بۇدان 11 جىل بۇرىنعى، ياعني 2009 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە ۇلتتىق ءباسپاسوز كلۋبىندا وتكەن اتىشۋلى ءباسپاسوز ءماسليحاتىن جۇرتشىلىق ۇمىتا قويماعان بولار. بۇل جيىندى اسىرەسە كوزىقاراقتى جۋرناليستەر قاۋىمى جادىنان شىعارمايدى. ويتكەنى ءدال وسى ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا «قازاتومونەركاسىپ» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى مۇحتار جاكىشەۆكە ايىپ تاعىلدى. ال ەندى سۇراق...
مۇحتار جاكىشەۆكە ايىپ تاققان كىم؟
ءبارىن دە باسىنان باستايىق. ول –تاتيانا كۆياتكوۆسكايا. 2009 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە سول كەزدەگى «وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى تاتيانا كۆياتكوۆسكايا دەگەن بەلسەندى ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا مۇحتار جاكىشەۆتىڭ ءىسىن سوتتا قاراۋ تۋرالى ماسەلە كوتەردى.
ونىڭ ايتۋىنشا، «مۇحتار جاكىشەۆ باسقارعان «قازاتومونەركاسىپ» كومپانياسى «ۋران كەنىشتەرىن تالان-تاراجعا سالعان». جاكىشەۆ «قازاتومونەركاسىپتىڭ» «اقدالا»، «يۋجنىي ينكاي»، «ورتالىق مىڭقۇدىق»، «قوراسان-1»، «قوراسان-2»، «سولتۇستىك قوراسان» سياقتى ءىرى-ءىرى ۋران كەنىشتەرىن وففشورلىق كومپانيالارعا قايتارىمسىز نەگىزدە ساتقان». كۆياتكوۆسكايانىڭ دەرەگىنە سەنسەك، «اقدالا»، «يۋجنىي ينكاي» كەنىشتەرى قۇرداس ءارى بيزنەس-ارىپتەستەر ءابليازوۆ پەن جاكىشەۆتىڭ ورتاق كاسىپورنى «بەتپاقدالا» جشس-نا بەرىلگەن. ءبىر جىلدان سوڭ اتالمىش كەنىشتەردىڭ 70 پايىزىن ءابليازوۆ اقش-تىڭ Urasia Energy وففشورلىق كومپانياسىنا 350 ملن دوللارعا ساتىپ جىبەرگەن. ءبىر سوزىندە كۆياتكوۆسكايا «ءوز مۇددەسى ءۇشىن مەملەكەت بايلىعىن شاشقان جاكىشەۆ پەن ءابليازوۆتىڭ مۇنداي زاڭسىز ارەكەتتەرى سالماقتى قىلمىستىق تەرگەۋدى تالاپ ەتەدى» دەپ، قۇزىرلى ورگانداردىڭ بۇعان نازار اۋدارۋىن تالاپ ەتكەن.
مىنە سودان كەيىن مۇحتار جاكىشەۆكە قىسىم كورسەتۋ باستالعان. كۆياتكوۆسكايانىڭ اتىشۋلى ءباسپاسوز ءماسليحاتىنان كەيىن ءبىر جارىم اي وتكەننەن سوڭ، ياعني 23 مامىر كۇنى ول ۇستالدى. «وعان ءىرى ۋران كەن ورىندارىنداعى مەملەكەتتىك ۇلەستى ساتتى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. اقىرى 14 جىلعا سوتتالدى. سوت ۇكىمىندە جاكىشەۆتىڭ 99,6 ميلليارد تەڭگە مولشەرىندەگى شىعىندى وتەۋ قاجەتتىلىگى ايتىلدى. «قازاتومونەركاسىپ» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ەكس-پرەزيدەنتى وزىنە تاعىلعان ايىپتىڭ ءبارىن جوققا شىعاردى. بىراق بيلىك، سول كەزدەگى سوت جۇيەسى دەگەنىن ىستەدى. 11 جىلدان استام ۋاقىت بويى قازاقستاننىڭ ءار ايماقتاعى تۇرمەسىندە وتىرعان مۇحتار جاكىشەۆ جازاسىن تولىق وتەۋ مەرزىمىنە 3 جىل، 2 اي 17 كۇن قالعاندا 2020 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا بوستاندىققا شىقتى.
جاكىشەۆ 1998 جىلدارى ««قازاتومونەركاسىپ» كومپانياسىنا باسشى بولىپ كەلدى. ال اقيقاتىنا كەلسەك، ول اينالاسى 10-12 جىلدىڭ ىشىندە تۇرالاپ قالعان ەلىمىزدەگى ۋران ونەركاسىبىن اياعىنان تىك تۇرعىزدى. ءبىر جىلدىڭ اينالاسىندا كومپانيانىڭ 85 ميلليون دوللار بەرەشەگىن جاپتى. 2009 جىلى «قازاتومونەركاسىپ» ۋران ءوندىرۋ كولەمى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. الەمدىك نارىققا شىعىپ، جاپونيامەن كەلىسىمشارت جاساۋ باعىتى تاياپ قالعاندا ول سوتتالدى. ال مۇنىڭ ارتىندا كىمدەر تۇرعانى تۋرالى جورامالدار بىرقاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن ينتەرنەت كوزدەرىندە ايتىلدى دا، جازىلدى دا
ال جاكىشەۆتى «سوتتاتقان» تاتيانا كۆياتكوۆسكايا كىم؟
ونىڭ ماماندىعى - زاڭگەر، جۋرناليست. تالعاردىڭ تۋماسى. ءال - فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. 1990 جىلداردان باستاپ، ەلىمىزدىڭ بەلدى باسىلىمدارىندا جۇمىس ىستەگەن. كەزىندە الماتى ەنەرگەتيكالىق كواليتسياسىنىڭ ءتورايىمى، اپك قوعامدىق كەڭەسىنىڭ ساراپشىسى بولعان. «درۋجنايا رەبياتا» بالالار باسىلىمىندا جۇمىسىن باستاپ، ءارتۇردى باق-تا قىزمەت ىستەگەن. 1992-1994 جىلدارى «ازيا» جانە «كازاحسستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىنىڭ پارلامەنتتىك ءتىلشىسى بولعان. باعا جانە مونوپولياعا قارسى ساياسات مەملەكەتتىك كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەگەن. ەكونوميكا جانە ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق سالاسىنداعى جانە تۇتىنۋشىلار قۇقىن قورعاۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى قىمەتىندە بولعان. بىرنەشە جىل «ادىلەت» جوعارى مەكتەبىندە وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان. زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. دوتسەنت. 1998-1999 جىلدارى «وتەچەستۆا» باسىلىمىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 1999 جىلدىڭ قازان ايىندا «وتان» (قازىرگى – «نۇر-وتان) رەسپۋبليكالىق پارتياسىنىڭ اتىنان ماجىلىسكە دەپۋتات بولىپ سايلانعان.
جالپى تاتيانا كۆياتكوۆسكايانىڭ ەسىمى جالپاق جۇرتقا «جاكىشەۆ ىسىنەن» كەيىن تانىلا باستادى دەسەك، قاتەلەسكەنىمىز. ول 1995 جىلى پارلامەنتتى تاراتقان «تۇلعا» ەكەنىن قازىرگى جاس بۋىن بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. كەيىنگە شەگىنىس جاسار بولساق، تاتيانا گريگورەۆنا 1994 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا جوعارى كەڭەستىڭ 13 شاقىرىلىمىندا سايلاۋعا ءتۇسىپ، ول بار-جوعى 31,01 پايىز عانا داۋىس جيناپ، قارسىلاسى د. ادىلبەكوۆتەن ۇتىلىپ قالادى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا ارىز جازىپ، كوپتەگەن زاڭسىزدىقتاردىڭ بولعانىن اتاپ كورسەتەدى. سول تالاپ-ارىزدىڭ نەگىزىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس سايلاۋدىڭ كونستيتۋتسياعا ساي ءادىل وتپەگەنى تۋرالى شەشىم شىعارادى. ءسويتىپ، جوعارى كەڭەستىڭ 13 شاقىرىلىمى زاڭسىز دەپ تانىلىپ، پارلامەنت تاراتىلادى.
سول پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتى بولعان، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «جوعارعى كەڭەستى تاراتۋ ءۇشىن ەلتسينگە ءۇش تانكى قاجەت بولسا، نازارباەۆقا ءبىر تانكا جەتكىلىكتى بولدى» دەگەن قاناتتى ءسوزى كەيىن ەل اراسىندا ماتەلگە اينالىپ كەتتى.
رەسەيدىڭ پارلامەنتتىك تاريحىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، بوريس ەلتسين 1993 جىلدىڭ 21 قىركۇيەگىندە ارتى ساياسي تەكەتىرەسكە ۇلاسقان №1400 جارلىعىن شىعارعان. سول كەزدەگى پارلامەنتتىڭ توراعاسى رۋسلان حاسبۋلاتوۆ ەلتسيننىڭ بۇل ارەكەتىن «توڭكەرىس» دەپ باعالاپ، جاقتاستارىمەن بىرگە جوعارى كەڭەستىڭ عيماراتىنان شىقپاي قويعان. اقىرى ەلتسيننىڭ بۇيرىعىمەن ءۇش تانك پارلامەنتتىڭ جوعارى قاباتىن اتقىلاعان. بىرنەشە ۋاقىتتان سوڭ نارازىلىق بىلدىرگەندەر سىرتقا شىعىپ، ۇستالىپ، قامالعان. كەيىننەن ءبارى بوساتىلدى. ال اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ جوعارىداعى قاناتتى ءسوزى ارقىلى وسى ساياسي كورىنىستى ايتىپ وتىر.
"جوقسىڭ سەن، قايداسىڭ، قايدا؟!."
ءبىز وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا بىرقاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن اقتارىپ، ينتەرنەت كوزدەرىنەن اتىشۋلى تاتيانا كۆياتكوۆسكايانىڭ دەرەگىن ىزدەدىك. ءبىر قىزىعى، پارلامەنتتەگى وكىلەتتىك مەرزىمى بىتكەننەن كەيىن ول جۇمىس ىزدەپ، «ءوز-وزىنە تەندەر» جاريالاعان ەكەن. بۇل شامامەن 2006 -2007 جىلدار بولسا كەرەك. ءبىر كەزەڭدەردە ۇلتتىق بانكتەن كەتكەننەن سوڭ جوعارى جالاقى سۇراپ، گريگوري مارچەنكو دا وزىنە تەندەر جاريالاعانى بەلگىلى. راسىندا دەپۋتاتتىق مەرزىمى اياقتالعان سوڭ، كۆياتكوۆسكايا دا ەۋروپالىق دەڭگەيدەگى جالاقى ىزدەگەن. بىراق تاپتى ما، جوق پا، ول جاعى ءمالىمسىز كۇيىندە قالعان.
ال ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا سۇلەيمەنوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، «نازارباەۆتىڭ تانكاسى» مۇحتار جاكىشەۆكە ايىپ تاپقان 2009 جىلدارى 61-دە بولعان. دەمەك ول زەينەتكەر جاسىندا جاكىشەۆكە قاتىستى «تاپسىرىستى» ورىنداعان.
1995 جىلى پارلامەنتتى تاراتىپ اتى شىققان، 2009 جىلدارى «جاكىشەۆ ءىسىن» زەرتتەپ. ونى سوتتاتقان تاتيانا كۆياتكوۆسكايا بۇگىنگى كۇنى ءتىرى بولسا، جىلدىڭ اياعىندا 72 جاسقا تولادى. «ءتىرى بولسا» دەپ بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ءبىر قىزىعى، 2009 جىلداردان كەيىن، سوڭعى 10 جىلدا ونىڭ اتى-ءجونى ەش جەردە اتالمايدى. ءتىپتى گازەت-جۋرنالداردا، ينتەرنەت كوزدەرىندە مۇلدەم كەزدەسپەيدى. سوعان قاراعاندا، ول كورىنبەيتىن كولەڭكەلى جاققا كەتسە كەرەك. الدە رەسەي اسىپ كەتتى مە؟ مۇمكىن ساياسي بەلسەندىلىگى تومەندەپ، ءال-قۋاتى كەمىپ، كارى قۇرتاڭ كەمپىرگە اينالدى ما ەكەن.
سوندىقتان بۇگىن بىزگە امال جوق، جۇرت ءجيى ايتاتىن حيت ءاننىڭ قايىرماسىن عانا قايتالاۋعا تۋرا كەلىپ تۇر:
... «تانكا» جوقسىڭ سەن، قايداسىڭ، قايدا؟
ەركىن قالدان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
