىندە «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ شىعۋىنا دا بەلسەنە ات سالىسادى. سول كەزدە ونىڭ جۋرنالدىڭ بىرنەشە سانىندا «سولعان گۇل»، «جازعىتۇرى»، «سوندا ...» اتتى ولەڭدەرىمەن قاتار «پايعامبار» (پۋشكيننەن), «ساسكەلىك كولدىڭ جاعاسىندا» (نيكيتيننەن) اۋدارمالارى دا جاريالانىپ، كوپشىلىككە تانىلا باستايدى. ومبىدا وقۋدا جۇرگەن الاش جاستارىنىڭ ۇيىمىنا اينالعان «بىرلىك» 1918 جىلى مامىر ايىندا «جالپى جاستار سەزىن» وتكىزەدى.
«كەڭەس ۇكىمەتىن تانۋ، تانىماۋ» ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلعاندا، سەزدە قىزۋ ايتىس-تارتىس تۋعان. جاستار پىكىرى ۇشكە بولىنگەن. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا «بىرلىكتىڭ» باسشىلارى – «وڭ» (پراۆوە) پىكىرلى ق.كەمەڭگەرۇلى، س.سادۋاقاسۇلى، ع.توعجانۇلى جانە باسقالار قارسى شىققان. وسى سەزدەن كەيىن ق.كەمەڭگەرۇلى قىزىلجاردا جابىلىپ قالعان كولبايدىڭ گازەتى – «ءۇش ءجۇزدىڭ» ورنىنا «جاس ازامات» گازەتىن شىعارۋشى بولىپ سايلانادى. ول قوعامدىق ىسكە وسىلاي بەلسەنە ارالاسۋمەن قاتار ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە دە ۋاقىت تابادى. قوشكە ومبى پوليتەحنيكا ينستيتۋتىندا، ءسىبىر اۋىل شارۋاشىلىق جانە ءوندىرىس ينستيتۋتىندا، تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىندە وقىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرەدى.
1925 جىلدىڭ باسىندا قازاقستانداعى جاعداي كۇرت وزگەرىپ، قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىن باسقارۋعا ف.ي.گولوششەكين كەلەدى. ول كەلگەن كۇننەن باستاپ، قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارىنىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسەدى. قازاق زيالىلارىنىڭ جۇرگەن جولى مەن ىستەگەن ىسىنەن «تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ» باستالادى.
وسى جىلى ماعجان جۇماباەۆ «القا» اتتى ادەبي ۇيىرمە قۇرۋدى كوزدەپ، ونىڭ باعدارلاماسىن جاساعان. وندا توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇرعان قازاق ادەبيەتىنىڭ وتكەن تاريحى، ونىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى كەڭ ءسوز بولادى. قالامگەر بۇل ۇيىمنىڭ وقۋشى جاسقا ءجون سىلتەيتىنىن، اداسقانداردى جولعا سالاتىنىن ايتا كەلىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ بولاشاعىن ويلار ادەبيەتشى، تۋما تالانتتاردى وسى ۇيىمعا مۇشە بولۋعا شاقىرادى. وسى ءۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا ات سالىسقان مۇحتار اۋەزوۆ، دانيال ىسقاقۇلى، قوشكە كەمەڭگەرۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ابدوللا بايتاسۇلى سىندى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرى سولشىل ساياساتتىڭ قىراعى سىنىنا ءتۇستى. جاندايشاپتاردىڭ قولىنا تۇسكەن وسى باعدارلاما جوعارىداعى اتى اتالعان قالامگەرلەردىڭ ارقايسىسىنىڭ باسىنا بەس باتپان سور بولىپ جابىستى. پرولەتاريات مادەنيەتىن پرولەتارلار عانا جاساۋ كەرەك دەگەن ۇراننىڭ سالدارىنان بۇل تۇستا احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، دانيال ىسقاقۇلى، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، قوشكە كەمەڭگەرۇلى سىندى ادەبيەت مايتالماندارى «جولبيكەلەر» قاتارىندا كەتە باردى. بۇل توپقا 1928 جىلدارى بەيىمبەت مايلين، يلياس جانسۇگىروۆ، 1932 جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ دە ىلىنگەنى ءمالىم.
گولوششەكيننىڭ اتىشۋلى: «قازاق ۇلتشىلدارى بايتۇرسىنوۆ، اۋەزوۆ، دۋلاتوۆ، كەمەڭگەروۆ، وماروۆ، جۇماباەۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماتاەۆ، سەيفۋللين بۇرىنعى زاماندى ماداقتاپ، جاڭا زاماندى جامانداپ، وزدەرىنىڭ جەبەلەرىن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى جىبەرىپ جاتىر» دەگەن سوزىنەن كەيىن، جاۋ تابۋعا جاندايشاپتار جان سالا كىرىسەدى. وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق قازاق ەلىنىڭ ءبىر تۋار ءبىلىمدى ازاماتتارىنا جالا جابىلىپ، قوعامدىق ىستەردەن الاستاتىلا باستايدى. ولارعا جاڭا ومىرگە، ياعني كەڭەس وكىمەتىنە قارسى دەگەن قاتاڭ ايىپ تاعىلادى. جينالىستار جيىلەپ، حالىق جاۋلارىن» جاتىپ كەپ جامانداۋشىلار كوبەيەدى.
1929 جىلدىڭ قازاقستان ءۇشىن اسا اۋىر بولعانى تاريحتان ءمالىم. جەكە ادامعا تابىنۋ زارداپتارىنىڭ العاشقى نىشانى بىلىنە باستاعان وسى ءبىر تۇستا-اق وتىزعا جۋىق قازاق وقىعاندارى الماتى تۇرمەسىنە قامالادى. بۇدان كەيىن دە زيالىلاردى قارالاۋ، قاماۋ قىزىل شەكە قىرعىن ناۋقانعا اينالىپ، تولاس تاپپايدى.
بۇل كەزدە م.اۋەزوۆ پەن ق.كەمەڭگەرۇلى اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەن بولاتىن. سول جىلدارداعى ستاليندىك جاپپاي جالا جاۋىپ، ءمىن تاعۋدىڭ قارماعىنان بۇل تالانتتار دا شەت قالمايدى. مۇحتار مەن قوشكە ۇستالىپ، وقۋدان قۋىلادى.
قۇرامىندا م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ءا.ەرمەكوۆ بار قىرىقتان استام قازاق زيالىلارى تۇرمەگە قامالىپ، جازاعا تارتىلادى. بەس جىلعا جەر اۋدارىلعانداردىڭ ىشىندە ق.كەمەڭگەرۇلى دا بار ەدى.
ءبىر جاقتى قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋدا ساياساتتىڭ سۇر سەمسەرى – كومسومول ۇيىمدارى دا جالا جاۋىپ، ءتىل بەزەۋدەن الدارىنا جان سالمادى. قازاقستان كومسومول ۇيىمىنىڭ VI كونفەرەنتسياسى: «كوركەم ادەبيەت نەگىزىنەن سوڭعى كەزگە دەيىن الاشوردا يدەولوگياسىنىڭ تۆورچەستۆوسى بولىپ كەلدى. كوركەم ادەبيەتتەگى باسشىلىق ورىنداردى ءوز قولدارىنا ۇستاپ كەلگەن الاشورداشىلار وتكەن جىلداردا بىرقاتار ۇلتشىل-كوممۋنيستەردىڭ (قوجانوۆ، سادۋاقاسوۆ) قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءوز ادەبيەتىن بۇقاراعا ەنگىزۋمەن بولدى. جاستار نەگىزىنەن جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، ايماۋىتوۆ، دۋلاتوۆ، كەمەڭگەروۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە باسقالاردىڭ شىعارمالارىنان ءنار الدى»، – دەپ بايبالام سالدى.
ستاليندىك سولاقاي ساياسات سىلتەگەن سويىلدىڭ زاردابى قازاقستانعا دا وڭاي تيگەن جوق. حالقىنىڭ قامىن ويلاپ، بولاشاعىنا بولجاۋ ايتقان تەرەڭ ويلى، اقىل-پاراساتى مول زيالىلارىن جازدا جاۋعان بۇرشاقتاي جايپاي سالدى. ولاردىڭ قاراقان باسىنا عانا ەمەس، اينالاسىڭداعىلارعا دا، اعايىن-تۋعاندارىنا دا، جورا-جولداستارىنا دا بۇلتتى، بۇرشاقتى اۋىر كۇن تۋدى. قازاق جازۋشىلارىن قۋعىنداۋ، اسىرەسە 1932 جىلى 10 قاڭتاردا ۆكپ (ب) قازاق، ولكەلىك كوميتەتىنىڭ مادەنيەت جانە ناسيحات ءبولىمى مەن قازاقستاننىڭ ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ «ستالين جولداستىڭ حاتىنا بايلانىستى قازاقستاندا تەوريا مايدانىنداعى كۇرەس مىندەتتەرى تۋرالى» تۇسىندىرمە حاتى جاريالانعاننان كەيىن مۇلدەم اسقىنىپ كەتتى. رەسپۋبليكا كولەمىندە رەسمي نۇسقاۋ رەتىندە باسشىلىققا الىنعان بۇل قۇجات قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتتىق كادرلارى ءۇشىن اسا قاۋىپتى ءرول اتقاردى. ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزدىڭ، سونىڭ ىشىندە ادەبيەتىمىزدىڭ تەرىس باعالانۋى وسى قاۋلىدان كەيىن تىم ءورشىپ، ورىستەپ كەتتى.
قازاپپ-تىڭ 1932 جىلعى سەزىندە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى م.كاحياني ءوز سوزىندە ادەبيەتتىڭ قاي باعىتتا ءجۇرۋ كەرەكتىگىن كەسىپ، ءپىشىپ:
«ليتەراتۋرا، ناپيساننايا و كازاحستانە، ۆ زناچيتەلنوي سۆوەي چاستي ياۆلياەتسيا نە ماركسيستسكوي، سوحرانياەت نا سەبە ۆليانيە الاش-وردىنسكوي، كوندراتەۆسكوي ي پروچەي ۆراجدەبنوي ماركسيزمۋ-لەنينيزمۋ يدەلولگي. نەوبحوديمو ناريادۋ س رازرابوتكوي پروبلەم سوتسياليستيچەسكوگو سترويتەلستۆا ۆ كازاكستانە پودۆەرگنۋت ماركسيستكو-لەنينسكوي كريتيكە ۆسە ۆەليكودەرجاۆنو-شوۆينيستيچەسكيە ي ت.د. تەوري، پرونيكشيە ۆ ليتەراتۋرۋ و كازاكستانە.
وسوبوە ۆيمانيە دولجنى پريۆلەچ ۆوپروسى كازاحسكوي حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى ي ليتەراتۋرنوي كريتيكي، كوتورىە دالەكو ەششە نە ستويات نا ۋروۆنە ترەبوۆاني ي زاداچ پەرەجيۆاەموگو ەتاپا سوتسسترويتەلستۆا ۆ كازاكستانە ي پولنوستيۋ ەششە نە وسۆوبوديليس وت الاش-وردىنسكيح ۆلياني» دەدى.
وسىنداي قاتال سىنعا ىلىككەن سول كەزدەگى ادەبيەت سىنشىلارى ىشىندە ايماۋىتوۆ، اۋەزوۆ تاعى باسقالارمەن قاتار ق.كەمەڭگەرۇلى دا بار ەدى.
سەزد ءوزىنىڭ كەزەكتى مىندەتتەرىن بەلگىلەگەن كەزدە، ونىڭ ءبىرىنشى مىندەتى ەتىپ: «بايشىل-ۇلتشىل ادەبيەتتى ورتاعا سالىپ، تالقىلاپ، ەڭ سوڭعى تۇردە بەتىن اشىپ سالۋ ءۇشىن – ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م. اۋەزوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، س.تورايعىروۆ، ق.كەمەڭگەرۇلى، ح.دوسماعامبەدوۆ جانە باسقالارىنىڭ شىعارمالارىن تەكسەرۋ» دەپ نۇسقاۋ بەردى. ءسويتىپ، جوعارىدا اتى اتالعان قالامگەرلەر ءتول تۋىندىلارىندا حالىق مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعانى ءۇشىن بايشىل-ۇلتشىل جازۋشىلار بولىپ تانىلدى. ولاردىڭ حالىقتىڭ بولاشاعىن تولعاعان رۋحاني مول مۇرالارى وزدەرىن قۋعىنعا ۇشىراتىپ، باستارىنا بالە بولىپ جابىستى.
قاۋلى جارىققا شىققاننان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق قوشكە كەمەڭگەرۇلى نكۆد-نىڭ تۇزاعىنا ەكىنشى رەت تۇسەدى. سودان قاماۋدان امان-ساۋ قۇتىلماي، 1937 جىلدىڭ 21 قاراشاسىندا ومبى تۇرمەسىندە اتىلادى.
«اقىن-جازۋشىلارىن جازالاپ، سوتتاپ، ايداتىپ، اتقىزىپ جىبەرەتىن وكىمەتى بولعان ەلدىڭ ماندايىنداعى سورى بەس ەلى عوي. اقىن-جاۋشىلارىن جابىرلەگەن وكىمەت ادامدارى شە؟ انە، حالقىنىڭ جاۋى – سولار! سولار، سولار!» – دەپ، اكادەميك جازۋشى ع. مۇسىرەپوۆ ايتقانداي، ءبىزدىڭ دە ماندايىمىزدىڭ سورى بەس ەلى ەل بولدىق قوي. زامانا تىزگىنى حالقىنىڭ ناعىز جاۋى، ياعني وكىمەت ادامدارىنىڭ قاندى قولىندا بولعان XX عاسىردىڭ العاشقى 30 جىلى تاريح پاراعىنان ەشقاشان دا وشىرىلمەك ەمەس.
ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا قوعامدىق ويدىڭ قۇرساۋى بوساپ، ءباسپاسوز بەتتەرىندە جۇرتشىلىق پىكىرى اشىق، ايقىن ايتىلا باستادى. مۇنداي جاعدايدىڭ بولۋىنا سوكپ XX سەزىنىڭ (1956) اسەرى بولدى. وسىدان سوڭ-اق كاراڭعى قاپاستا شاڭ باسىپ جاتقان قۇجاتتارعا قول ءتيىپ، ساۋلە ءتۇسىپ، اق-قاراسى اجىراتىلا باستادى.
قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاق حالقىنىڭ ادەبي-پوەزيالىك، جانە مۋزىكا مۇراسىن زەرتتەۋدىڭ، سىن تۇرعىسىنان قاراپ پايدالانۋدىتس جايى جانە ولاردى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلىسى جاريالانعاننان كەيىن، ياعني 1957 جىلدىڭ 17 تامىزىندا قوشكە كەمەڭگەرۇلى دا مىڭداعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىمەن بىرگە اقتالدى.
قوشكە كەمەڭگەرۇلى رەسمي اقتالعاننان كەيىن زايىبى گۇلسىم اپايدىڭ ىزدەنىمپازدىعىنىڭ ارقاسىندا شىعارمالار جيناعى 1965 جىلى جارىق كوردى. بۇل كوپ تالقىعا تۇسكەن، قانشاما قىسقارتۋعا ءماجبۇر بولعان قالامگەر تۋىندىلارىنىڭ وننان ءبىر نۇسقاسى عانا ەدى. قايتا جاريالاۋعا مۇمكىندىك بولعانمەن، كەزىندە شىعارمالارىن قولعا تۇگەل تۇسىرە الماي، ازىرگە جوقتان بار قۇراۋعا نەگىز بولدى. قالامگەر مۇرالارىن وقىپ كورسەك، ول كىسىنىڭ از جىلدىڭ ىشىندە جەمىستى ەڭبەك ەتكەنى كورىنىپ-اق تۇر. ول ادەبيەت، ءتىل ءبىلىمى، تاريح، جۋرناليستيكا، پەداگوگيكا سىندى ءار الۋىن سالادا تەبىرەنە تەر توگىپ، قالام تارتقان ەكەن.
سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ ءتۇرلى سالادا ەڭبەك ەتۋى ەل قاجەتتىلىگىنەن، زامان تالابىنان تۋعان ەدى. حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ازاماتتاردىڭ الدىندا سان-الۋان مىندەتتەر تۇردى. كەمەڭگەرۇلىنىڭ ءتىل سالاسىندا جازعان ەڭبەكتەرى ءتىل ماسەلەسى جونىندە كوكەيتەستى ماسەلەلەردى قوزعادى. ول ءتىلماشتاردىڭ ءبىرىنشى كونفەرەنتسياسىندا «تىلشىلەردىڭ مىندەتى ءمانىسى تۋرالى» («اق، جول»، 1925, ءساۋىر) كولەمدى بايانداما جاسادى. «جات سوزدەر تۋرالى» ( قىزىل قازاقستان»، 1926, №11, 14, 138 – 143-ب.), «قوتىر سوزدەر» («جاڭا مەكتەپ»، 1926. №14, 15) ماقالالارىن جازۋمەن قاتار. «قازاقشا-ورىسشا ءتىلماش» (م.، 1925), «جاعراپيا ءۇشىن وقۋ قۇرالى» ( ت.، 1928, 1-توم.، قىزىلوردا، 1929) اتتى ەڭبەكتەر جازدى. سونداي-اق العاشقى كىتابىنىڭ سوڭىنان سول كىتاپ جايىندا «قازاقشا-ورىسشا ءتىلماش» تۋرالى («ەڭبەكشى قازاق»، (24, XI, 1926) ماقالا جازعانىن دا ەسكە سالا كەتكەندى ءجون كوردىك. 1927 جىلى «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ بەتىندە «جات ءتىل وقىتۋ ءادىسى» اتتى كولەمدى عىلىمي-ادىستەمەلىك ەڭبەگى دە جارىق كوردى.
ءتىلشى عالىمدار قوشكەنىڭ ءتىل ءبىلىمىن دامىتۋداعى كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن قالىس قالدىرعان جوق. ق.ەسەنوۆ «ەلەنبەي كەلگەن وقۋلىق» («قازاقستان مۇعالىمى») اتتى ماقالاسىن جازسا، ب.حاسانوۆ 1987 جىلى جارىق كورگەن «كازاحسكو-رۋسسكوە دۆۋيازىچە» اتتى ەڭبەگىندە كەمەڭگەرۇلىنىڭ ەسىمىن اسا زور قۇرمەتپەن اتاپ، ونى س.اسپاندياروۆ، ش.سارىباەۆ، س.جيەنباەۆ سياقتى اتاقتى تىلشىلەرمەن قاتار قويادى. وكىنىشكە وراي، ءتىلشى ماماندار كەيىنگى كەزدە بۇل تاقىرىپتى ۇمىت قالدىرىپ جۋرگەنگە ۇقسايدى.
كەمەڭگەرۇلىنىڭ تاريحي-تانىمدىق ەڭبەكتەرى دە از ەمەس. «قازاقتىڭ تاريحي تۇرمىسىنان» («تەمىر قازىق»،№2, 3, 53 – 68-ب.) ماقالاسىندا قازاقتىڭ وتكەن زامانداعى جايى مەن اسكەردىڭ، سوت، وقۋ جانە جەر ماسەلەسى، رۋ جايىندا تالداۋ جاسايدى. «قازاق تاريحىنان» (م.، 1924) اتتى ەڭبەگىندە قازاق حالقىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋدان بۇرىنعى جايما-شۋاق ومىرىنەن باستاپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى (1923-24 جىلعا دەيىن) جاعدايلارعا شولۋ جاسايدى. كىتاپ ۇلكەن-ۇلكەن ءتورت تاراۋدان تۇرادى.
«بۇرىنعى ەزىلگەن ۇلتتار» (م.، 1925) اتتى زەرتتەۋ كىتابىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ ەزگىسىنە ۇشىراعان 36 ۇلتتىڭ تۇرمىسى (تاريحى، جەر-سۋى، مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى، قوعامدىق-الەۋمەتتىك جاعدايى) كەڭ تۇردە قارالادى. بىراق، ونىڭ بۇل زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى تاريح ماماندارى تاراپىنان ارنايى تالداۋ، زەرتتەۋ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەشەۋىلدەۋمەن كەلەدى. جاسىراتىنى جوق، تاريحشى عالىمدار بۇگىنگە دەيىن قوشكەنىڭ ءومىر جولى مەن قوعامدىق قىزمەتتەرىن عانا ءسوز ەتىپ كەلەدى.
عۇلاما عالىمدىعىمەن قاتار قوشكە جۋرناليست رەتىندە دە جۇرتقا جاقسى تانىلدى. كەڭەس قىزمەتكەرلەرى تۋرالى» (سۇراۋلارىمىز، جاۋاپتار، انكەتالار، «اق جول»،№5, 9. XII), «مەكتەپ قاي تىلدە بولۋ كەرەك؟» («ەڭبەكشى قازاق»، 1926, № 25), «دۇرىس پا؟، بۇرىس پا؟» («ەڭبەكشى قازاق»، №24 9,) «قىزمەت ادامدارىنىڭ قوناقاسى» («ەڭبەكشى قازاق»، 1926, №237), «ۇمىتشاقتىق» («جاس ازامات»، 19, XI, 1918. №11), «ەل گازەتى قانداي بولۋ كەرەك» («اق جول» تىلشىلەرىنىڭ ءبىرىنشى كونفەرەنتسياسى» جيناعىندا) ماقالالارىمەن قاتار «جول اسەرى» («قازاق ءتىلى»، 1924, №91) وچەركى ارنايى تالداۋدى، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن قۇندى دۇنيەلەر دەمەكپىز. مىسالى، سوڭعى «جول اسەرىندە» دە قالامگەر 20-جىلدارداعى سەمەي ۇيەزىنىڭ بۇعىلى، شىڭعىس، مەندەش، بولىستارى، قارقارالى ۇيەزىنەن اعاندى، كەنت، ابىرالى، اقسارى، داستار، اقبوتا ەلدى مەكەندەرىنىڭ تۇرمىسىنان جان-جاقتى حابار بەرەدى. ولاردىڭ تازالىق جايى، جالپى جايى، دەنساۋلىق جايى، كووپەراتيۆ جاعى، سالىق جاعى، وتىرىقشىل جاعى ءسوز بولادى.
ق.كەمەڭگەرۇلى – حالىق مۇراسىن جيناۋعا دا ۇلەس قوسقان قالامگەر. ول «ءابايدىلدا حان ايداۋدان كەلگەندە ورىنباي اقىننىڭ ايتقانى» («سانا»، 1924, №2 – 3, 120, 121-ب.), «قالماق-قىرعىز»، «مۇرات اقىننىڭ سوزدەرى» («سانا»، 1924, №2, 3), «ەسەپبيكە قىز بەن جىلقىشىنىڭ ايتىسقانى» («ايەل تەڭدىگى»، 1926, 2 – 3, 40-ب.) سىندى مۇرالاردى دا اسا قۇندى دۇنيەلەر دەمەكپىز.
ونىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» («ەڭبەكشى قازاق»، ءى،ءحىى، 192 ب،), «سابيتپەن ايتىستى دوعاردىم» («ەڭبەكشى قازاق»، 1927, №23) جانە «قازاق تاريحىنان» زەرتتەۋىنىڭ III ءبولىمى (XIX ع. ەكىنشى جارتىسى مەن XX ع. باسىنداعى قازاق ادەبيەتى) – كەمەڭگەرۇلىنىڭ ساۋاتتى دا سىندارلى ادەبيەتشى ەكەندىگىن تانىتقان ەڭبەكتەر.
ال جازۋشى رەتىندە پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگيا سالالارىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ول «سولعان گۇل» («ايقاپ»، 1915, №14, 207 – 208-ب.), «جازعىتۇرى» («ايقاپ»، 1915, №7-8, 112 – 113-6.), «سوندا...» («ايقاپ»، 1915, №12), «اشىعىپ ءۇش كۇن بولدى ارىعانىما»، «قايعىلانبا قامىعىپ»، «سۇيىكتى ساۋلەم»، «نۇرماعامبەت تىلماشقا»، «اتاڭ مەنەن اناڭدى»، «بۇلبۇل ءۇنسىز، گۇلسىز بە؟»، «جازدىم سالەم جانىما»، «بالا-شاعا، سەرىك جوق» ولەڭدەرىمەن قاتار پۋشكيننىڭ «پايعامبارىن» («ايقاپ»، 1915, №4, 58-59-ب.), نيكيتيننىڭ «ساسكەلىك كولدىڭ جاعاسىندا» («ايقاپ»، 1915, № 13, 198-199-ب.) ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋداردى.
درامالىق تۋىندىلارى: «التىن ساقينا» (1925), «پاراشىلدار» («جاڭا مەكتەپ»، 1926, №7-8), «ەسكى وقۋ» («جاڭا مەكتەپ»، 1927, №1), «بوستاندىق جەمىسى» (1919), «قاسقىرلار مەن قويلار» (1920), «كۇناسىز كۇيگەندەر» (1930) اتتى پەسالار جازدى.
پروزالىق تۋىندىلارى: «جەتىم قىز» («جاس قايرات»، №6, 17-19-ب.), «مومىنتاي» («لەنينشىل جاس»، №3 – 4-5, 2-7-ب.), «وتارشىلدىق ۇسقىندارى» («ادەبيەت تەرمەسى»، 1925, №1, 81-83-ب), «قاندى تولقىن» («ەڭبەكشى قازاق»، 1926, №3), «ءدۇريا» («ايەل تەڭدىگى»، 1927, №12-13, 40-ب.), «قازاق ايەلدەرى»
(«ايەل تەڭدىگى»، 1927, №4, 60-6 1-ب.), «قاراشاش» («ايەل تەڭدىگى»، 1928, №4, 83-84-ب.), «نازيقا» («ايەل تەڭدىگى»، 1928, №4, 83-84-ب.), «ەرلىك جۇرەكتە» («سانا»، 1924, №2-3) اڭگىمەلەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كوردى.
ەگەمەن ەل بولعان ساناۋلى جىلداردىڭ ىشىندە ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىمدارىمىز ولگەنىمىزدى ءتىرىلتىپ، وتكەنىمىزگە ءومىر بەرە باستادى.
قوشكەتانۋدىڭ كوش باسىندا جۇرگەن ءرازيا رۇستەمبەكوۆا اپاي ءوزىنىڭ ەڭبەكقورلىعىنىڭ ارقاسىندا قالامگەردىڭ شىعارمالار جيناعان 1995 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت قورى جانىنداعى «مۇراتتاس» عىلىمي-زەرتتەۋ جانە باسپا ورتالىعى جانىنداعى «تۇلعا» جەكەمەنشىك وندىرىستىك فيرماسىنان شىعارىپ، توت باسپاعان اسىلداردى كوپشىلىك وقىرمانعا تارتۋ ەتتى. سوڭعى جىلدارى ادەبيەتشى د.قامزابەكۇلى دا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە كوپ ىزدەنىپ، ناتيجەلى ەڭبەكتەنىپ ءجۇر. ول مەرزىمدى باسىلىم بەتتەرىندە بىرنەشە ماقالا جاريالادى جانە ەكى ءبولىمدى «قازاقتىڭ قوشكەسى» اتتى دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى. سونداي-اق قالامگەردىڭ تاڭدامالى ەڭبەكتەرىن 1996 جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان كىتاپ ەتىپ شىعاردى.
ال م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى قازاق ادەبيەت تاريحىنىڭ كوپ تومدىعىن جاساۋ ءىسىن قولعا الدى. وسى ۇلكەن ءىس جونىندە اكادەميك م.قاراتاەۆ: «كوپ تومدىق تاريحتا XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ادەبيەتتىڭ ءالى زەرتتەلمەي كەلە جاتقان نەمەسە از زەرتتەلگەن پروبلەمالارىنا نازار اۋدارىلاتىن بولادى. بۇل تۇستا اتى شۋلى «اق تاڭداق» پروبلەماسىن شەشۋ ۇستىندە جەكەلەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ يدەيالىق-ەستەتيكالىق ىزدەنىستەرىنە، شىعارماشىلىق ادىستەرىنە، شەبەرلىك ەرەكشەلىكتەرىنە كوبىرەك دەن قويىلار دەپ بىلەمىز. ادەبي مۇرانى تاريحي-ناقتىلىق پرينتسيپىمەن زەرتتەي وتىرىپ، باردى بارشا كورسەتۋ ارقىلى اتالعان كەزەڭدەگى رۋحاني بايلىعىمىز ەداۋىر مولىعا تۇسەدى-اۋ دەپ توپشىلايمىز»، – دەگەن ەدى. اتالمىش كوپ تومدىقتى جاساۋ ۇستىندە بۇكىل ادەبي-تاريحي پروتسەستىڭ جەكە ءداۋىر، كەزەڭدەرىن تۇگەلدەي قايتا قاراپ، قايتا ۇعىنۋعا تۋرا كەلەتىندىگى بەلگىلى.
وسى ينستيتۋتتا «1920-30 جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا مىندەتتەرى» اتتى عىلىمي-مەتودولوگيالىق كونفەرەنتسيا بولعان ەدى. «1920-30 جىلدار ادەبيەتىن زەرتتەۋدىڭ مەتودولوگيالىق جايى تۋرالى» پروفەسسور م.بازارباەۆ بايانداما جاساعان بولاتىن.
«جيىرماسىنشى جىلدارداعى ادەبي ايتىستار» حاقىندا باياندامانى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ادەبيەتشى ب.دارىمبەتوۆ جاسادى. بايانداماشى 1920-30 جىلدار ارالىعىنداعى كوركەم ادەبيەت تۋرالى ايتىسقا كەڭىنەن توقتالدى. مۇندا قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ سول ايتىسقا ەرەكشە ۇلەس قوسقانى باسا ايتىلدى.
تاعدىر تالكەگىنە ەرتە ۇشىراپ، ومىردەن قىرشىن كەتكەن قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ عۇمىرىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىلاي بولعان دەسەك تە، ونىڭ ەكىنشى ءومىرى وشپەيتىن، ولمەيتىن ادەبيەت سالاسىندا. ونىڭ دراماتۋرگياسى تۋرالى ب.قۇنداقباەۆ، س.ورداليەۆ، اۋدارماسى جونىندە س.سەيىتوۆ، اڭگىمەسى جايىندا ر.رۇستەمبەكوۆا تانىمدىق مازمۇنعا باي ەڭبەكتەر جازدى. كوپ ءسوز بولىپ، كوپ نازار اۋدارىلعان سالاسى – ادەبيەت.
جيىرماسىنشى جىلدارى قوعام ءومىرى كۇرت وزگەرىستەرگە تولى بولدى. بۇل وزگەرىستەردەن كوركەم ادەبيەت سالاسى دا قالىس قالا قويعان جوق. قىزۋ ايتىس-تارتىس يدەولوگيا مايدانىندا ەرەكشە كورىنىس تاپتى.
قازاقستان توپىراعىندا ادەبيەت ماسەلەسى 1922-23 جىلداردان باستاۋ الدى. «ەڭبەكشى قازاق»، «قىزىل قازاقستان»، «جاڭا ادەبيەت»، «اق جول»، «شولپان»، «تەمىر قازىق»، «سانا»، «لەنينشىل جاس» سەكىلدى گازەت، جۋرنالداردا ادەبيەت ماسەلەسى قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. وسى تالقىلاۋ كەزىندە كوركەم ادەبيەت توڭىرەگىندەگى شيەلەنىسكەن ايتىستارعا قازاق ادەبيەتىنىڭ بەلگىلى وكىلدەرى بەلسەنە ارالاستى.
ادەبي ايتىستار ادەبي مۇراعا دا ءوز كوزقاراستارىن بىلدىرمەي قويمادى. «ادەبي مۇراعا قالاي قاراۋ كەرەك، قازاق ادەبيەتى قاي باعىتتا دامۋ كەرەك، اقىن كىم، ول كىمنەن ۇلگى الۋ كەرەك، قازاق ادەبيەتىندە قانشا باعىت بار؟» ت.ب. ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ايتىستار تۋدى. بۇل سالادا ءوز ويلارىن ورتاعا سالعان ءسابيت مۇقانۇلىنىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» («ەڭبەكشى قازاق»، 14-15-قازان، 1926), «قوشكەگە جاۋاپ» («ەڭبەكشى قازاق»، 1927, №23, 31-قاڭتار), «كوركەم ادەبيەت تۋرالى قورىتىندى پىكىرىم» («قىزىل قازاقستان»، 1 927, №1), «اركىم وزىنشە ويلايدى» («جاڭا ادەبيەت»، 1928, №3-4), قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» («ەڭبەكشى قازاق»، 1926, I, XII), «سابيتپەن ايتىستى دوعاردىم» («ەڭبەكشى قازاق»، 1927, №3), ىدىرىس مۇستامبايۇلىنىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» («قىزىل قازاقستان»، 1927, №2), «سىن مەن ءباسپاسوز تۋرالى» («ەڭبەكشى قازاق»، 19281), «ءبىزدىڭ تالاستارىمىز» («جاڭا ادەبيەت»، 1928, №5-6), ش.توقجىگىتۇلىنىڭ «ادەبيەت ماسەلەلەرى» («قىزىل قازاقستان»، 1927, №3-4,) ەكەۋدىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» «ەڭبەكشى قازاق»، №8- 9, VIII, 1927), سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ «ادەبيەت اڭگىمەلەرى» («ەڭبەكشى قازاق»، 15-16, II, 1927.) ت.ب. ماقالالارىن ايتىس ماقالانىڭ ۇلگىلەرىنە قوسۋعا بولادى. بۇلاردىڭ ءبىرازى مامان ادەبيەتشىلەر بولسا، ەندى بىرەۋلەرى ۇلتىن سۇيگەن، ونىڭ تاريحىن جەتىك بىلەتىن، ورەسى بيىك قوعام قايراتكەرلەرى ەدى.
پىكىر سايىستىڭ بىردەن جاندانىپ، قۋات الىپ كەتۋىنە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 1926 جىلى 14-15 قازاندا «ەڭبەكشى قازاقتا» جاريالانعان «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» دەگەن ماقالاسى سەبەپ بولادى. ءسابيت مۇقانۇلى ماقالاسىندا تاپتىق ۇستانىم تۇرعىسىنان كەلىپ، پرولەتاريات ادەبيەتىن دامىتۋدى ۇسىندى. وعان جوعارىدا اتالعان اۆتورلاردىڭ بارلىعى دەرلىك قارسى شىعىپ، پىكىر تالاستىردى. اسىرەسە، قوشكە كەمەڭگەرۇلى ءسابيتتىڭ ايتقاندارىن «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» («ەڭبەكشى قازاق» 1 جەلتوقسان 1926) ماقالاسىندا باتىل سىناپ، ونىمەن اشىق ايتىسقا ءتۇستى.
ءسابيت ءوز ماقالاسىندا قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان بەرگى التى جىل ىشىندە قازاق ادەبيەتىندە ەشتەڭە ىستەلگەن جوق دەپ، ءۇزىلدى-كەسىلدى سىن ايتادى. بۇلاي بولۋعا ءۇش ءتۇرلى سەبەپ بار دەپ، ولاردى سانامالاپ كەرسەتەدى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، قوشكە كەمەڭگەرۇلى ۇلتتىق ادەبيەتتڭ پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگيا جانرلارىنىڭ، كوركەم اۋدارما، ادەبيەتتانۋ مەن ادەبي سىننىڭ كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە قىرۋار ۇلەس قوستى.
گۇلجاھان جۇمابەردىقىزى وردا،
م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى
ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتى، قازاق ادەبيەتى
جانە ادەبيەت تەورياسى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
