«Bızdıŋ köbımız – universalmyz, köp bılgendıkten emes, köp mındet jüktegendıkten», – degen bolatyn Ǧabbas Toǧjanov. Zamanynyŋ özı köp mındet jüktegen Alaş qairatkerlerınıŋ bırı – Qoşke Kemeŋgerūly. Ol negızgı mamandyǧy därıger bolǧanmen, bırneşe ǧylym salasynyŋ qalyptasuyna qomaqty üles qosty.
Qoşke Kemeŋgerūly 1896 jyly 15 şıldede Omby uezı, Teke bolysy, №9-auylda düniege keledı.
Prihodskaia şkolany, veterinarlyq-feldşerlık mekteptıŋ 2-klasyn bıtırgen ol 1913 jyly 1 tamyzda Omby auyl şaruaşylyq uchilişesınıŋ auyl şaruaşylyǧy bölımıne oquǧa tüsedı.
Kemeŋgerūlynyŋ Omby syndy ülken qalaǧa bılım ızdep keluınıŋ özınde ülken män bar. Būl kezde Omby qalasy öner-bılımge ūmtylǧan qazaq jastarynyŋ ortalyǧyna ainalǧan edı. Mūnda tūŋǧyş jastar ūiymy – «Bırlıktıŋ» aşylǧany da tarihtan belgılı. Ol jönındegı derekterdı bız Säken Seifullinnıŋ «Tar jol, taiǧaq keşuınen» bılemız. Osy kıtapta sol ūiym turaly köp aitylǧan, onda Kemeŋgerūlynyŋ da ūiymǧa belsendı müşe bolǧany jaiynda qyzyqty derekter bar.
«1913 jyly Ombyda eŋ äuelı jasyrynyp, jastar ūiymy «Bırlıktı» aşqanymyzda Şaimerdendı ūiymnyŋ basqarmasynyŋ töraǧasy qylyp sailap edık» deidı Säken Seifullin. Jastardyŋ osy ūiymnyŋ aşyluy turaly derek ekı türlı. Bırı, iaǧni Säken, 1913 jyly dese, ekınşısı, iaǧni Smaǧūl Saduaqasūly, 1914 jyly deidı. Mūnyŋ ekeuınıŋ de jaŋsaqtyǧy joq. «Bırlık» 1913 jyldan jasyryn ūiymdasqan da, 1914 jyldan bastap jariia bolǧan.
Tuǧan elınıŋ ädebietı men mädenietın köterudı maqsat etken ūiymnyŋ negızgı mındetterınıŋ bırı – ūiymnyŋ jurnalyn şyǧaru bolady. Köp keşıkpei olar «Balapan» atty jurnal da şyǧarady. Al Qoşke osy jurnalǧa redaktor bolyp, ülken üiymdastyruşylyq qyzmet atqarady. S.Saduaqasūlynyŋ aituynşa, 1916 jyldan şyǧa bastaǧan «Balapan» jurnaly bırden-aq auyzǧa ılınıp, oqyrman arasynda asa zor bedelge ie bolady.
1917 jyly 1-4 qazan aralyǧynda «Bırlıktıŋ» keŋeitılgen jiylysy ötedı, Jinalystyŋ töraǧalyǧyna jäne «Bırlıktıŋ» ünı – «Balapan» jurnalynyŋ redaktorlyǧyna endı M.Jūmabaev sailanǧandyǧyn tarihşy ǧalymdar M.Qoigeldiev, T.Omarbekovter rastap otyr.
Alǧaşynda Qoşke, keiın Maǧjan redaktorlyq etken «Balapan» jurnalynyŋ kün körıs halı mäz emes edı. Auyr jüktı kötergen būl jurnaldyŋ ömır suruı de jeŋıl bolmaǧanǧa ūqsaidy. «Balapannyŋ» sol kezdegı jai-küiın aqyn Maǧjan Jūmabaevtyŋ myna bır jazǧanynan da köruımızge bolady:
«Balapan qanat qaqty ...
Jas edı. Qanaty da qatyp jetken joq edı. Amalsyz qaqty.
Soltüstıktıŋ suyǧyna şydai almady. Suyq jel süiegıne jettı. Yzǧar ökpesıne öttı.
Ūşyp ormanǧa baryp edı, künı keşe kübırlesıp, külımdesıp, jyly qūşaǧyn aşyp tūrǧan aǧaştar būǧan moinyn būrmady. Ūşyp toǧaiǧa baryp edı, qanşa şyryldap ainalyp jürse de, qalyŋ aq kebının jamylyp, toǧai tūrmady.
Balapan baspana taba almady.
Balapan qanat qaqty»...
Qoşke Kemeŋgerūly Ombyda jürgen kezınde «Aiqap» jurnalynyŋ şyǧuyna da belsene at salysady. Sol kezde onyŋ jurnaldyŋ bırneşe sanynda «Solǧan gül», «Jazǧytūry», «Sonda ...» atty öleŋderımen qatar «Paiǧambar» (Puşkinnen), «Säskelık köldıŋ jaǧasynda» (Nikitinnen) audarmalary da jariialanyp, köpşılıkke tanyla bastaidy. Ombyda oquda jürgen alaş jastarynyŋ ūiymyna ainalǧan «Bırlık» 1918 jyly mamyr aiynda «Jalpy jastar sezın» ötkızedı.
«Keŋes ükımetın tanu, tanymau» mäselesı kün tärtıbıne qoiylǧanda, sezde qyzu aitys-tartys tuǧan. Jastar pıkırı üşke bölıngen. Keŋes ükımetınıŋ saiasatyna «Bırlıktıŋ» basşylary – «oŋ» (pravoe) pıkırlı Q.Kemeŋgerūly, S.Saduaqasūly, Ǧ.Toǧjanūly jäne basqalar qarsy şyqqan. Osy sezden keiın Q.Kemeŋgerūly Qyzyljarda jabylyp qalǧan Kölbaidyŋ gazetı – «Üş jüzdıŋ» ornyna «Jas azamat» gazetın şyǧaruşy bolyp sailanady. Ol qoǧamdyq ıske osylai belsene aralasumen qatar bılımın jetıldıruge de uaqyt tabady. Qoşke Omby politehnika institutynda, Sıbır auyl şaruaşylyq jäne öndırıs institutynda, Taşkenttegı Orta Aziia memlekettık universitetınıŋ medisina fakultetınde oqyp, bılımın jetıldıredı.
1925 jyldyŋ basynda Qazaqstandaǧy jaǧdai kürt özgerıp, Qazaqstan ölkelık partiia komitetın basqaruǧa F.İ.Goloşekin keledı. Ol kelgen künnen bastap, qazaqtyŋ oqyǧan azamattarynyŋ soŋyna şam alyp tüsedı. Qazaq ziialylarynyŋ jürgen joly men ıstegen ısınen «tyrnaq astynan kır ızdeu» bastalady.
Osy jyly Maǧjan Jūmabaev «Alqa» atty ädebi üiırme qūrudy közdep, onyŋ baǧdarlamasyn jasaǧan. Onda toǧyz joldyŋ torabynda tūrǧan qazaq ädebietınıŋ ötken tarihy, onyŋ bügını men bolaşaǧy keŋ söz bolady. Qalamger būl ūiymnyŋ oquşy jasqa jön sılteitının, adasqandardy jolǧa salatynyn aita kelıp, qazaq ädebietınıŋ bolaşaǧyn oilar ädebietşı, tuma talanttardy osy ūiymǧa müşe boluǧa şaqyrady. Osy üiymnyŋ qūryluyna at salysqan Mūhtar Äuezov, Daniial Ysqaqūly, Qoşke Kemeŋgerūly, Jüsıpbek Aimauytov, Abdolla Baitasūly syndy qazaq ädebietınıŋ ırı ökılderı solşyl saiasattyŋ qyraǧy synyna tüstı. Jandaişaptardyŋ qolyna tüsken osy baǧdarlama joǧarydaǧy aty atalǧan qalamgerlerdıŋ ärqaisysynyŋ basyna bes batpan sor bolyp jabysty. Proletariat mädenietın proletarlar ǧana jasau kerek degen ūrannyŋ saldarynan būl tūsta Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatūly, Jüsıpbek Aimauytov, Daniial Ysqaqūly, Janşa Dosmūhamedov, Qoşke Kemeŋgerūly syndy ädebiet maitalmandary «jolbikeler» qatarynda kete bardy. Būl topqa 1928 jyldary Beiımbet Mailin, İliias Jansügırov, 1932 jyly Säken Seifullinnıŋ de ılıngenı mälım.
Goloşekinnıŋ atyşuly: «Qazaq ūltşyldary Baitūrsynov, Äuezov, Dulatov, Kemeŋgerov, Omarov, Jūmabaev, Aimauytov, Jūmataev, Seifullin būrynǧy zamandy madaqtap, jaŋa zamandy jamandap, özderınıŋ jebelerın keŋes ükımetıne qarsy jıberıp jatyr» degen sözınen keiın, jau tabuǧa jandaişaptar jan sala kırısedı. Osydan keiın köp ūzamai-aq qazaq elınıŋ bır tuar bılımdı azamattaryna jala jabylyp, qoǧamdyq ısterden alastatyla bastaidy. Olarǧa jaŋa ömırge, iaǧni keŋes ökımetıne qarsy degen qataŋ aiyp taǧylady. Jinalystar jiılep, halyq jaularyn» jatyp kep jamandauşylar köbeiedı.
1929 jyldyŋ Qazaqstan üşın asa auyr bolǧany tarihtan mälım. Jeke adamǧa tabynu zardaptarynyŋ alǧaşqy nyşany bılıne bastaǧan osy bır tūsta-aq otyzǧa juyq qazaq oqyǧandary Almaty türmesıne qamalady. Būdan keiın de ziialylardy qaralau, qamau qyzyl şeke qyrǧyn nauqanǧa ainalyp, tolas tappaidy.
Būl kezde M.Äuezov pen Q.Kemeŋgerūly aspiranturada oqyp jürgen bolatyn. Sol jyldardaǧy stalindık jappai jala jauyp, mın taǧudyŋ qarmaǧynan būl talanttar da şet qalmaidy. Mūhtar men Qoşke ūstalyp, oqudan quylady.
Qūramynda M.Tynyşbaev, H.Dosmūhamedov, J.Dosmūhamedov, Ä.Ermekov bar qyryqtan astam qazaq ziialylary türmege qamalyp, jazaǧa tartylady. Bes jylǧa jer audarylǧandardyŋ ışınde Q.Kemeŋgerūly da bar edı.
Bır jaqty qoǧamdyq pıkır tudyruda saiasattyŋ sūr semserı – komsomol ūiymdary da jala jauyp, tıl bezeuden aldaryna jan salmady. Qazaqstan komsomol ūiymynyŋ VI konferensiiasy: «Körkem ädebiet negızınen soŋǧy kezge deiın Alaşorda ideologiiasynyŋ tvorchestvosy bolyp keldı. Körkem ädebiettegı basşylyq oryndardy öz qoldaryna ūstap kelgen alaşordaşylar ötken jyldarda bırqatar ūltşyl-kommunisterdıŋ (Qojanov, Saduaqasov) qoldauyna süiene otyryp, öz ädebietın būqaraǧa engızumen boldy. Jastar negızınen Jūmabaev, Äuezov, Aimauytov, Dulatov, Kemeŋgerov, Baitūrsynov jäne basqalardyŋ şyǧarmalarynan när aldy», – dep baibalam saldy.
Stalindık solaqai saiasat sıltegen soiyldyŋ zardaby Qazaqstanǧa da oŋai tigen joq. Halqynyŋ qamyn oilap, bolaşaǧyna boljau aitqan tereŋ oily, aqyl-parasaty mol ziialylaryn jazda jauǧan būrşaqtai jaipai saldy. Olardyŋ qaraqan basyna ǧana emes, ainalasyŋdaǧylarǧa da, aǧaiyn-tuǧandaryna da, jora-joldastaryna da būltty, būrşaqty auyr kün tudy. Qazaq jazuşylaryn quǧyndau, äsırese 1932 jyly 10 qaŋtarda VKP (b) Qazaq, ölkelık komitetınıŋ Mädeniet jäne nasihat bölımı men Qazaqstannyŋ marksizm-leninizm institutynyŋ «Stalin joldastyŋ hatyna bailanysty Qazaqstanda teoriia maidanyndaǧy küres mındetterı turaly» tüsındırme haty jariialanǧannan keiın müldem asqynyp kettı. Respublika kölemınde resmi nūsqau retınde basşylyqqa alynǧan būl qūjat qazaq ädebietınıŋ ūlttyq kadrlary üşın asa qauıptı röl atqardy. Bızdıŋ ötken tarihymyzdyŋ, sonyŋ ışınde ädebietımızdıŋ terıs baǧalanuy osy qaulydan keiın tym örşıp, örıstep kettı.
QAZAPP-tyŋ 1932 jylǧy sezınde ölkelık partiia komitetınıŋ hatşysy M.Kahiani öz sözınde ädebiettıŋ qai baǧytta jüru kerektıgın kesıp, pışıp:
«Literatura, napisannaia o Kazahstane, v znachitelnoi svoei chasti iavliaetsia ne marksistskoi, sohraniaet na sebe vliianie alaş-ordynskoi, kondratevskoi i prochei vrajdebnoi marksizmu-leninizmu idelolgii. Neobhodimo nariadu s razrabotkoi problem sosialisticheskogo stroitelstva v Kazakstane podvergnut marksistko-leninskoi kritike vse velikoderjavno-şovinisticheskie i t.d. teorii, pronikşie v literaturu o Kazakstane.
Osoboe vimanie doljny privlech voprosy kazahskoi hudojestvennoi literatury i literaturnoi kritiki, kotorye daleko eşe ne stoiat na urovne trebovanii i zadach perejivaemogo etapa sosstroitelstva v Kazakstane i polnostiu eşe ne osvobodilis ot alaş-ordynskih vliianii» dedı.
Osyndai qatal synǧa ılıkken sol kezdegı ädebiet synşylary ışınde Aimauytov, Äuezov taǧy basqalarmen qatar Q.Kemeŋgerūly da bar edı.
Sezd özınıŋ kezektı mındetterın belgılegen kezde, onyŋ bırınşı mındetı etıp: «Baişyl-ūltşyl ädebiettı ortaǧa salyp, talqylap, eŋ soŋǧy türde betın aşyp salu üşın – A.Baitūrsynov, M.Dulatov, M. Äuezov, J.Aimauytov, S.Saduaqasov, S.Toraiǧyrov, Q.Kemeŋgerūly, H.Dosmaǧambedov jäne basqalarynyŋ şyǧarmalaryn tekseru» dep nūsqau berdı. Söitıp, joǧaryda aty atalǧan qalamgerler töl tuyndylarynda halyq mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtaǧany üşın baişyl-ūltşyl jazuşylar bolyp tanyldy. Olardyŋ halyqtyŋ bolaşaǧyn tolǧaǧan ruhani mol mūralary özderın quǧynǧa ūşyratyp, bastaryna bäle bolyp jabysty.
Qauly jaryqqa şyqqannan keiın köp ūzamai-aq Qoşke Kemeŋgerūly NKVD-nyŋ tūzaǧyna ekınşı ret tüsedı. Sodan qamaudan aman-sau qūtylmai, 1937 jyldyŋ 21 qaraşasynda Omby türmesınde atylady.
«Aqyn-jazuşylaryn jazalap, sottap, aidatyp, atqyzyp jıberetın ökımetı bolǧan eldıŋ mandaiyndaǧy sory bes elı ǧoi. Aqyn-jauşylaryn jäbırlegen ökımet adamdary şe? Äne, halqynyŋ jauy – solar! Solar, solar!» – dep, akademik jazuşy Ǧ. Müsırepov aitqandai, bızdıŋ de mandaiymyzdyŋ sory bes elı el boldyq qoi. Zamana tızgını halqynyŋ naǧyz jauy, iaǧni ökımet adamdarynyŋ qandy qolynda bolǧan XX ǧasyrdyŋ alǧaşqy 30 jyly tarih paraǧynan eşqaşan da öşırılmek emes.
Eluınşı jyldardyŋ orta tūsynda qoǧamdyq oidyŋ qūrsauy bosap, baspasöz betterınde jūrtşylyq pıkırı aşyq, aiqyn aityla bastady. Mūndai jaǧdaidyŋ boluyna SOKP XX sezınıŋ (1956) äserı boldy. Osydan soŋ-aq karaŋǧy qapasta şaŋ basyp jatqan qūjattarǧa qol tiıp, säule tüsıp, aq-qarasy ajyratyla bastady.
Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ «Qazaq halqynyŋ ädebi-poeziialyk, jäne muzyka mūrasyn zertteudıŋ, syn tūrǧysynan qarap paidalanudys jaiy jäne olardy jaqsartu şaralary turaly» qaulysy jariialanǧannan keiın, iaǧni 1957 jyldyŋ 17 tamyzynda Qoşke Kemeŋgerūly da myŋdaǧan quǧyn-sürgın qūrbandarymen bırge aqtaldy.
Qoşke Kemeŋgerūly resmi aqtalǧannan keiın zaiyby Gülsım apaidyŋ ızdenımpazdyǧynyŋ arqasynda şyǧarmalar jinaǧy 1965 jyly jaryq kördı. Būl köp talqyǧa tüsken, qanşama qysqartuǧa mäjbür bolǧan qalamger tuyndylarynyŋ onnan bır nūsqasy ǧana edı. Qaita jariialauǧa mümkındık bolǧanmen, kezınde şyǧarmalaryn qolǧa tügel tüsıre almai, äzırge joqtan bar qūrauǧa negız boldy. Qalamger mūralaryn oqyp körsek, ol kısınıŋ az jyldyŋ ışınde jemıstı eŋbek etkenı körınıp-aq tūr. Ol ädebiet, tıl bılımı, tarih, jurnalistika, pedagogika syndy är aluyn salada tebırene ter tögıp, qalam tartqan eken.
Sol kezdegı qazaq ziialylarynyŋ türlı salada eŋbek etuı el qajettılıgınen, zaman talabynan tuǧan edı. Halqynyŋ bolaşaǧyn oilaǧan azamattardyŋ aldynda san-aluan mındetter tūrdy. Kemeŋgerūlynyŋ tıl salasynda jazǧan eŋbekterı tıl mäselesı jönınde kökeitestı mäselelerdı qozǧady. Ol tılmaştardyŋ bırınşı konferensiiasynda «Tılşılerdıŋ mındetı mänısı turaly» («Aq, jol», 1925, säuır) kölemdı baiandama jasady. «Jat sözder turaly» ( Qyzyl Qazaqstan», 1926, №11, 14, 138 – 143-b.), «Qotyr sözder» («Jaŋa mektep», 1926. №14, 15) maqalalaryn jazumen qatar. «Qazaqşa-orysşa tılmaş» (M., 1925), «Jaǧrapiia üşın oqu qūraly» ( T., 1928, 1-tom., Qyzylorda, 1929) atty eŋbekter jazdy. Sondai-aq alǧaşqy kıtabynyŋ soŋynan sol kıtap jaiynda «Qazaqşa-orysşa tılmaş» turaly («Eŋbekşı qazaq», (24, XI, 1926) maqala jazǧanyn da eske sala ketkendı jön kördık. 1927 JYLY «Jaŋa mektep» jurnalynyŋ betınde «Jat tıl oqytu ädısı» atty kölemdı ǧylymi-ädıstemelık eŋbegı de jaryq kördı.
Tılşı ǧalymdar Qoşkenıŋ tıl bılımın damytudaǧy kölemdı zertteu eŋbekterın qalys qaldyrǧan joq. Q.Esenov «Elenbei kelgen oqulyq» («Qazaqstan mūǧalımı») atty maqalasyn jazsa, B.Hasanov 1987 jyly jaryq körgen «Kazahsko-russkoe dvuiazyche» atty eŋbegınde Kemeŋgerūlynyŋ esımın asa zor qūrmetpen atap, ony S.Aspandiiarov, Ş.Sarybaev, S.Jienbaev siiaqty ataqty tılşılermen qatar qoiady. Ökınışke orai, tılşı mamandar keiıngı kezde būl taqyrypty ūmyt qaldyryp jurgenge ūqsaidy.
Kemeŋgerūlynyŋ tarihi-tanymdyq eŋbekterı de az emes. «Qazaqtyŋ tarihi tūrmysynan» («Temır qazyq»,№2, 3, 53 – 68-b.) maqalasynda qazaqtyŋ ötken zamandaǧy jaiy men äskerdıŋ, sot, oqu jäne jer mäselesı, ru jaiynda taldau jasaidy. «Qazaq tarihynan» (M., 1924) atty eŋbegınde qazaq halqynyŋ Reseige qosyludan būrynǧy jaima-şuaq ömırınen bastap, keŋes ökımetı ornaǧannan keiıngı (1923-24 jylǧa deiın) jaǧdailarǧa şolu jasaidy. Kıtap ülken-ülken tört taraudan tūrady.
«Būrynǧy ezılgen ūlttar» (M., 1925) atty zertteu kıtabynda patşalyq Reseidıŋ ezgısıne ūşyraǧan 36 ūlttyŋ tūrmysy (tarihy, jer-suy, mädenietı, şaruaşylyǧy, qoǧamdyq-äleumettık jaǧdaiy) keŋ türde qaralady. Bıraq, onyŋ būl zertteu eŋbekterı tarih mamandary tarapynan arnaiy taldau, zertteu künı bügınge deiın keşeuıldeumen keledı. Jasyratyny joq, tarihşy ǧalymdar bügınge deiın Qoşkenıŋ ömır joly men qoǧamdyq qyzmetterın ǧana söz etıp keledı.
Ǧūlama ǧalymdyǧymen qatar Qoşke jurnalist retınde de jūrtqa jaqsy tanyldy. Keŋes qyzmetkerlerı turaly» (sūraularymyz, jauaptar, anketalar, «Aq jol»,№5, 9. XII), «Mektep qai tılde bolu kerek?» («Eŋbekşı qazaq», 1926, № 25), «Dūrys pa?, Būrys pa?» («Eŋbekşı qazaq», №24 9,) «Qyzmet adamdarynyŋ qonaqasy» («Eŋbekşı qazaq», 1926, №237), «Ūmytşaqtyq» («Jas azamat», 19, XI, 1918. №11), «El gazetı qandai bolu kerek» («Aq jol» tılşılerınıŋ bırınşı konferensiiasy» jinaǧynda) maqalalarymen qatar «Jol äserı» («Qazaq tılı», 1924, №91) ocherkı arnaiy taldaudy, zertteudı qajet etetın qūndy dünieler demekpız. Mysaly, soŋǧy «Jol äserınde» de qalamger 20-jyldardaǧy Semei üiezınıŋ Būǧyly, Şyŋǧys, Mendeş, bolystary, Qarqaraly üiezınen Aǧandy, Kent, Abyraly, Aqsary, Dastar, Aqbota eldı mekenderınıŋ tūrmysynan jan-jaqty habar beredı. Olardyŋ tazalyq jaiy, jalpy jaiy, densaulyq jaiy, kooperativ jaǧy, salyq jaǧy, otyryqşyl jaǧy söz bolady.
Q.Kemeŋgerūly – halyq mūrasyn jinauǧa da üles qosqan qalamger. Ol «Abaidıldä han aidaudan kelgende Orynbai aqynnyŋ aitqany» («Sana», 1924, №2 – 3, 120, 121-b.), «Qalmaq-qyrǧyz», «Mūrat aqynnyŋ sözderı» («Sana», 1924, №2, 3), «Esepbike qyz ben jylqyşynyŋ aitysqany» («Äiel teŋdıgı», 1926, 2 – 3, 40-b.) syndy mūralardy da asa qūndy dünieler demekpız.
Onyŋ «Körkem ädebiet turaly» («Eŋbekşı qazaq», I,HII, 192 b,), «Säbitpen aitysty doǧardym» («Eŋbekşı qazaq», 1927, №23) jäne «Qazaq tarihynan» zertteuınıŋ III bölımı (XIX ǧ. ekınşı jartysy men XX ǧ. basyndaǧy qazaq ädebietı) – Kemeŋgerūlynyŋ sauatty da syndarly ädebietşı ekendıgın tanytqan eŋbekter.
Al jazuşy retınde poeziia, proza, dramaturgiia salalaryna eleulı üles qosty. Ol «Solǧan gül» («Aiqap», 1915, №14, 207 – 208-b.), «Jazǧytūry» («Aiqap», 1915, №7-8, 112 – 113-6.), «Sonda...» («Aiqap», 1915, №12), «Aşyǧyp üş kün boldy aryǧanyma», «Qaiǧylanba qamyǧyp», «Süiıktı säulem», «Nūrmaǧambet tılmaşqa», «Ataŋ menen anaŋdy», «Būlbūl ünsız, gülsız be?», «Jazdym sälem janyma», «Bala-şaǧa, serık joq» öleŋderımen qatar Puşkinnıŋ «Paiǧambaryn» («Aiqap», 1915, №4, 58-59-b.), Nikitinnıŋ «Säskelık köldıŋ jaǧasynda» («Aiqap», 1915, № 13, 198-199-b.) öleŋderın qazaq tılıne audardy.
Dramalyq tuyndylary: «Altyn saqina» (1925), «Paraşyldar» («Jaŋa mektep», 1926, №7-8), «Eskı oqu» («Jaŋa mektep», 1927, №1), «Bostandyq jemısı» (1919), «Qasqyrlar men qoilar» (1920), «Künäsız küigender» (1930) atty pesalar jazdy.
Prozalyq tuyndylary: «Jetım qyz» («Jas qairat», №6, 17-19-b.), «Momyntai» («Leninşıl jas», №3 – 4-5, 2-7-b.), «Otarşyldyq ūsqyndary» («Ädebiet termesı», 1925, №1, 81-83-b), «Qandy tolqyn» («Eŋbekşı qazaq», 1926, №3), «Düriia» («Äiel teŋdıgı», 1927, №12-13, 40-b.), «Qazaq äielderı»
(«Äiel teŋdıgı», 1927, №4, 60-6 1-b.), «Qaraşaş» («Äiel teŋdıgı», 1928, №4, 83-84-b.), «Naziqa» («Äiel teŋdıgı», 1928, №4, 83-84-b.), «Erlık jürekte» («Sana», 1924, №2-3) äŋgımelerı baspasöz betterınde jaryq kördı.
Egemen el bolǧan sanauly jyldardyŋ ışınde ädebiet zertteuşı ǧalymdarymyz ölgenımızdı tırıltıp, ötkenımızge ömır bere bastady.
Qoşketanudyŋ köş basynda jürgen Räziia Rüstembekova apai özınıŋ eŋbekqorlyǧynyŋ arqasynda qalamgerdıŋ şyǧarmalar jinaǧan 1995 jyly Qazaqstan Respublikasy mädeniet qory janyndaǧy «Mūrattas» ǧylymi-zertteu jäne baspa ortalyǧy janyndaǧy «Tūlǧa» jekemenşık öndırıstık firmasynan şyǧaryp, tot baspaǧan asyldardy köpşılık oqyrmanǧa tartu ettı. Soŋǧy jyldary ädebietşı D.Qamzabekūly da osy taqyryp töŋıregınde köp ızdenıp, nätijelı eŋbektenıp jür. Ol merzımdı basylym betterınde bırneşe maqala jariialady jäne ekı bölımdı «Qazaqtyŋ Qoşkesı» atty derektı film tüsırdı. Sondai-aq qalamgerdıŋ taŋdamaly eŋbekterın 1996 jyly «Qazaqstan» baspasynan kıtap etıp şyǧardy.
Al M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty qazaq ädebiet tarihynyŋ köp tomdyǧyn jasau ısın qolǧa aldy. Osy ülken ıs jönınde akademik M.Qarataev: «Köp tomdyq tarihta XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy men XX ǧasyrdyŋ bas kezındegı ädebiettıŋ älı zerttelmei kele jatqan nemese az zerttelgen problemalaryna nazar audarylatyn bolady. Būl tūsta aty şuly «aq taŋdaq» problemasyn şeşu üstınde jekelegen aqyn-jazuşylardyŋ ideialyq-estetikalyq ızdenısterıne, şyǧarmaşylyq ädısterıne, şeberlık erekşelıkterıne köbırek den qoiylar dep bılemız. Ädebi mūrany tarihi-naqtylyq prinsipımen zerttei otyryp, bardy barşa körsetu arqyly atalǧan kezeŋdegı ruhani bailyǧymyz edäuır molyǧa tüsedı-au dep topşylaimyz», – degen edı. Atalmyş köp tomdyqty jasau üstınde bükıl ädebi-tarihi prosestıŋ jeke däuır, kezeŋderın tügeldei qaita qarap, qaita ūǧynuǧa tura keletındıgı belgılı.
Osy institutta «1920-30 jyldardaǧy qazaq ädebietın zertteudıŋ jaŋa mındetterı» atty ǧylymi-metodologiialyq konferensiia bolǧan edı. «1920-30 jyldar ädebietın zertteudıŋ metodologiialyq jaiy turaly» professor M.Bazarbaev baiandama jasaǧan bolatyn.
«Jiyrmasynşy jyldardaǧy ädebi aitystar» haqynda baiandamany filologiia ǧylymynyŋ kandidaty ädebietşı B.Därımbetov jasady. Baiandamaşy 1920-30 jyldar aralyǧyndaǧy körkem ädebiet turaly aitysqa keŋınen toqtaldy. Mūnda Qoşke Kemeŋgerūlynyŋ sol aitysqa erekşe üles qosqany basa aityldy.
Taǧdyr tälkegıne erte ūşyrap, ömırden qyrşyn ketken Qoşke Kemeŋgerūlynyŋ ǧūmyrynyŋ ūzyn-yrǧasy osylai bolǧan desek te, onyŋ ekınşı ömırı öşpeitın, ölmeitın ädebiet salasynda. Onyŋ dramaturgiiasy turaly B.Qūndaqbaev, S.Ordaliev, audarmasy jönınde S.Seiıtov, äŋgımesı jaiynda R.Rüstembekova tanymdyq mazmūnǧa bai eŋbekter jazdy. Köp söz bolyp, köp nazar audarylǧan salasy – ädebiet.
Jiyrmasynşy jyldary qoǧam ömırı kürt özgerısterge toly boldy. Būl özgerısterden körkem ädebiet salasy da qalys qala qoiǧan joq. Qyzu aitys-tartys ideologiia maidanynda erekşe körınıs tapty.
Qazaqstan topyraǧynda ädebiet mäselesı 1922-23 jyldardan bastau aldy. «Eŋbekşı qazaq», «Qyzyl Qazaqstan», «Jaŋa ädebiet», «Aq jol», «Şolpan», «Temır qazyq», «Sana», «Leninşıl jas» sekıldı gazet, jurnaldarda ädebiet mäselesı qyzu talqyǧa tüstı. Osy talqylau kezınde körkem ädebiet töŋıregındegı şielenısken aitystarǧa qazaq ädebietınıŋ belgılı ökılderı belsene aralasty.
Ädebi aitystar ädebi mūraǧa da öz közqarastaryn bıldırmei qoimady. «Ädebi mūraǧa qalai qarau kerek, qazaq ädebietı qai baǧytta damu kerek, aqyn kım, ol kımnen ülgı alu kerek, qazaq ädebietınde qanşa baǧyt bar?» t.b. mäseleler töŋıregınde aitystar tudy. Būl salada öz oilaryn ortaǧa salǧan Säbit Mūqanūlynyŋ «Körkem ädebiet turaly» («Eŋbekşı qazaq», 14-15-qazan, 1926), «Qoşkege jauap» («Eŋbekşı qazaq», 1927, №23, 31-qaŋtar), «Körkem ädebiet turaly qorytyndy pıkırım» («Qyzyl Qazaqstan», 1 927, №1), «Ärkım özınşe oilaidy» («Jaŋa ädebiet», 1928, №3-4), Qoşke Kemeŋgerūlynyŋ «Körkem ädebiet turaly» («Eŋbekşı qazaq», 1926, I, XII), «Säbitpen aitysty doǧardym» («Eŋbekşı qazaq», 1927, №3), Ydyrys Mūstambaiūlynyŋ «Körkem ädebiet turaly» («Qyzyl Qazaqstan», 1927, №2), «Syn men baspasöz turaly» («Eŋbekşı qazaq», 19281), «Bızdıŋ talastarymyz» («Jaŋa ädebiet», 1928, №5-6), Ş.Toqjıgıtūlynyŋ «Ädebiet mäselelerı» («Qyzyl Qazaqstan», 1927, №3-4,) Ekeudıŋ «Körkem ädebiet turaly» «Eŋbekşı qazaq», №8- 9, VIII, 1927), Smaǧūl Saduaqasūlynyŋ «Ädebiet äŋgımelerı» («Eŋbekşı qazaq», 15-16, II, 1927.) t.b. maqalalaryn aitys maqalanyŋ ülgılerıne qosuǧa bolady. Būlardyŋ bırazy maman ädebietşıler bolsa, endı bıreulerı ūltyn süigen, onyŋ tarihyn jetık bıletın, öresı biık qoǧam qairatkerlerı edı.
Pıkır saiystyŋ bırden jandanyp, quat alyp ketuıne Säbit Mūqanovtyŋ 1926 jyly 14-15 qazanda «Eŋbekşı qazaqta» jariialanǧan «Körkem ädebiet turaly» degen maqalasy sebep bolady. Säbit Mūqanūly maqalasynda taptyq ūstanym tūrǧysynan kelıp, proletariat ädebietın damytudy ūsyndy. Oǧan joǧaryda atalǧan avtorlardyŋ barlyǧy derlık qarsy şyǧyp, pıkır talastyrdy. Äsırese, Qoşke Kemeŋgerūly Säbittıŋ aitqandaryn «Körkem ädebiet turaly» («Eŋbekşı qazaq» 1 jeltoqsan 1926) maqalasynda batyl synap, onymen aşyq aitysqa tüstı.
Säbit öz maqalasynda Qazaqstanda keŋes ökımetı ornaǧannan bergı alty jyl ışınde qazaq ädebietınde eşteŋe ıstelgen joq dep, üzıldı-kesıldı syn aitady. Būlai boluǧa üş türlı sebep bar dep, olardy sanamalap kersetedı.
Körıp otyrǧanymyzdai, Qoşke Kemeŋgerūly ūlttyq ädebiettŋ poeziia, proza, dramaturgiia janrlarynyŋ, körkem audarma, ädebiettanu men ädebi synnyŋ käsıbi deŋgeige köterıluıne qyruar üles qosty.
Güljahan Jūmaberdıqyzy ORDA,
M.O.Äuezov atyndaǧy
Ädebiet jäne öner institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı,
filologiia jäne älem tılderı fakultetı, qazaq ädebietı
jäne ädebiet teoriiasy kafedrasynyŋ professory,
"Adyrna" ūlttyq portaly
