بۇگىن، ياعني 28-ءشى قىركۇيەك قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى، قوعام قايراتكەرى، عۇلاما عالىم مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ تۋعان كۇنى. ول 1897 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانىنىڭ ءبورىلى دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. مۇحتاردىڭ اتاسى اۋەز ەسكىشە ساۋاتى بار، اراب، پارسى، ورتازيالىق تۇركى ادەبيەتىمەن تانىس بولعان. مۇحتار بالا كەزىندە اتاسىنىڭ ۇيرەتۋىمەن ارابشا حات تانيدى. مۇحتاردىڭ اكەسى ومارحان دا، اتاسى اۋەز دە اباي اۋلىمەن ىرگەلەس وتىراتىن، قۇدالى، دوس-جار ادامدار ەدى. 1908 جىلى سەمەيدەگى كاماليددين حازىرەت مەدرەسەسىندە وقىپ، ودان كەيىن ورىس مەكتەبىنىڭ دايىندىق كۋرسىنا اۋىسادى. 1910 جىلى سەمەي قالالىق بەس كلاستىق ورىس قازىنا ۋچيليششەسىنە وقۋعا ءتۇسىپ، سوڭعى كلاسىندا وقىپ جۇرگەندە «داۋىل» اتتى العاشقى شىعارماسىن جازادى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الەمگە ايگىلى رومان-ەپوپەياسى. «اباي جولى» – قازاقتىڭ كوركەم پروزاسىن كلاسسيكالىق دەڭگەيىنە كوتەرىپ، الەم ادەبيەتىنە كوركەمدىك قۋات اكەلگەن ۇزدىك تۋىندى. اۋەزوۆ ءوزىنىڭ رومان-ەپوپەياسىندا قازاق حالقىن، ونىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن بارلىق قىرىنان ەنتسيكلوپەديالىق دەڭگەيدە جان-جاقتى اشىپ كورسەتتى. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى رومان-ەپوپەياسى الەمدىك دەڭگەيدە: «XX عاسىرداعى ەڭ ۇزدىك شىعارمالاردىڭ ءبىرى» (لۋي اراگون) دەگەن جوعارى باعا الدى. "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى ۇلى جازۋشىنىڭ تۋعان كۇنىن ۇلىقتاي وتىرىپ، اتاقتى "قارالى سۇلۋ" اڭگىمەسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.
التى جىل قارالى، قايعىلى التى جىل ءوتتى. ءاربىرى ءبىر-ءبىر ومىردەي سارىلعان ۇزاق. قارا جەل ۇزىلمەي سوققان كۇزدىڭ سۋىق كۇنىندەي قۋارعان جۇدەۋ جىلدار... سودان بەرى قاراگوز قارالى تور بۇلبۇلىنداي، بۇل توسەكتىڭ يەسى. سانسىز كوپ كۇندەر ءوتىپ جاتسا دا، نە ءبىر جاڭا ءۇمىت اكەلىپ سەرگىتكەن، نە بولماسا جۇدەۋ كوڭىلدى ءبىر ساعاتقا بولسا دا سەلت ەتكىزىپ الاڭداتقان مەزگىل بولعان ەمەس. قاراگوز بۇل ومىرگە ابدەن مويىنداپ بولعان. كوپ جىل بويىنا سوزىلعان قارالى كۇي قاراگوز ءومىرىنىڭ قالپى بولعان. كۇندەگى داعدىسى، سالتى بولىپ كەتكەن... كۇزدىڭ ايسىز قاراڭعى تۇنىندە، تۇنعاتىپ جۇرگەن جولاۋشى ۇزاق قاراڭعىلىققا قالاي مويىنداپ باعىنسا، قاراگوز دە سونداي مويىنداپ، كونىپ بولعان... سودان بولەك ءحالدى كوكسەتەتىن وزگە ءتۇرلى وي كەلسە، ونى كوڭلىنە دارىتپاي، وشىرۋگە اسىرادى.
سول قاراگوزدىڭ اۋلى بۇگىن قالىڭ تاۋدىڭ ىشىمەن جايلاۋداعى كوك شالعىندى، سالقىن سۋلى شالقار قونىسقا كوشىپ كەلە جاتىر. تاڭ قىلاڭداپ كەلە جاتقاننان جۇگىن ارتا باستاعان اۋىل جازدىڭ كۇنى جاقىن بەلدەن جاڭا قىزارىپ شىعىپ كەلە جاتقاندا ەسكى جۇرتىنان جونەلگەن...
قازىردە كوش جارىم جولعا كەلىپ قالدى. بۇگىن تاۋ اسا قونباقشى بولعان اۋىل قالىڭ تاۋدىڭ ىشىمەن جارتاستى، توعايلى، شالعىندى ەزەكپەن شۇباتىلعان شۇبار توپ بولىپ، دابىرلاپ، شۋلاپ كەلە جاتتى...
التى جىل قارالى، قايعىلى التى جىل ءوتتى. ءاربىرى ءبىر-ءبىر ومىردەي سارىلعان ۇزاق. قارا جەل ۇزىلمەي سوققان كۇزدىڭ سۋىق كۇنىندەي قۋارعان جۇدەۋ جىلدار... سودان بەرى قاراگوز قارالى تور بۇلبۇلىنداي، بۇل توسەكتىڭ يەسى. سانسىز كوپ كۇندەر ءوتىپ جاتسا دا، نە ءبىر جاڭا ءۇمىت اكەلىپ سەرگىتكەن، نە بولماسا جۇدەۋ كوڭىلدى ءبىر ساعاتقا بولسا دا سەلت ەتكىزىپ الاڭداتقان مەزگىل بولعان ەمەس. قاراگوز بۇل ومىرگە ابدەن مويىنداپ بولعان. كوپ جىل بويىنا سوزىلعان قارالى كۇي قاراگوز ءومىرىنىڭ قالپى بولعان. كۇندەگى داعدىسى، سالتى بولىپ كەتكەن... كۇزدىڭ ايسىز قاراڭعى تۇنىندە، تۇنعاتىپ جۇرگەن جولاۋشى ۇزاق قاراڭعىلىققا قالاي مويىنداپ باعىنسا، قاراگوز دە سونداي مويىنداپ، كونىپ بولعان... سودان بولەك ءحالدى كوكسەتەتىن وزگە ءتۇرلى وي كەلسە، ونى كوڭلىنە دارىتپاي، وشىرۋگە اسىرادى.
سول قاراگوزدىڭ اۋلى بۇگىن قالىڭ تاۋدىڭ ىشىمەن جايلاۋداعى كوك شالعىندى، سالقىن سۋلى شالقار قونىسقا كوشىپ كەلە جاتىر. تاڭ قىلاڭداپ كەلە جاتقاننان جۇگىن ارتا باستاعان اۋىل جازدىڭ كۇنى جاقىن بەلدەن جاڭا قىزارىپ شىعىپ كەلە جاتقاندا ەسكى جۇرتىنان جونەلگەن...
قازىردە كوش جارىم جولعا كەلىپ قالدى. بۇگىن تاۋ اسا قونباقشى بولعان اۋىل قالىڭ تاۋدىڭ ىشىمەن جارتاستى، توعايلى، شالعىندى ەزەكپەن شۇباتىلعان شۇبار توپ بولىپ، دابىرلاپ، شۋلاپ كەلە جاتتى...
كوش الدىندا ايداپ كەلە جاتقان ءتورت-بەس جۇزدەي جىلقىسى بار، باسقا ءىرى قاراسى دا مول باي اۋىلدىڭ كوشى جىل بويى يەسىز تۇرعان تاۋدىڭ تۋسىپ كەتكەن ءشوبىن جاپىرىپ، قىزۋى مول تىرشىلىكتى كوشىرىپ كەلە جاتقانداي بولادى.
كوشتەگى كوڭىلدى قاتىن-قالاش، جەلىكتى قىز-كەلىنشەك ماڭايلاسقان جىگىتتەرمەن قالجىڭداسىپ، كۇلىسىپ-وينايدى. ارقىراعان سەمىز، سۇلۋ اساۋلاردى مىنگەن جاس جىگىتتەر ۇيىرىنە قاراي جۇلقىنىپ، الاسۇرىپ جەر سۇزگەن ايعىرلارىن قۇتىرتىپ-ويناقشىتىپ كەلىپ، قالىڭ جىلقىنى دۇرىلدەتىپ، جەلدىرتىپ ايدايدى... دۇندۇنيە ماستىق تويىنداي بۋى اسپانعا شىعىپ، قۇتىرىنىپ جەلىگەدى. شۋلاعان جەلىكتى كەش، تاڭەرتەڭگى كولەڭكە باسقان قارا جارتاس پەن قالعىعان وزەكتى دە وياتا سەرگىتكەندەي. بۇل كەشكە تابيعات تا جىلدىق ءۇي-قىسىنان ويانىپ، ەلەڭ بىلدىرگەندەي.
تاڭەرتەڭگى كولەڭكەلى وزەكتەن شىققان سالقىن سامال سوعادى.
جىل بويى تۇل بولىپ تۇرعان جايلاۋ بۇگىنگى كۇن جىل قۇسىنداي بوپ قيقۋلاپ، جەڭكىلىپ كەلە جاتقان ەلدى جاڭا كورىپ سەرگىگەندەي.
كازىرگى بارلىق سۋرەت، بارلىق دۇنيە ادامدى قىزىق دۋمانعا، ساعىمدى تۇسپەن زور تىلەككە قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعانداي. بۇل قىزۋعا جەلىكپەگەن جان جوق... ەڭ اياعى شال قويشى بولات تا ۇستىنەن كەش ءوتىپ بارا جاتقاندا، قۇلا شولاق بيەنى تىراڭداتىپ شاۋىپ كەلىپ، كوش جانىندا كەلە جاتقان تۇرعىلاس ايەلدەر اراسىنان كەلىپ كيلىگىپ، جاۋىرىنىن قيقاڭداتىپ، قالجىڭداسا كۇلەدى. ارقايسىسىنا كوزىن قىسىپ، يەك قاعىپ، ىزدەنىپ سوقتىعادى. قىزىل شىرايلى كەلىنشەكتىڭ قۇلا بيەنى قامشىلاپ ويناعانىنا ەمەكسىپ، جىگىتىمسىپ شىرەنەدى.
ءۇش ات جەككەن پاۋەسكەنىڭ ىشىندە كەلە جاتقان قاراگەز بولاتتىڭ قاسىنان ارباسى كەتىپ بارا جاتقاندا از سەرگىپ كۇلىپ:
- بولات-اۋ، سەنىڭ دە بازارىڭ تارقاماعانى ما، جانىم-اۋ! - دەيدى...
بولات بۇل ءسوزدىڭ تۇكپىرىن تۇسىنەدى. قاراگوز نە دەسە و دەسىن، ۇزەڭگىسىنە شىرەنىپ كۇلىپ:
- نەسىن ايتاسىڭ، قاراعىم!.. قىز-كەلىنشەك تال بويىمدى ۇيىتىپ كەلەدى... ىشىمدەگى جانعان وت قىز-قىز قاينايدى، - دەدى.
بۇل كوشتە جالعىز جۇدەۋ، جالعىز جابىرقاعان قايعىنىڭ تۇساۋىندا كەلە جاتقان - سول قاراگوز... وسى كوپ مال مەن باي اۋىلدىڭ يەسى بولعان، مىنا دىردۋلى كوشتىڭ باسشىسى بولعان جالعىز جەسىر ايەل - قاراگوز.
قاراگوز 32-اق جاستا. قارالى جاۋلىق سالىنىپ، قىزۋلى بازار ەسىگىن جاپقانىنا التى جىل بولدى... ودان بۇرىن قاراگوز تىرشىلىك بازارىندا ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەن ەركەمىن دەيتىن. بۇنىڭ ءومىرىنىڭ ۇستىندە كۇلىمسىرەپ تۇرعان كۇنشۋاقتى، بۇلتسىز، اشىق كوك اسپان بار-دى. سونداي اشىق كۇننىڭ ورتاسىندا ءبىر-اق ساعات ىشىندە ءتۇسى سۋىق، شوق قارا بۇلت ويناپ شىققان. اياق استىنان كەلگەن ءبىر قازا ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە قاراگوزدى قارالى عىلىپ، قاڭعىرتىپ كەتكەن... سودان بەرى الىستاعى ساعىمداي بولعان جار جەتكىزبەي، بەلگىسىزدىككە باتىپ جوعالعان.. وعان ءدال التى جىل بولدى...
قاراگوزدىڭ كۇيەۋى ءازىمحان ول كەزدە 28 جاستا، ءوزى ءبىر اتادان جالعىز جىگىت بولاتىن. باسقا اتالاس اعايىندارى بولسا - بارلىعى دا بولەك اۋىل بولىپ، بوتەن سياقتانىپ، ءوز تىلەگى، ءوز ومىرىمەن بۇلاردان الىستاپ كەتكەن. اعايىندارىنىڭ كەيبىرى قارتاڭ تارتقان ادامدار بولعان. ءازىمحاننىڭ تۋىسقانى، جالعىز سۇيەنىشى جەتپىس جاسقا كەلگەن كارى اكەسى - ۇسەن. ءازىمحان جالعىز جىگىت بولسا دا، از اتانىڭ باسكوتەرەرى اتانىپ، ىرعايلى بولىسىنداعى ەداۋىر ەلگە بەلگىلى بولعان.
ءبىر جىل ءدال وسى جايلاۋعا كوشىپ كەلە جاتقان كەزدە، بۇگىنگى كەش كەلە جاتقان وزەكتەرمەن ۇسەن اۋلى كوشىپ كەلىپ، قايىڭدىعا قوندى. قايىڭدى - تاۋ ارالاعان شالعىندى، توعايلى وزەن. جاپىرلاپ قونعان كوپ اۋىل ماڭايىنداعى شۇبىرتقان كوپ مالىمەن قاراگوزدىڭ ول كۇندەرىنىڭ كوركى سياقتاناتىن.
ىرعايلى كوپ جىلدان كەلە جاتقان داعدى بويىنشا قوڭىرتاۋ بولىسىمەن قاتتى جۇلىسقان، اراز بولاتىن. سول جىلى دا جاز شىققاننان بەرى قاراي كۇندە قيقۋ، كۇندە "اتتان", جاعالاي شابىس بولعان.
ىرعايلىنىڭ ۇستەمدىگىن وزگە ەل جۋاندارىمەن بىرگە جوقتاپ جۇرگەن ءازىمحان سول جۋانداردىڭ جەلىكتىرۋىمەن قوڭىرتاۋعا كەيدە وزگەلەردەن جىرىلىپ بارىپ تا سوقتىعاتىن. قوڭىرتاۋ ءبىر كەزدە وزگەدەن ەرەكشە ۇسەنگە كىجىنۋلى دەسكەن. بۇل حابار ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت كەلگەن-ءدى.
بىراق ونىمەن ءازىمحاندى دا، بارلىق ىرعايلىنى دا توقتاتا العان جوق. قوڭىرتاۋ ءبىر السا، بۇلار كەيدە ەكى-ۇشتەن الىپ جىبەرەتىن. قوڭىرتاۋدىڭ ازىمحانمەن ەرەكشە جاۋىعۋىنا ءبىر سەبەپ قاراگوزدىڭ باسى ەدى. اۋەلدە قاراگوز قوڭىرتاۋ ەلىنىڭ جەسىرى بولعان. سول ەلدىڭ ءبىر باي اۋلى - سىبانباي. جاس كەزىندە قاراگوزدى سىبانبايدىڭ نەمەرەسىنە ايتتىرىسقان.
بەرى كەلگەندە قاراگوزدىڭ كۇيەۋى اياعى اقساپ، كەم بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، وزگە بالالارىنىڭ ىشىندە اكە-شەشەگە قادىرسىز بالا بولادى ەكەن.
بويجەتۋگە اينالعان كەزدە سۇلۋ قاراگوزدەن نارازىلىق سوزدەر شىعا باستاعان.
قاراگوزدىڭ اكەسى جاس كەزىندە ءولىپ ەدى. جەسىر قالعان شەشەسى ۇسەننىڭ نەمەرە قارىنداسى بولاتىن. ول ۇسەن اۋلىن توركىن قىلىپ، ىلعي ارالاسىپ جۇرەتىن. قاراگوز دە كىشكەنە كۇنىنەن ۇسەن اۋلىن ناعاشى ەتىپ، كوڭلىنە ەرەكشە جاقىن تارتىپ، كەيدە شەشەسىمەن، كەيدە جالعىز ءوزى دە كەلىپ، كەپ ۋاقىتتار جاتىپ، قايتىپ جۇرەتىن. سول حالمەن جۇرگەندە، ءازىمحاننىڭ بۇرىنعى العان كەلىنشەگى قايتىس بولعان. قاراگوزدىڭ سىبانباي اۋلىنا بارعىسى كەلمەي جۇرەتىنى كوپ جۇرتقا پاش بولىپ قالعان. باسىندا قاراگوزدىڭ سوزدەرىنە ەلەۋسىز قاراپ، "كەزىندە كورەرمىز" دەپ، ىشتەگى نىق بايلاۋمەن جۇرگەن شەشەسى ءازىمحاننىڭ كەلىنشەگى ولگەن سوڭ، بالاسىنىڭ نارازىلىعىنا ءتۇزۋ قاراپ، ويلانا باستاعان.
سول ءحالدىڭ ۇستىندە دورگۋماندا جۇرگەندە، بىرگۇنى قاراگوزدىڭ اۋلىنا امانداسىپ قايتقالى ءازىمحان كەلگەن. ءازىمحاننىڭ نە ويمەن كەلگەنى بۇل اۋىلعا دا، اناسىنا دا بەلگىسىز. ءازىمحان ءوزى دە انىق، اشىق بايلاۋمەن كەلگەن جوق-تى. بىراق ۇيگە كەلىپ كىرگەن جەردە ول بۇرىنعىدان كوپ وزگەرىپ كەتكەن قاراگوزدى كورگەن.
بۇل ۋاقىتقا شەيىن بالا قالپىندا جۇرگەن قاراگوز ەندى شيراتىلعان نازىك، ۇزىن بويلى، قىناي بەلدى، تولقىندى قارا شاشى بار تۇڭعيىق سۇلۋ قارا كوزدى بويجەتكەن بولىپتى. كورمەگەنىنە ءبىر-اق جىل شاماسى وتكەن ءازىمحاننىڭ ەندى العاش كەلگەن ساتتە جۇرەگى لۇپىلدەپ سوعىپ، كوز الدىندا ساۋلەلى سۇلۋ جاردى كورىپ قالعانداي بولعان. الدەنەدەن ەكەنى بەلگىسىز، بۇرىن بۇل جايدان ءبىر اۋىز ءسوز ەستىمەسە دە، قازىرگى حالدە ءازىمحاننىڭ جۇرەگىن سوقتىرعان بەلگىسىز سەزىم قاراگوزگە دە سول سەكونتتە بىلىنگەندەي. ءازىمحان اناسىنا امانداسىپ، ەندى قاراگوزگە قاراپ: - ەسەن-ساۋمىسىڭ، قالقام؟ - دەگەندە، ۇيالىپ قاراعان قاراكوزدىڭ جۇزىندە ىستىق قان وينادى.
بۇل كۇنگە شەيىن ءجۇرىس كورمەگەن بالا ءجۇزى ومىرىندە العاش رەت الدەقانداي كومەسكى ءتۇس سياقتى ويمەن قىزارىپ، تومەنشىكتەپ قىسىلعانداي بولدى.
ەكى جاس ءۇنسىز بەلگى بەرىسكەندەي. ەكى كوڭىل ءبىر-بىرىنە ۇيالىپ، بۇعىپ تۇرىپ، ىم قاقتى. باسى وسى.
ازدان سوڭ ارادا ءسوز ءجۇردى. سۇيەك جاڭعىرتۋ قاراگوزدىڭ باسقا اعايىندارىنا دا تەرىس كورىنبەدى. وسىرەسە بۇل كۇنگە شەيىن ءوزىنىڭ جەسىرلىگىندە ەرەكشە سۇيەنىشى سياقتانىپ وتىرعان ۇسەنمەن قايتادان ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ، جاقىن بولۋ قاراگوزدىڭ شەشەسىنە كەرەك كورىندى. ءسۇيتىپ از كۇن ىشىندە استىرتىن قۇدالىق ءسوزىن بايلاسىپ قويدى...
بىراق بۇل الىستاعى تىلەۋ. ول قيىن اسۋ، بيىك اسقاردىڭ ار جاعىندا جاتقان قيىن ءتۇيىن. سىبانباي بوگەت شىعارماي قويمادى. قوڭىرتاۋ جۇلقىسپاي، جەسىرىن جىبەرمەيدى... ۇسەن جاقتىڭ حابارى جانسىزدانىپ، سىبانبايعا بارىپ قالعاندا، ولار كۇپىلدەپ، كىجىنە باستادى. بىراق اشىق ءسوز، انىق بايلاۋعا ەكى جاعى دا جەتە الماي، ەندى جاقىنداپ كەلە جاتقاندا، سىبانبايدىڭ نەمەرەسى ءولىپ قالدى. بۇدان كەيىنگى ءسوز ۇزاقكا بارا العان جوق. سىبانبايدىڭ وزگە بالالارىنىڭ بارلىعىندا دا نە ايتتىرعان، نە الىپ وتىرعان ايەل بار. بۇرىن ۇستانعان ءسوز بويىنشا سىبانباي: "قاراگوزدى كەيىنگى بالالارعا قاراتامىن... قۇدامنان قول ۇزبەيمىن!" دەگەن بولدى.
بىراق بۇل ءسوز ۇزاققا بارمادى. ۇسەن سىبانبايدان العان بارلىق مالدى تۇگەندەپ قايىرتىپ، ءوزى قاراگەزگە قۇدا ءتۇسىپ، ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ ىرعاپ-جىرعاپ كەلىنىن العان...
بۇل وقيعا ءوز كەزىندە ىرعايلى مەن قوڭىرتاۋدىڭ اراسىنا كوپ سالقىندىق سالدى. كوپ ىرعاسىپ تارتىسۋمەن بارىپ، ەكى جاق زورعا تىنعان. "ۇسەن كوبىنشە مال كۇشىمەن جەڭىپ الدى" دەگەن ءسوز ەل ورتاسىنا جايىلعان سايىن، سىبانباي بولىمسىزدى سىلتاۋ عىلىپ، ىر-عايلىعا سوقتىعا بەرەتىن بولعان.
بىراق ارادا بىرەر جىل ەتكەن سوڭ، جەسىر داۋىنىڭ كىزۋى سولعىنداپ كەلىپ باسىلدى. سايتسە دە باسىندا ءبىر شيەلەنىسىپ كالعان ەلدەر ەندى جاڭا داۋ، جاڭا اراز-دىققا جول تاۋىپ الىپ، كەزەك الىسىپ ءۇستاسىپ ءجۇردى.
بەرى كەلگەن سوڭ سىبانباي ۇسەن باسىنداعى كەكتى وزگەرتىپ، ءوزى ىرعايلىنىڭ باسقا ەلىمەن، باسقا جۋاندارىمەن كوبىرەك ۇستاسىپ كەتتى. ارازدىق سەبەبى جاڭادان تۋىپ، جاڭا ءسوز، جاڭا ىستەرمەن قايتا قوزعان سوڭ، ۇسەن كوپ ەلىنەن قالىسپاي، ىرعايلىنىڭ باسقا ەلىمەن بىرگە قوڭىرتاۋمەن اندا-ساندا الىسىپ قالىپ، ۇستاسىپ جۇرگەن. وسى حالدە قاراگوز بەن ءازىمحاننىڭ قوسىلعانىنا جەتى جىل تولعاندا، ۇسەننىڭ اۋلى جايلاۋىنا كوشىپ كەلە جاتىپ، قايىڭدىعا قوندى.
جاڭا قونىسقا جايعاسقان كۇنى تۇندە اۋىل ماڭىندا جاتقان جىلقىعا جاۋ تيگەن. كوپتەن ساقتانىپ، قوڭىرتاۋدان كەزەك كۇتىپ جۇرگەن ۇسەن اۋلى كۇندە كەشكە ەكى-ءۇش سەنىمدى ات-ايعىردى اۋىلدا ۇستايتىن. بۇگىن كوشىپ كەلگەن ەل قيراي جىعىلىپ، شىرت ۇيقىنىڭ ىشىندە جاتقاندا، تاۋدى قاق جارىپ شىققان "اتتان!" داۋسىنا وزگەدەن بۇرىن ويانىپ، اسىعىپ قامدانعان ءازىمحان بولدى.
ءازىمحان ارقانداۋلى تۇرعان بايگى جيرەندى الىپ كەلىپ، اسىعىپ ەرتتەپ جاتقاندا، قاراگوز جۇرەگى دىرىلدەپ تۇرىپ، ۇرىككەن پىشىنمەن قاسىنا كەلىپ:
- باسقالاردى جىبەرسەڭىزشى! تاۋ ءىشى شابۋعا جامان، - دەپ ەدى. بىراق جارىق ايلى تىنىشتىق ءتۇنى جاس جىگىتتىڭ تۇلا بويىن ىسىتىپ، ءبىر قىزۋ قان الىپ ۇشتى.
اۋىلدان ءازىمحاننان باسقا دا ءۇش-ءتورت جىگىت شاپتى. بۇلاردىڭ ءبارى تاستاق توبەلەرمەن ساتىرلاتىپ شۋلاپ جونەلدى... بۇل كەزدە اۋىل دا ازان-قازان بولعان. اتسىز قالعان جاياۋلار بوسقا دىردۋ جاساپ ايعايلاسىپ، ءارلى-بەرلى جۇگىرىسىپ ءجۇردى.
ءازىمحاندار سول بەتتە بارىپ، جىلقىنى اكەتىپ بارا جاتقان جاۋعا جەتىپ ارالاسقان... جىلقىشىلار كوپ جاۋدان قايمىعىپ، باتىپ ۇرىسا الماي، كەيىن كەلە جاتىر ەكەن. كوپ جىلقىنى قالىڭ جاۋ ۇزىن وزەكپەن دۇرىلدەتىپ، قيقۋلاپ اكەتىپ بارا جاتىر.
سول كەزدە قۋعىنشىنىڭ الدىمەن جەتكەن ءازىمحان توسقاۋىل قىلعان كوپ جاۋدىڭ ورتاسىنا كەلىپ كىرىپ كەتتى. ءازىمحان قورىقپايتىن ەر جىگىت ەدى. بىراق بۇرىن كوپ سوعىستا بولىپ توسەلگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ءبىر كىسىگە ءالى جەتەرلىك مىقتى دا ەمەس-ءتى.
جيرەن اتتى قۋعىنشى ەكىلەنىپ كەلىپ، ەكى-ءۇش رەت اراسىنا كىرىپ شىعىپ، الدىن وراي بەرگەن سوڭ، جاۋ ىشىنەن سوعىسقا ىڭعايلانىپ العان ەكى مىقتى بارىمتاشى ارتىن اينالىپ كەلە جاتقان ءازىمحاندى كورگەندە:
- كۇرەڭ اتتى تاعى كەلەدى... ورتاعا الا بەر... ورتاعا ال! - دەسكەن.
ءازىمحان ەكى جاۋدىڭ ورتاسىنا سولاردىڭ تىلەگىنشە ەكپىندەپ كەلىپ كىرگەن... بۇل كىرە بەرگەن بەتىندە وڭ جاعىنداعى بوز اتتى ەڭگەزەردەي جاۋدى جەلكەدەن قاعا ۇرىپ جىبەردى... بىراق ءدال سول سەكونتتە ءوزىنىڭ دە جەلكەسىنەن سول جاعىنداعى سارى ايعىرلى جاۋدىڭ قارا سويىلى مىقتاپ ءتيدى. بۇل سويىل ازىمحانعا دەنە تاۋىپ، قاتتى سوعىلدى. العاشقى سويىل ءتيىپ كەتكەندە، قولىنداعى اعاشى ۇشىپ ءتۇسىپ، ءوزى ەڭكەيىپ، اتىنىڭ جالىن قۇشىپ قالدى. ءدال وسى ۋاقىتتا بۇرىنعى اعىنمەن كەلە جاتقان بايگى جيرەن بوز اتتى جاۋدان قيىس ءوتىپ بارا جاتىر ەدى. وعان ءازىمحاننىڭ سويىلى تيسە دە، السىرەتكەن جوق ەكەن. جانىنان قيىس ءوتىپ بارا جاتقان ءازىمحان اتتىڭ جالىن قۇشىپ قالعاندا، اناۋ اق سويىلدى شىر اينالدىرىپ كەلىپ، ماڭداي تۇسىنان قاعىپ-ۇرىپ جىبەردى... ءازىمحان ءبىر-اق سەكونتتىڭ ىشىندە جۇرەگىنەن وق تيگەندەي بولىپ، اتتىڭ ارتىنا ۇشىپ ءتۇستى. ماڭدايدى مەگزەپ ۇرعان كۇشتى سويىل ءدال قۇندىزدىقتان ءتيىپ، باستى ايىرىپ كەتكەن ەكەن...
ءوزىمحان اتتان تىماقشا ۇشىپ تۇسكەندە، بۇرىن تالاي سوعىستا بولىپ، قولى اۋىرلىعىنان تالايدى سورلى قىلعان بوز اتتى جاۋ ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ:
- قاپ، جىعىلۋى تىم جامان بولدى-اۋ!.. جازىم بولماسا يگى ەدى!.. - دەدى.
جازىم بولعانى شىن! ءازىمحاننىڭ باسى ءتورت ەلىدەي ايرىلىپ كەتكەن ەكەن. كەيىنگى جۇرت شۋلاپ جىلاپ، ۇستىنە كەلىپ ۇيىلگەن ۋاقىتتا، ءازىمحان ءۇزىلىپ جۇرە بەردى. سۇلۋ جارعا اقىرعى رەت "قوش" دەۋگە دە ءتىلى كەلمەدى...
ءازىمحاندار اتتان سالىپ جونەلگەندە، شوشىنىپ جىلاپ، تىلەۋ تىلەپ قالتىراپ تۇرعان قاراگوز ۇيىنە كىرىپ جاتا الماي، جىلقى جاقتان حابار كۇتىپ تۇرعاندا، جۇمباققا تولعان مۇڭلى ءتۇننىڭ ورتاسىندا اۋىلعا قاراي شۋلاپ كەلە جاتقان قارالى ايعايدى ەستىگەن. بۇل شۋ - اۋىلعا قاراي ات قويىپ، "وي باۋىرىمداپ" كەلە جاتقان جىلقىشىلار مەن قۋعىنشىلار شۋى.
العاشقى جىلاۋ، العاشقى قارالى قايعى وسى تۇننەن، وسىنداي ءحالدىڭ ورتاسىندا باستالعان-دى.
بۇگىنگى كوش سول ادىرا قالعان قايىڭدىعا تاعى قونعالى كەلە جاتقان پاۋەسكەنىڭ ىشىندەگى قاراگوز العاشقى قازا ءتۇنىن ەسىنە الىپ، ىستىق جالىنمەن ءجيى كۇرسىنەدى.
ءازىمحاننىڭ ءولىمىن ىرعايلى جوقتاۋسىز قالدىرعان جوق. ول جاقتان جىلقى الامىز دەپ بارىپ، كىسى دە ءولتىردى... كەگىن دە الدى... ءازىمحان باسىنا ءجۇز تۇيەنىڭ قۇنىن دا الدى. قوڭىرتاۋدى جاسىتىپ، ىقتىردى. بىراق ونىڭ ءبارى سۇيگەن جارمەن ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەي، ارماندا قالعان قايعىلى سۇلۋعا تۇك جۇبانىش بولعان جوق. العاشقى ءبىر جىل بويىندا ويىنا ەشنارسە تياناق بولۋعا جاراعان جوق...
يەسىز قالعان مول دۇنيە، اۋىر داۋلەتتىڭ ورتاسىندا جەتپىس جاستاعى كارى اتاسى مەن قاراگوز قالدى. ونان سوڭ بۇل ەكەۋىنىڭ دە، بارلىق اعايىننىڭ دا ءۇمىتى سياقتانىپ، ەكى جاسقا كەلگەن كىشكەنتاي مۇقاش قالدى. قاراگوز بەن ءازىمحاننىڭ العاشقى كورگەن بالاسى وسى. بۇدان باسقا بالا جوق... اكەسى ولگەن سوڭ، كىشكەنتاي دا بولسا، مۇقاش ء"ولى ارىستاننان - ءتىرى تىش-قان" دەگىزىپ، ءازىمحاننىڭ ارتىنداعى قارالىلاردىڭ سۇيەنىش تىلەگى بولدى.
ءازىمحاننىڭ قىرقى وتكەن سوڭ، جالعىزدىڭ كايعىسىن كوتەرە الماي، بۇرىن كارىلىكتىڭ ءوزى دە جەڭۋگە اينالعان ۇسەن دە قايتىس بولدى.
ماڭايى تۇلدىر بولىپ، قۇلازىعان جالعىزدىق جاس سۇلۋدىڭ ءبىر ءوزىنىڭ باسىندا عانا قالدى. كۇندە تىرشىلىگىنە ىرزا بولعان جۇرت ۇيقىدا جاتقان قۇلقىن سارىدە، مۇڭايىپ باتقان بەيۋاقتا قاراگوز قارالى جاۋلىعىمەن بەتىن جاۋىپ وتىرىپ، زارلانىپ داۋىس ايتاتىن.
- "جالعىز بىتكەن بايتەرەكتەي" ارماندا وتكەن "العانىن" قايعىلى سۇلۋ "التىن تەرەك - ارىسىم" دەپ، اڭىراپ جوقتايتىن. كوزىنەن تامشىلاپ اققان جاسپەن بىرگە، شىنىمەن ەگىلگەن قايعىنىڭ سوزدەرىن ايتىپ، تىڭداعان ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن بوساتاتىن. قاراگوز قايعى ىشىندە كەكسە تارتىپ، ۇلعايىپ كەتكەندەي بولدى. ىشتەگى جالىن مەن كۇرسىنگەن ءجۇزى قاراگوزدىڭ باسقا تىرشىلىكتى تالاق قىلىپ ۇمىتقانىن ءبىلدىردى. قارالى تور تۇتقىنىن جۇرت: "جارىن جوقتاي ءبىلدى" دەستى. قاراگوزدىڭ جوقتاۋى مەن داۋسىن بارلىق ىرعايلى جاتتاپ الىپ، انگە سالىپ ايتىپ تا ءجۇردى. كەمپىر-شال قاراگوزدى اۋزىنان تاستاماي ماقتاپ: "بايىنىڭ ارتىن بۇنداي جاقسى قىلىپ كۇتكەن ايەل بولعان ەمەس" دەپ اڭىز قىلدى.
سونداي جىلاۋ، جوقتاۋ ىشىندە قاراگوز بارلىق ءۇمىتتى، جاستىق دۇنيەسىن كورگە كومدى. ول مۇقاشتىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ەندى ەرگە تيمەيتىن تۇل قاتىن بولىپ وتىرىپ قالۋعا وزىنە-ءوزى سەرت بەردى.
دۇنيەسىن بيلەپ، اۋلىنا، اتاسى مەن جارىنىڭ ورنىنا يە بولىپ وتىرىپ قالدى... ەندىگى جالعىز ءۇمىتى، جالعىز جۇبانىشى كىشكەنتاي مۇقاش. سۇيەنىشى مەن ەرمەگى ءبىر سونىڭ تاربيەسى بولدى.
اعايىن ورتاسى بۇل كۇنگە شەيىن قاراگوزدى قادىرلەپ، كۇتۋدەن قالعان جوق... ۇزاق قايعىنى ءومىرىنىڭ ماڭگىلىك شەر كۇيى قىلىپ ساقتاپ، قاراگوز ءالى كۇنگە كەلەدى...
بۇگىنگى كوشتى باستاپ كەلە جاتقان قارالى سۇلۋدىڭ جايى وسى.
بىراق بۇل كۇندەردە ءازىمحاننىڭ قايعىسى جالعىز قاراگوزدىڭ عانا كوڭلىندە قالعان. وزگە ماڭايداعى ادامدار مەن جەلىكتى دۇنيە ءازىمحان ولمەگەن كۇندەگىدەي ءالى دە قىزىقتى، جەلىكتى. بۇل كۇندە سەگىز جاسقا كەلگەن مۇقاش قاراگوزدىڭ جانىندا كەلەدى. ونىڭ دا كوڭلى قازىرگى تىرشىلىككە ءماز! ايعايلاپ قۋانادى. اربانىڭ ىشىندە ءىشى پىسىپ سەكىرىپ، داۋىستاپ كۇلىپ، ماڭايلاسقان كىسىلەرمەن وينايدى. بۇل دا بۋىنى بەكىپ، دەنى ساۋ بولىپ، ەرجەتۋگە تاقادى. قاراگوزدىڭ قارالى التى جىلى ءوتتى. سول جىلداردىڭ ىشىندە كولدەنەڭ قاراعان كوز قانشالىق قادالسا دا، قاراگوزدىڭ سىرتىنا شىققان نە السىزدىك، نە قوبالجۋدى كورە العان جوق. بىراق سول ۋاقىتتاردا قاراگوز كورگەن ازاپتى بىلسە ەدى جۇرت!..
كوپ جاس قىرشىنىنان قيىلادى. تىرشىلىگىن قارعاپ ەتەدى. كوپشىلىگىنىڭ سىنىعى جامالىپ، قايتا تۇزەلىپ، ەل قاتارىنا قايتا قوسىلادى... ال قاراگوز قايعىسى ءبىر الۋان ۇزاق، مۇڭلى جىر بولىپ، ءالى كەتىپ بارادى.
تۇڭعيىق قارا كوزدەرىنەن سۇلۋ اجار كەتكەن جوق. جاس دەنەسى ءالى دە ۋىزداي اپپاق، تولىق، ساۋ. بىراق نە كەرەك، بارلىق ويى، بارلىق تىلەگى ءبىر-اق جەرگە شەگەلەندى. اياسى ازعانتاي ورىنعا بۇل ءوزىن-ءوزى سىيعىزدى. قارالى كۇنگە شەيىن تاسقىنداپ كەلگەن سەزىمدى تۇسادى، بۋدى... سونىمەن بىرنەشە جىل ءوتتى.
قاراگوز كۇيەۋى بار، بالا تاۋىپ وتىرعان ايەل ەدى... قايراتتى تىرشىلىك ءۇشىن جارالعان جاس دەنە مەن تىلەك ءۇشىن قايناعان ىستىق قان، شويىن ەسىكتى تۇتقىن ورنىنا قاناعاتتانۋ قيىن بولدى.
قاراگوز ول قيىندىقتى تىستەنىپ شىداپ، باسىن جەڭىپ جۇرسە دە، كەيبىر كەزدەردە تاڭدى-تاڭعا ۇرعىزاتىن ازاپتار بولاتىن.
جاس ايەلدىڭ بۇل تۇندەرى كور ازابىنداي قيناۋ ءتۇنى... ءۇي ءىشى قاراڭعىلانىپ، بۇل توسەككە جاتقاندا، الدەعانداي جىلانشا يىرىلگەن سەزىم تولقىندارى تامىر-تامىرىن قۋالاپ، ونە بويىن بيلەپ كەتەتىن. تىستەنىپ، شىداپ، "قۇتىلار ما ەكەم" دەپ، دۇعا وقىسا دا، سول جىلاندار اۋىر باسىپ، اقىرىنداپ جىلجىپ كەلىپ، اق توسىنە ورالىپ، اق تاماعىنان ءسۇيىپ، بارلىق دەنەسىن شىدامىنان ايىرىپ، ىسىتىپ، دىرىلدەتىپ جىبەرۋشى ەدى.
شوشىنىپ، قاباعى ءتۇيىلىپ، ءدىر-ءدىر ەتىپ جاتىپ، كورپەنى شيىرشىقتاپ، قىسىپ قۇشاقتايتىن. شوقتاي ىستىق-ىستىق ويى تاڭ اعارىپ اتقانشا، ءبىر مينۋتكە بوساتپاي، جانىن جەي، دوزاققا سالىپ شىعاتىن...
تالاي تۇندەر قاراگوز شىداي الماي، قاسىنا قىزمەتكەر كەمپىردى شاقىرىپ الىپ، دەنەسىن سيپاتىپ، جارىق جاعىپ قويىپ، كۇرسىنىپ، جۇدەپ وتىراتىن. ول بۇنىڭ ىشىندە تىرشىلىككە ۇمتىلعان جاڭا ءومىر ۇرىعىنىڭ جارىق دۇنيەگە شىققىسى كەلىپ، كوزانا تىلەگەنى ەدى.
سول كۇش قاراگوزدى كوپ زامان قيناپ ءجۇردى... ءالى كۇنگە شەيىن مەزگىل-مەزگىل اساۋ سەزىم قۇتىرتىپ كەلىپ، ءبىر توڭدىرىپ، ءبىر قىزدىرىپ، ىسىتىپ، قارالى قاراگوزدى وتقا سالاتىن.
بارلىق ۇزاق قارالى كۇندەردە ويلاپ وتكەن قايعى مەن الگى سياقتى ازاپتار قاراگوزدىڭ مىنەزىن دە وزگەرتتى... ول ەرەكشە سەزىمدىلىكتىڭ سەبەبىنەن دەرتتى سياقتاندى. بۇرىنعىعا قاراعاندا، قانى بۇزىلعانداي: تەز اشۋلانىپ، تەز جىلاپ، تەز كۇلىپ جىبەرەتىن كۇيىپ-جا-نعىشتىق پايدا بولدى... كەيدە جادىراپ وتىرعان قاباعى قازىر شىتىناپ ءتۇيىلىپ، بولىمسىز نارسەگە قينالىپ كەتەدى. وكىنىپ قايعىرىپ، شىدامسىزدىقپەن تۇتانىپ، ۇيقى-تۇيقى بوپ قالادى.
تۇندەي تۇڭعيىق كوزدەرى ەندى ىستىق جاس ءۇشىن جارالعانداي بولدى. بىراق سوندا دا قاراگوز ءبىر بايلاۋىنا جابىسىپ، تاستاي مىقتى بولىپ كەلە جاتىر. وزگە دۇنيەدە ءوز كوڭلىنەن ازعانتاي تەرىس شىققان نارسە قيناپ جىبەرگەندەي بولسا، ومىرىندەگى ەڭ اۋىر، ەڭ قايعىلى تۇيىنگە كەلگەندە، قاراگوز ءوزىن اياماستان قاتتى ۇستاپ، قانداي قيىن ازاپقا بولسا دا كوندىرىپ كەلدى.
بۇگىنگى كوش بويىندا ءبىرتالايدان ۇمىتىلىپ كەتكەن ازاپ قاراگوزدى قايتا قيناپ، تولقىتىپ كەلە جاتىر ەدى...
قاراگوزدىڭ سوپىلىعى بۇرىنعى مولشىلىق، بۇرىنعى قىزىقتى دۇنيە ورتاسىندا ءوتىپ كەلەدى. كۇندەگىدەي ىستىق جارىق كۇنى تۋىپ، سەزىم تۇندەرى وتەدى... جاز جاسارعان تابيعات تا - مىنەكي جەلىگىپ ەلىرەدى... جان كىرگەندەي بوپ، قىزۋلى تىرشىلىكتى كوكسەگەندەي ماستانادى... ءجۇز بۇرالادى.
بوزبالا اساۋمەن تەڭسەلىپ، قۇتىرىپ شابادى. قىز-كەلىنشەك نازدانىپ كۇلەدى... وزگەنىڭ ءبارى ءوز بەتىندە، الپىستاعى قويشى بولات تا قاراگوزدىڭ ەسىنە جىلانداي سۋماڭداعان سەزىمدەردى كەلتىرىپ، جەلىگە ماستاياادى...
ىستىق سەزىم بۇعان قاراگوز كوشتەن وزىپ كەلىپ، جىلدا اۋىل قوناتىن قايىڭدىنىڭ وزەگىنە جەتتى. وزەن بويى قايىڭدى، مويىلدى جاس توعاي... سىلدىراپ سۋ اعادى... تاڭەرتەڭگى كولەڭكەدەن شىققان توعاي سالقىنى، سامالى قاراگوزدىڭ بەتىنە شيراتىلىپ كەلىپ سوعىپ وتەدى.
ىشتە - ىستىق سەزىم، قارسى سوققان سالقىن لەپ... پاۋەسكە يەسىز جۇرتقا كەلىپ توقتاعاندا، قاراگوز ءوز ءۇيىن جىلداعى قونىپ جۇرگەن جۇرتىنا تىككىزبەكشى بولىپ، اربادان ءتۇسىپ، سول جەردى ىزدەدى. اقىرى تاۋىپ توقتاپ، اينالاعا قاراعاندا، تومەنگى جاقتا - وزەن بويىندا، ءبىر توعايدىڭ كولەڭكەسىندە دوعارۋلى تۇرعان تراشپەڭكەنى كوردى. و دا وسى جەرگە كوشىپ كەلەتىن ءبىر اۋىلدىڭ الدىن وزىپ كەلگەن ادامدارى بولۋ كەرەك. قاراگوز ۇيىقتاپ جاتقان مۇقاشتى وياتپاي، جالعىز ءوزى اياڭداپ، ءارلى-بەرلى جۇرىڭكىرەي ءتۇستى; اياعى ءالسىز... دەنەسىن زورعا الىپ جۇرەدى. بەلگىسىز تىلەك قيناعان كوڭىل توقتالماي، جىڭىشكەلەپ شانشادى. ەسكى جۇرتتى وزەن جاعاسىنا جاقىنداي بارىپ، تەگىس كورىپ، ەندى ارباعا قاراي جۇرۋگە اينالعاندا، قاراگوز ارت جاعىندا، توعاي اراسىندا ساقىلداپ كۇلگەن جاس داۋىستى ەستىدى. بۇرىلىپ ءبىراز تۇرىپ، توعايعا قاراي ءجۇردى.
كولەڭكەلى بيىك توعايدىڭ ءىشى راقاتتى... سۇلۋ... جاس توعايدىڭ سالقىنى جايلى تىنىشتىعىمەن دەنەنى ماس قىلىپ سەندەلتكەندەي. توعايدىڭ شەتىنە كىرگەندە، قاراگوز جىلدا وسى قونىسقا كەلگەندە ەستىپ جۇرەتىن داعدىلى بۇلبۇل داۋسىن ەستىدى... بۇعان شەيىن جىڭىشكەلەپ ەستىلسە دە، ەلەڭ قىلا قويعان جوق ەدى. ەندى تىڭدادى: ەلسىز تاۋدىڭ ىشىندە، يەسىز قونىستا ماڭگى جاستىق، ماڭگى جاراستىق جىرشىسى - كىشكەنە بۇلبۇل سايرايدى... جاراتىلىستىڭ قىزىعىنا قوشەمەت ايتۋمەن بىرگە، جايىن تاۋ، جارالى جارتاستىڭ جالعىزدىق كۇيىن دە شەرلەندىرىپ قوسادى. كەي كەزدە يەسىزدىك پەن قۇلازىعان تىنىشتىقتىڭ كۇيى سياقتانادى. كەيدە وزەك بويىندا كۇرسىنىپ سوققان جەلدەي، جىبەك ءجىبى سياقتى جىڭىشكە داۋسىن ءجۇز بۇرالتىپ سۋىلداپ، ىسقىرادى... ءتىلسىز تابيعاتتىڭ جۇرەگىن ۇزگەندەي بولىپ، شانشىلىپ قادالادى. ءبىر كەزەك جارىق ايلى ءتۇن ورتاسىندا قالىڭ تاۋدىڭ ىشىندە الىستان ەستىلگەن كوپ كىشكەنە قوڭىراۋلارداي بولىپ، جارتاسپەن جاڭعىرىعىپ دىرىلدەيدى. تاعى ءبىر ساتتە قاراگوز جۇرەگىنىڭ قايعىسىن ايتقانداي بولىپ، ۇزاق مۇڭمەن ىرعالىپ، شۇباتىلىپ تامىلجيدى. ەلسىزدە جالعىز ءوزى ءجۇز تولعانىپ جىرلاعان بۇلبۇل قاراگوزدىڭ ۇزاق جىلعى قايعىسى مەن جايىن تابيعاتتىڭ يەسىزدىگىن جىر قىلعانداي. قارالى ايەلدىڭ سۇلۋلىعىن قوشەمەتتەگەندەي. بۇ دا سەزىم كۇيىن شەرتەدى. ونسىز دا قايناپ جۇرگەن قاندى ءبىر توڭدىرىپ، ءبىر ىسىتىپ، قاراگوزدىڭ جۇرەگىن قىسىپ ەنتىكتىرەدى.
"اتتەڭ، قارا جىلانداي ءناپسى!.. نە كۇيگە ۇشىراتاسىڭ؟ قايدا اپاراسىڭ؟" دەي ءتۇسىپ، قاراگوز بۇلبۇلدى تىڭداپ، توعايدىڭ ىشىنە كىرىپ قالىپتى. ءبىر مەزگىلدە باعاناعى ەستىلگەن اشىق كۇلكى تاعى ەستىلدى... بۇل ۋاقىتتا جاقىننان شىقتى... ەكى كۇلكى... ءبىرى - جاس ايەل، ءبىرى جىگىت بولۋعا كەرەك.
قاراگەز جاڭىلعان جوق. الدىندا - قالىڭ اعاشتىڭ ساياسىندا جىڭىشكە وزەكتىڭ قاسىندا قاراگوزگە سىرتىن بەرىپ، ءبىر قىز، ءبىر جىگىت قۇشاقتاسىپ ويناپ وتىر... بۇلار قاتتى داۋرىعىپ كۇلەدى. قۇشاقتاسقان قالپىندا قاتار جىعىلا كەتىپ، قۇمارلىقپەن سۇيىسەدى. قاراگوزدىڭ ەكى كوزى ءتۇنجىراپ، جاسقا تولىپ، ەكى بەتىن ەرەكشە ىستىق قان باسىپ كەتتى. تاماعى كەبىرسىپ، قىلعىنىپ جۇتىنادى.
تازا اپپاق كويلەكتىڭ سىرتىنان قارا جەلەتكە كيگەن جاس جىگىتتىڭ ۇزىن بۇيرا شاشى بار. سونداي جاراستىقپەن كيىنگەن قۇمار جاس قىز. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ جانتايعاندا، جالاڭاش اياقتارى وزەن سۋىنا مالىنىپ، سالقىن سۋمەن شالپىلداتىپ وينايدى... بۇلار قاراگوزدىڭ اعايىنى ىسماعۇل اۋلىنىڭ جاستارى. جاس جىگىت قىزدىڭ قايىنداپ كەلىپ جاتقان كۇيەۋى... وقىعان، سۇلۋ جىگىت. جازداي وسى ەلدە بولاتىن... بۇلاردى اتالارى ەركىمەن جىبەرىپ، جالعىز قىزدىڭ قىزىعىن ەركىنشە قىزىقتايتىن.
قاراگوز تانىدى. بىراق ىشتەگى قارا جىلان (قاراگوز بۇل سەزىمىنە وسىنداي ات قويعان) ومىرىندە بۇل كۇنگە شەيىن بولماعان اساۋلىقپەن ءجۇز تولعانىپ يرىلەدى... بويى ۇيىپ كەتتى. قالىڭ جاپىراقتىڭ اراسىندا ۇندەمەي، كوزىن الا الماي قاتىپ تۇرعاندا، ىستىق جاس اعىپ-اعىپ بارادى... ءبىرتالاي تۇردى. دەنەنى ەرەكشە ىستىق سەندەلتىپ كەتكەندە، دۇنيە قاراۋىتىپ، اينالىپ بارا جاتقانداي بولدى... بىراق قۇلاعان جوق. زورعا ەسىن جيىپ، قايتا تۇزەلگەندە، ىشىندە كۇشتى نامىس پەن جىگەر قايناعانداي بولىپ، السىرەپ، ۇيىپ كەتكەن دەنەسىن قايتا جيىپ، بيلەپ الدى. كوزدىڭ قۇرتى سياقتانعان ماس جاستاردى سول ورنىندا قالدىرىپ، قايتا اينالىپ ءجۇرىپ كەتتى.
اۋىل قوندى. بۇرىنعىسىنشا جاڭا قونعان ەل كوپ ابىگەردىڭ ارتىنان تىنىشتىق الىپ جايلاندى. جارىق ايلى ءتۇن جىلجىپ كەلدى.
كۇندىزگى تولقىنتقان وي ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلىپ تۇنگە جەتكەن. باسىلعان ۋاقىتىندا قاراگوز: «بۇل ەكى جىلدان بەرى ءبۇيتىپ قيناعان سوقتى... ءالى دە قايتا اينالىپ سوققانى شىعار. ولەيىن - ولسەم دە شىدايىن!.. » دەپ كۇرسىنگەن قايعى ىشىندە تاعى بەكىندى.
توسەككە جاتىسىمەن قاراڭعىلىق قايتا وينادى. قارالى كۇڭگىرت كوڭىلدى، كۇندىزگى كورگەن سۋرەت نەشە ءتۇرلى قىزىلدى-جاسىلدى پىشىنگە ءمىنىپ كەلىپ، مازاقتاپ قيناي باستادى. ءاربىر جاڭا سۋرەت جاڭا كەلگەن ازاپتاي جاندى قىسىپ، جۇرەكتى ينەمەن شاباقتاعانداي بولادى. ساعىمدى تىلەكتىڭ قارا جىلانداي جات بولىپ كەتكەن سەزىمى بىرەسە بەلگىسىز سۇلۋ جىگىتكە قاراگوزدى قاتتى قىسىپ، قۇشاقتاتقانداي بولادى. ماس قىلىپ ەلتىتىپ، تاماعىنان سۇيگىزگەندەي. بىرەسە ۇستىنە، بارلىق دەنەسىنە اۋىر سالماعىن اكەپ سالعانداي. بىرەسە دىرىلدەگەن ءدامدى، ءتاتتى سۇلۋ سىبىردى ەستىرتكەندەي. شىدام بىتكەندەي... جۇرەك ەزىلىپ بارا جاتقانداي... قاراگوز كورپەسىن سىلكىپ تاستاپ، قاتتى كۇرسىنىپ داۋىستاپ:
- اللاي، تۇنشىقتىم عوي!.. قۇداي-اۋ، مۇنشا نەگە سورلى ەتتىڭ؟! - دەپ، قايناپ قىزعان قانمەن، قايدا بارارىن بىلمەسە دە، ۇيدەن اتقىپ شىعىپ كەتتى.
اۋىل ۇيقىدا. جارىق ايدىڭ قالعىتقان ساۋلەسىندە جەڭىل كۇرسىنىپ، تىنىس الادى. جاندى جەگەن ازاپپەن قينالىپ شىققان قاراگوزدى بىلگەن جان جوق... ول جالاڭ اياق قالپىندا ۇستىندەگى جالعىز كويلەگىمەن، تارقاتىلعان قارا شاشى ارقاسىنا جايىلعان قالپىنشا، توعايعا قاراي جۇرەدى. بۇل ۋاقىتتا قاراگوز ەرەكشە سۇلۋ. ونى قيناعان دەرت ءالى دە باسىلماي، قايناپ كەلەدى. جۇرەكتەن شىققان جاۋىز دۇسپاننان قۇتىلۋ ءۇشىن، جاس ايەل بەلگىسىز ەم ىزدەيدى... قازىرگى ءتۇن سالقىنى ىستىقتاپ، كۇيگەن دەنەسىنە ازعانتاي دا سەزىل-مەيدى. قاراگوز كۇرسىنىپ، جىلاپ كەلىپ، ەكى اياعىن تىزەسىنە شەيىن جالاڭاشتاپ، سۋىق سۋعا باتىرىپ، جيەككە جارىم دەنەسىمەن قۇلاي كەتتى. اق دەنەسى اشىلىپ، قارا شاشى تەگىلە جايىلىپ جاتىر. جۇرەكتە بەلگىسىز قۇمارلىق قاراۋىتىپ شىعىپ، ءجۇز تولقىتىپ بارادى. سول مۇينەتتە باس جاعىنان:
- قاراعىم، قاراگوز، نەمەنە؟ - دەگەن ءۇن شىقتى. ءسوزىن ۇققان جوق، كىمنىڭ ءۇنى ەكەنىن دە اڭعارعان جوق. بەتىنە دە قاراماستان، قولىن شالقاسىنان سوزىپ، بۇلعاعانداي بولىپ:
"كەلشى بەرى!" دەدى. كەلە بەرگەن كىسىنى وزىنە قاراي جىعا قۇشاقتاپ، قۇشىرلانا تىستەپ سۇيە باستادى...
دۇنيە قۇمارلىق ماستىعىنا باتىپ، كوزدەن ءوشىپ بارادى...
دەنەدەگى جىلاندار ەندى قۋانا ويناق سالادى. بۇل كۇيدىڭ كىنالىسى بولات ەدى...
1925.
