Mūhtar Äuezov. Qaraly sūlu

Bügın, iaǧni 28-şı qyrküiek qazaqtyŋ ūly jazuşysy, qoǧam qairatkerı, ǧūlama ǧalym Mūhtar Omarhanūly Äuezovtyŋ tuǧan künı. Ol 1897 jyly Şyǧys Qazaqstan oblysy Abai audanynyŋ Börılı degen jerınde düniege kelgen. Mūhtardyŋ atasy Äuez eskışe sauaty bar, arab, parsy, ortaziialyq türkı ädebietımen tanys bolǧan. Mūhtar bala kezınde atasynyŋ üiretuımen arabşa hat tanidy. Mūhtardyŋ äkesı Omarhan da, atasy Äuez de Abai aulymen ırgeles otyratyn, qūdaly, dos-jar adamdar edı. 1908 jyly Semeidegı Kamaliddin hazıret medresesınde oqyp, odan keiın orys mektebınıŋ daiyndyq kursyna auysady. 1910 jyly Semei qalalyq bes klastyq orys qazyna uchilişesıne oquǧa tüsıp, soŋǧy klasynda oqyp jürgende «Dauyl» atty alǧaşqy şyǧarmasyn jazady. Mūhtar Äuezovtyŋ älemge äigılı roman-epopeiasy. «Abai joly» – qazaqtyŋ körkem prozasyn klassikalyq deŋgeiıne köterıp, älem ädebietıne körkemdık quat äkelgen üzdık tuyndy. Äuezov özınıŋ roman-epopeiasynda qazaq halqyn, onyŋ ūlttyq dästürın barlyq qyrynan ensiklopediialyq deŋgeide jan-jaqty aşyp körsettı. Äuezovtyŋ «Abai joly roman-epopeiasy älemdık deŋgeide: «XX ǧasyrdaǧy eŋ üzdık şyǧarmalardyŋ bırı» (Lui Aragon) degen joǧary baǧa aldy. "Adyrna" ūlttyq portaly ūly jazuşynyŋ tuǧan künın ūlyqtai otyryp, ataqty "Qaraly sūlu" äŋgımesın nazarlaryŋyzǧa ūsynady.  Alty jyl qaraly, qaiǧyly alty jyl öttı. Ärbırı bır-bır ömırdei sarylǧan ūzaq. Qara jel üzılmei soqqan küzdıŋ suyq künındei quarǧan jüdeu jyldar... Sodan berı Qaragöz qaraly tor būlbūlyndai, būl tösektıŋ iesı. Sansyz köp künder ötıp jatsa da, ne bır jaŋa ümıt äkelıp sergıtken, ne bolmasa jüdeu köŋıldı bır saǧatqa bolsa da selt etkızıp alaŋdatqan mezgıl bolǧan emes. Qaragöz būl ömırge äbden moiyndap bolǧan. Köp jyl boiyna sozylǧan qaraly küi Qaragöz ömırınıŋ qalpy bolǧan. Kündegı daǧdysy, salty bolyp ketken... Küzdıŋ aisyz qaraŋǧy tünınde, tünǧatyp jürgen jolauşy ūzaq qaraŋǧylyqqa qalai moiyndap baǧynsa, Qaragöz de sondai moiyndap, könıp bolǧan... Sodan bölek haldı köksetetın özge türlı oi kelse, ony köŋlıne darytpai, öşıruge asyrady. Sol Qaragözdıŋ auly bügın qalyŋ taudyŋ ışımen jailaudaǧy kök şalǧyndy, salqyn suly şalqar qonysqa köşıp kele jatyr. Taŋ qylaŋdap kele jatqannan jügın arta bastaǧan auyl jazdyŋ künı jaqyn belden jaŋa qyzaryp şyǧyp kele jatqanda eskı jūrtynan jönelgen... Qazırde köş jarym jolǧa kelıp qaldy. Bügın tau asa qonbaqşy bolǧan auyl qalyŋ taudyŋ ışımen jartasty, toǧaily, şalǧyndy ezekpen şūbatylǧan şūbar top bolyp, dabyrlap, şulap kele jatty... Alty jyl qaraly, qaiǧyly alty jyl öttı. Ärbırı bır-bır ömırdei sarylǧan ūzaq. Qara jel üzılmei soqqan küzdıŋ suyq künındei quarǧan jüdeu jyldar... Sodan berı Qaragöz qaraly tor būlbūlyndai, būl tösektıŋ iesı. Sansyz köp künder ötıp jatsa da, ne bır jaŋa ümıt äkelıp sergıtken, ne bolmasa jüdeu köŋıldı bır saǧatqa bolsa da selt etkızıp alaŋdatqan mezgıl bolǧan emes. Qaragöz būl ömırge äbden moiyndap bolǧan. Köp jyl boiyna sozylǧan qaraly küi Qaragöz ömırınıŋ qalpy bolǧan. Kündegı daǧdysy, salty bolyp ketken... Küzdıŋ aisyz qaraŋǧy tünınde, tünǧatyp jürgen jolauşy ūzaq qaraŋǧylyqqa qalai moiyndap baǧynsa, Qaragöz de sondai moiyndap, könıp bolǧan... Sodan bölek haldı köksetetın özge türlı oi kelse, ony köŋlıne darytpai, öşıruge asyrady. Sol Qaragözdıŋ auly bügın qalyŋ taudyŋ ışımen jailaudaǧy kök şalǧyndy, salqyn suly şalqar qonysqa köşıp kele jatyr. Taŋ qylaŋdap kele jatqannan jügın arta bastaǧan auyl jazdyŋ künı jaqyn belden jaŋa qyzaryp şyǧyp kele jatqanda eskı jūrtynan jönelgen... Qazırde köş jarym jolǧa kelıp qaldy. Bügın tau asa qonbaqşy bolǧan auyl qalyŋ taudyŋ ışımen jartasty, toǧaily, şalǧyndy ezekpen şūbatylǧan şūbar top bolyp, dabyrlap, şulap kele jatty... Köş aldynda aidap kele jatqan tört-bes jüzdei jylqysy bar, basqa ırı qarasy da mol bai auyldyŋ köşı jyl boiy iesız tūrǧan taudyŋ tusyp ketken şöbın japyryp, qyzuy mol tırşılıktı köşırıp kele jatqandai bolady. Köştegı köŋıldı qatyn-qalaş, jelıktı qyz-kelınşek maŋailasqan jıgıttermen qaljyŋdasyp, külısıp-oinaidy. Arqyraǧan semız, sūlu asaulardy mıngen jas jıgıtter üiırıne qarai jūlqynyp, alasūryp jer süzgen aiǧyrlaryn qūtyrtyp-oinaqşytyp kelıp, qalyŋ jylqyny dürıldetıp, jeldırtıp aidaidy... Dündünie mastyq toiyndai buy aspanǧa şyǧyp, qūtyrynyp jelıgedı. Şulaǧan jelıktı keş, taŋerteŋgı köleŋke basqan qara jartas pen qalǧyǧan özektı de oiata sergıtkendei. Būl keşke tabiǧat ta jyldyq üi-qysynan oianyp, eleŋ bıldırgendei. Taŋerteŋgı köleŋkelı özekten şyqqan salqyn samal soǧady. Jyl boiy tūl bolyp tūrǧan jailau bügıngı kün jyl qūsyndai bop qiqulap, jeŋkılıp kele jatqan eldı jaŋa körıp sergıgendei. Käzırgı barlyq suret, barlyq dünie adamdy qyzyq dumanǧa, saǧymdy tüspen zor tılekke qol būlǧap şaqyryp tūrǧandai. Būl qyzuǧa jelıkpegen jan joq... Eŋ aiaǧy şal qoişy Bolat ta üstınen keş ötıp bara jatqanda, qūla şolaq bienı tyraŋdatyp şauyp kelıp, köş janynda kele jatqan tūrǧylas äielder arasynan kelıp kilıgıp, jauyrynyn qiqaŋdatyp, qaljyŋdasa küledı. Ärqaisysyna közın qysyp, iek qaǧyp, ızdenıp soqtyǧady. Qyzyl şyraily kelınşektıŋ qūla bienı qamşylap oinaǧanyna emeksıp, jıgıtımsıp şırenedı. Üş at jekken päueskenıŋ ışınde kele jatqan Qaragez Bolattyŋ qasynan arbasy ketıp bara jatqanda az sergıp külıp: -  Bolat-au, senıŋ de bazaryŋ tarqamaǧany ma, janym-au! - deidı... Bolat būl sözdıŋ tükpırın tüsınedı. Qaragöz ne dese o desın, üzeŋgısıne şırenıp külıp: -  Nesın aitasyŋ, qaraǧym!.. Qyz-kelınşek tal boiymdy ūiytyp keledı... Işımdegı janǧan ot qyz-qyz qainaidy, - dedı. Būl köşte jalǧyz jüdeu, jalǧyz jabyrqaǧan qaiǧynyŋ tūsauynda kele jatqan - sol Qaragöz... Osy köp mal men bai auyldyŋ iesı bolǧan, myna dyrduly köştıŋ basşysy bolǧan jalǧyz jesır äiel - Qaragöz. Qaragöz 32-aq jasta. Qaraly jaulyq salynyp, qyzuly bazar esıgın japqanyna alty jyl boldy... Odan būryn Qaragöz tırşılık bazarynda erkın jüzıp jürgen erkemın deitın. Būnyŋ ömırınıŋ üstınde külımsırep tūrǧan künşuaqty, būltsyz, aşyq kök aspan bar-dy. Sondai aşyq künnıŋ ortasynda bır-aq saǧat ışınde tüsı suyq, şoq qara būlt oinap şyqqan. Aiaq astynan kelgen bır qaza bır-aq künnıŋ ışınde Qaragözdı qaraly ǧylyp, qaŋǧyrtyp ketken... Sodan berı alystaǧy saǧymdai bolǧan jar jetkızbei, belgısızdıkke batyp joǧalǧan.. Oǧan däl alty jyl boldy... Qaragözdıŋ küieuı Äzımhan ol kezde 28 jasta, özı bır atadan jalǧyz jıgıt bolatyn. Basqa atalas aǧaiyndary bolsa - barlyǧy da bölek auyl bolyp, böten siiaqtanyp, öz tılegı, öz ömırımen būlardan alystap ketken. Aǧaiyndarynyŋ keibırı qartaŋ tartqan adamdar bolǧan. Äzımhannyŋ tuysqany, jalǧyz süienışı jetpıs jasqa kelgen kärı äkesı - Üsen. Äzımhan jalǧyz jıgıt bolsa da, az atanyŋ baskötererı atanyp, Yrǧaily bolysyndaǧy edäuır elge belgılı bolǧan. Bır jyl däl osy jailauǧa köşıp kele jatqan kezde, bügıngı keş kele jatqan özektermen Üsen auly köşıp kelıp, Qaiyŋdyǧa qondy. Qaiyŋdy - tau aralaǧan şalǧyndy, toǧaily özen. Japyrlap qonǧan köp auyl maŋaiyndaǧy şūbyrtqan köp malymen Qaragözdıŋ ol künderınıŋ körkı siiaqtanatyn. Yrǧaily köp jyldan kele jatqan daǧdy boiynşa Qoŋyrtau bolysymen qatty jūlysqan, araz bolatyn. Sol jyly da jaz şyqqannan berı qarai künde qiqu, künde "attan", jaǧalai şabys bolǧan. Yrǧailynyŋ üstemdıgın özge el juandarymen bırge joqtap jürgen Äzımhan sol juandardyŋ jelıktıruımen Qoŋyrtauǧa keide özgelerden jyrylyp baryp ta soqtyǧatyn. Qoŋyrtau bır kezde özgeden erekşe Üsenge kıjınulı desken. Būl habar bır emes, äldeneşe ret kelgen-dı. Bıraq onymen Äzımhandy da, barlyq Yrǧailyny da toqtata alǧan joq. Qoŋyrtau bır alsa, būlar keide ekı-üşten alyp jıberetın. Qoŋyrtaudyŋ Äzımhanmen erekşe jauyǧuyna bır sebep Qaragözdıŋ basy edı. Äuelde Qaragöz Qoŋyrtau elınıŋ jesırı bolǧan. Sol eldıŋ bır bai auly - Sybanbai. Jas kezınde Qaragözdı Sybanbaidyŋ nemeresıne aittyrysqan. Berı kelgende Qaragözdıŋ küieuı aiaǧy aqsap, kem bolyp kettı. Onyŋ üstıne, özge balalarynyŋ ışınde äke-şeşege qadırsız bala bolady eken. Boijetuge ainalǧan kezde sūlu Qaragözden narazylyq sözder şyǧa bastaǧan. Qaragözdıŋ äkesı jas kezınde ölıp edı. Jesır qalǧan şeşesı Üsennıŋ nemere qaryndasy bolatyn. Ol Üsen aulyn törkın qylyp, ylǧi aralasyp jüretın. Qaragöz de kışkene künınen Üsen aulyn naǧaşy etıp, köŋlıne erekşe jaqyn tartyp, keide şeşesımen, keide jalǧyz özı de kelıp, kep uaqyttar jatyp, qaityp jüretın. Sol halmen jürgende, Äzımhannyŋ būrynǧy alǧan kelınşegı qaitys bolǧan. Qaragözdıŋ Sybanbai aulyna barǧysy kelmei jüretını köp jūrtqa paş bolyp qalǧan. Basynda Qaragözdıŋ sözderıne eleusız qarap, "kezınde körermız" dep, ıştegı nyq bailaumen jürgen şeşesı Äzımhannyŋ kelınşegı ölgen soŋ, balasynyŋ narazylyǧyna tüzu qarap, oilana bastaǧan. Sol haldıŋ üstınde dorgumanda jürgende, bırgünı Qaragözdıŋ aulyna amandasyp qaitqaly Äzımhan kelgen. Äzımhannyŋ ne oimen kelgenı būl auylǧa da, anasyna da belgısız. Äzımhan özı de anyq, aşyq bailaumen kelgen joq-ty. Bıraq üige kelıp kırgen jerde ol būrynǧydan köp özgerıp ketken Qaragözdı körgen. Būl uaqytqa şeiın bala qalpynda jürgen Qaragöz endı şiratylǧan näzık, ūzyn boily, qynai beldı, tolqyndy qara şaşy bar tūŋǧiyq sūlu qara közdı boijetken bolypty. Körmegenıne bır-aq jyl şamasy ötken Äzımhannyŋ endı alǧaş kelgen sätte jüregı lüpıldep soǧyp, köz aldynda säulelı sūlu jardy körıp qalǧandai bolǧan. Äldeneden ekenı belgısız, būryn būl jaidan bır auyz söz estımese de, qazırgı halde Äzımhannyŋ jüregın soqtyrǧan belgısız sezım Qaragözge de sol seköntte bılıngendei. Äzımhan anasyna amandasyp, endı Qaragözge qarap: - Esen-saumysyŋ, qalqam? - degende, ūialyp qaraǧan Qaraközdıŋ jüzınde ystyq qan oinady. Būl künge şeiın jürıs körmegen bala jüzı ömırınde alǧaş ret äldeqandai kömeskı tüs siiaqty oimen qyzaryp, tömenşıktep qysylǧandai boldy. Ekı jas ünsız belgı berıskendei. Ekı köŋıl bır-bırıne ūialyp, būǧyp tūryp, ym qaqty. Basy osy. Azdan soŋ arada söz jürdı. Süiek jaŋǧyrtu Qaragözdıŋ basqa aǧaiyndaryna da terıs körınbedı. Ösırese būl künge şeiın özınıŋ jesırlıgınde erekşe süienışı siiaqtanyp otyrǧan Üsenmen qaitadan üi ışınen üi tıgıp, jaqyn bolu Qaragözdıŋ şeşesıne kerek körındı. Süitıp az kün ışınde astyrtyn qūdalyq sözın bailasyp qoidy... Bıraq būl alystaǧy tıleu. Ol qiyn asu, biık asqardyŋ ar jaǧynda jatqan qiyn tüiın. Sybanbai böget şyǧarmai qoimady. Qoŋyrtau jūlqyspai, jesırın jıbermeidı... Üsen jaqtyŋ habary jansyzdanyp, Sybanbaiǧa baryp qalǧanda, olar küpıldep, kıjıne bastady. Bıraq aşyq söz, anyq bailauǧa ekı jaǧy da jete almai, endı jaqyndap kele jatqanda, Sybanbaidyŋ nemeresı ölıp qaldy. Būdan keiıngı söz ūzaqka bara alǧan joq. Sybanbaidyŋ özge balalarynyŋ barlyǧynda da ne aittyrǧan, ne alyp otyrǧan äiel bar. Būryn ūstanǧan söz boiynşa Sybanbai: "Qaragözdı keiıngı balalarǧa qaratamyn... Qūdamnan qol üzbeimın!" degen boldy. Bıraq būl söz ūzaqqa barmady. Üsen Sybanbaidan alǧan barlyq maldy tügendep qaiyrtyp, özı Qaragezge qūda tüsıp, arada bır jyl ötken soŋ yrǧap-jyrǧap kelının alǧan... Būl oqiǧa öz kezınde Yrǧaily men Qoŋyrtaudyŋ arasyna köp salqyndyq saldy. Köp yrǧasyp tartysumen baryp, ekı jaq zorǧa tynǧan. "Üsen köbınşe mal küşımen jeŋıp aldy" degen söz el ortasyna jaiylǧan saiyn, Sybanbai bolymsyzdy syltau ǧylyp, Yr-ǧailyǧa soqtyǧa beretın bolǧan. Bıraq arada bırer jyl etken soŋ, jesır dauynyŋ kyzuy solǧyndap kelıp basyldy. Säitse de basynda bır şielenısıp kalǧan elder endı jaŋa dau, jaŋa araz-dyqqa jol tauyp alyp, kezek alysyp üstasyp jürdı. Berı kelgen soŋ Sybanbai Üsen basyndaǧy kektı özgertıp, özı Yrǧailynyŋ basqa elımen, basqa juandarymen köbırek ūstasyp kettı. Arazdyq sebebı jaŋadan tuyp, jaŋa söz, jaŋa ıstermen qaita qozǧan soŋ, Üsen köp elınen qalyspai, Irǧailynyŋ basqa elımen bırge Qoŋyrtaumen anda-sanda alysyp qalyp, ūstasyp jürgen. Osy halde Qaragöz ben Äzımhannyŋ qosylǧanyna jetı jyl tolǧanda, Üsennıŋ auly jailauyna köşıp kele jatyp, Qaiyŋdyǧa qondy. Jaŋa qonysqa jaiǧasqan künı tünde auyl maŋynda jatqan jylqyǧa jau tigen. Köpten saqtanyp, Qoŋyrtaudan kezek kütıp jürgen Üsen auly künde keşke ekı-üş senımdı at-aiǧyrdy auylda ūstaityn. Bügın köşıp kelgen el qirai jyǧylyp, şyrt ūiqynyŋ ışınde jatqanda, taudy qaq jaryp şyqqan "Attan!" dausyna özgeden būryn oianyp, asyǧyp qamdanǧan Äzımhan boldy. Äzımhan arqandauly tūrǧan bäigı jirendı alyp kelıp, asyǧyp erttep jatqanda, Qaragöz jüregı dırıldep tūryp, ürıkken pışınmen qasyna kelıp: - Basqalardy jıberseŋızşı! Tau ışı şabuǧa jaman, - dep edı. Bıraq  jaryq aily tynyştyq tünı jas jıgıttıŋ tūla boiyn ysytyp, bır qyzu qan alyp ūşty. Auyldan Äzımhannan basqa da üş-tört jıgıt şapty. Būlardyŋ bärı tastaq töbelermen satyrlatyp şulap jöneldı... Būl kezde auyl da azan-qazan bolǧan. Atsyz qalǧan jaiaular bosqa dyrdu jasap aiǧailasyp, ärlı-berlı jügırısıp jürdı. Äzımhandar sol bette baryp, jylqyny äketıp bara jatqan jauǧa jetıp aralasqan... Jylqyşylar köp jaudan qaimyǧyp, batyp ūrysa almai, keiın kele jatyr eken. Köp jylqyny qalyŋ jau ūzyn özekpen dürıldetıp, qiqulap äketıp bara jatyr. Sol kezde quǧynşynyŋ aldymen jetken Äzımhan tosqauyl qylǧan köp jaudyŋ ortasyna kelıp kırıp kettı. Äzımhan qoryqpaityn er jıgıt edı. Bıraq būryn köp soǧysta bolyp töselgen emes. Onyŋ üstıne bır kısıge älı jeterlık myqty da emes-tı. Jiren atty quǧynşy ekılenıp kelıp, ekı-üş ret arasyna kırıp şyǧyp, aldyn orai bergen soŋ, jau ışınen soǧysqa yŋǧailanyp alǧan ekı myqty barymtaşy artyn ainalyp kele jatqan Äzımhandy körgende: - Küreŋ atty taǧy keledı... Ortaǧa ala ber... ortaǧa al! - desken. Äzımhan ekı jaudyŋ ortasyna solardyŋ tılegınşe ekpındep kelıp kırgen... Būl kıre bergen betınde oŋ jaǧyndaǧy boz atty eŋgezerdei jaudy jelkeden qaǧa ūryp jıberdı... Bıraq däl sol seköntte özınıŋ de jelkesınen sol jaǧyndaǧy sary aiǧyrly jaudyŋ qara soiyly myqtap tidı. Būl soiyl Äzımhanǧa dene tauyp, qatty soǧyldy. Alǧaşqy soiyl tiıp ketkende, qolyndaǧy aǧaşy ūşyp tüsıp, özı eŋkeiıp, atynyŋ jalyn qūşyp qaldy. Däl osy uaqytta būrynǧy aǧynmen kele jatqan bäigı jiren boz atty jaudan qiys ötıp bara jatyr edı. Oǧan Äzımhannyŋ soiyly tise de, älsıretken joq eken. Janynan qiys ötıp bara jatqan Äzımhan attyŋ jalyn qūşyp qalǧanda, anau aq soiyldy şyr ainaldyryp kelıp, maŋdai tūsynan qaǧyp-ūryp jıberdı... Äzımhan bır-aq sekönttıŋ ışınde jüregınen oq tigendei bolyp, attyŋ artyna ūşyp tüstı. Maŋdaidy megzep ūrǧan küştı soiyl däl qūndyzdyqtan tiıp, basty aiyryp ketken  eken... Özımhan attan tymaqşa ūşyp tüskende, būryn talai soǧysta bolyp, qoly auyrlyǧynan talaidy sorly qylǧan boz atty jau artyna būrylyp qarap: - Qap, jyǧyluy tym jaman boldy-au!.. Jazym bolmasa igı edı!.. - dedı. Jazym bolǧany şyn! Äzımhannyŋ basy tört elıdei airylyp ketken eken. Keiıngı jūrt şulap jylap, üstıne kelıp üiılgen uaqytta, Äzımhan üzılıp jüre berdı. Sūlu jarǧa aqyrǧy ret "qoş" deuge de tılı kelmedı... Äzımhandar attan salyp jönelgende, şoşynyp jylap, tıleu tılep qaltyrap tūrǧan Qaragöz üiıne kırıp jata almai, jylqy jaqtan habar kütıp tūrǧanda, jūmbaqqa tolǧan mūŋly tünnıŋ ortasynda auylǧa qarai şulap kele jatqan qaraly aiǧaidy estıgen. Būl şu - auylǧa qarai at qoiyp, "oi bauyrymdap" kele jatqan jylqyşylar men quǧynşylar şuy. Alǧaşqy jylau, alǧaşqy qaraly qaiǧy osy tünnen, osyndai haldıŋ ortasynda bastalǧan-dy. Bügıngı köş sol adyra qalǧan Qaiyŋdyǧa taǧy qonǧaly kele jatqan päueskenıŋ ışındegı Qaragöz alǧaşqy qaza tünın esıne alyp, ystyq jalynmen jiı kürsınedı. Äzımhannyŋ ölımın Yrǧaily joqtausyz qaldyrǧan joq. Ol jaqtan jylqy alamyz dep baryp, kısı de öltırdı... Kegın de aldy... Äzımhan basyna jüz tüienıŋ qūnyn da aldy. Qoŋyrtaudy jasytyp, yqtyrdy. Bıraq onyŋ bärı süigen jarmen bır auyz sözge kelmei, armanda qalǧan qaiǧyly sūluǧa tük jūbanyş bolǧan joq. Alǧaşqy bır jyl boiynda oiyna eşnärse tiianaq boluǧa jaraǧan joq... İesız qalǧan mol dünie, auyr däulettıŋ ortasynda jetpıs jastaǧy kärı atasy men Qaragöz qaldy. Onan soŋ būl ekeuınıŋ de, barlyq aǧaiynnyŋ da ümıtı siiaqtanyp, ekı jasqa kelgen kışkentai Mūqaş qaldy. Qaragöz ben Äzımhannyŋ alǧaşqy körgen balasy osy. Būdan basqa bala joq... Äkesı ölgen soŋ, kışkentai da bolsa, Mūqaş "ölı arystannan - tırı tyş-qan" degızıp, Äzımhannyŋ artyndaǧy qaralylardyŋ süienış tılegı boldy. Äzımhannyŋ qyrqy ötken soŋ, jalǧyzdyŋ kaiǧysyn kötere almai, būryn kärılıktıŋ özı de jeŋuge ainalǧan Üsen de qaitys boldy. Maŋaiy tūldyr bolyp, qūlazyǧan jalǧyzdyq jas sūludyŋ bır özınıŋ basynda ǧana qaldy. Künde tırşılıgıne yrza bolǧan jūrt ūiqyda jatqan qūlqyn särıde, mūŋaiyp batqan beiuaqta Qaragöz qaraly jaulyǧymen betın jauyp otyryp, zarlanyp dauys aitatyn. - "Jalǧyz bıtken bäiterektei" armanda ötken "alǧanyn" qaiǧyly sūlu "altyn terek - arysym" dep, aŋyrap joqtaityn. Közınen tamşylap aqqan jaspen bırge, şynymen egılgen qaiǧynyŋ sözderın aityp, tyŋdaǧan adamnyŋ sai-süiegın bosatatyn. Qaragöz qaiǧy ışınde kekse tartyp, ūlǧaiyp ketkendei boldy. Iştegı jalyn men kürsıngen jüzı Qaragözdıŋ basqa tırşılıktı talaq qylyp ūmytqanyn bıldırdı. Qaraly tor tūtqynyn jūrt: "Jaryn joqtai bıldı" destı. Qaragözdıŋ joqtauy men dausyn barlyq Yrǧaily jattap alyp, änge salyp aityp ta jürdı. Kempır-şal Qaragözdı auzynan tastamai maqtap: "baiynyŋ artyn būndai jaqsy qylyp kütken äiel bolǧan emes" dep aŋyz qyldy. Sondai jylau, joqtau ışınde Qaragöz barlyq ümıttı, jastyq düniesın körge kömdı. Ol Mūqaştyŋ tıleuın tılep, endı erge timeitın tūl qatyn bolyp otyryp qaluǧa özıne-özı sert berdı. Düniesın bilep, aulyna, atasy men jarynyŋ ornyna ie bolyp otyryp qaldy... Endıgı jalǧyz ümıtı, jalǧyz jūbanyşy kışkentai Mūqaş. Süienışı men ermegı bır sonyŋ tärbiesı boldy. Aǧaiyn ortasy būl künge şeiın Qaragözdı qadırlep, kütuden qalǧan joq... Ūzaq qaiǧyny ömırınıŋ mäŋgılık şer küiı qylyp saqtap, Qaragöz älı künge keledı... Bügıngı köştı bastap kele jatqan qaraly sūludyŋ jaiy osy. Bıraq būl künderde Äzımhannyŋ qaiǧysy jalǧyz Qaragözdıŋ ǧana köŋlınde qalǧan. Özge maŋaidaǧy adamdar men jelıktı dünie Äzımhan ölmegen kündegıdei älı de qyzyqty, jelıktı. Būl künde segız jasqa kelgen Mūqaş Qaragözdıŋ janynda keledı. Onyŋ da köŋlı qazırgı tırşılıkke mäz! Aiǧailap quanady. Arbanyŋ ışınde ışı pysyp sekırıp, dauystap külıp, maŋailasqan kısılermen oinaidy. Būl da buyny bekıp, denı sau bolyp, erjetuge taqady. Qaragözdıŋ qaraly alty jyly öttı. Sol jyldardyŋ ışınde köldeneŋ qaraǧan köz qanşalyq qadalsa da, Qaragözdıŋ syrtyna şyqqan ne älsızdık, ne qobaljudy köre alǧan joq. Bıraq sol uaqyttarda Qaragöz körgen azapty bılse edı jūrt!.. Köp jas qyrşynynan qiylady. Tırşılıgın qarǧap etedı. Köpşılıgınıŋ synyǧy jamalyp, qaita tüzelıp, el qataryna qaita qosylady... Al Qaragöz qaiǧysy bır aluan ūzaq, mūŋly jyr bolyp, älı ketıp barady. Tūŋǧiyq qara közderınen sūlu ajar ketken joq. Jas denesı älı de uyzdai appaq, tolyq, sau. Bıraq ne kerek, barlyq oiy, barlyq tılegı bır-aq jerge şegelendı. Aiasy azǧantai orynǧa būl özın-özı syiǧyzdy. Qaraly künge şeiın tasqyndap kelgen sezımdı tūsady, budy... Sonymen bırneşe jyl öttı. Qaragöz küieuı bar, bala tauyp otyrǧan äiel edı... Qairatty tırşılık üşın jaralǧan jas dene men tılek üşın qainaǧan ystyq qan, şoiyn esıktı tūtqyn ornyna qanaǧattanu qiyn boldy. Qaragöz ol qiyndyqty tıstenıp şydap, basyn jeŋıp jürse de, keibır kezderde taŋdy-taŋǧa ūrǧyzatyn azaptar bolatyn. Jas äieldıŋ būl tünderı kör azabyndai qinau tünı... Üi ışı qaraŋǧylanyp, būl tösekke jatqanda, äldeǧandai jylanşa iırılgen sezım tolqyndary tamyr-tamyryn qualap, öne boiyn bilep ketetın. Tıstenıp, şydap, "qūtylar ma ekem" dep, dūǧa oqysa da, sol jylandar auyr basyp, aqyryndap jyljyp kelıp, aq tösıne oralyp, aq tamaǧynan süiıp, barlyq  denesın şydamynan aiyryp, ysytyp, dırıldetıp jıberuşı edı. Şoşynyp, qabaǧy tüiılıp, dır-dır etıp jatyp, körpenı şiyrşyqtap, qysyp qūşaqtaityn. Şoqtai ystyq-ystyq oiy taŋ aǧaryp atqanşa, bır minutke bosatpai, janyn jei, dozaqqa salyp şyǧatyn... Talai tünder Qaragöz şydai almai, qasyna qyzmetker kempırdı şaqyryp alyp, denesın sipatyp, jaryq jaǧyp qoiyp, kürsınıp, jüdep otyratyn. Ol būnyŋ ışınde tırşılıkke ūmtylǧan jaŋa ömır ūryǧynyŋ jaryq düniege şyqqysy kelıp, közana tılegenı edı. Sol küş Qaragözdı köp zaman qinap jürdı... Älı künge şeiın mezgıl-mezgıl asau sezım qūtyrtyp kelıp, bır toŋdyryp, bır qyzdyryp, ysytyp, Qaraly Qaragözdı otqa salatyn. Barlyq ūzaq qaraly künderde oilap ötken qaiǧy men älgı siiaqty azaptar Qaragözdıŋ mınezın de özgerttı... Ol erekşe sezımdılıktıŋ sebebınen derttı siiaqtandy. Būrynǧyǧa qaraǧanda, qany būzylǧandai: tez aşulanyp, tez jylap, tez külıp jıberetın küiıp-ja-nǧyştyq paida boldy... Keide jadyrap otyrǧan qabaǧy qazır şytynap tüiılıp, bolymsyz närsege qinalyp ketedı. Ökınıp qaiǧyryp, şydamsyzdyqpen tūtanyp, ūiqy-tūiqy bop qalady. Tündei tūŋǧiyq közderı endı ystyq jas üşın jaralǧandai boldy. Bıraq sonda da Qaragöz bır bailauyna jabysyp, tastai myqty bolyp kele jatyr. Özge düniede öz köŋlınen azǧantai terıs şyqqan närse qinap jıbergendei bolsa, ömırındegı eŋ auyr, eŋ qaiǧyly tüiınge kelgende, Qaragöz özın aiamastan qatty ūstap, qandai qiyn azapqa bolsa da köndırıp keldı. Bügıngı köş boiynda bırtalaidan ūmytylyp ketken azap Qaragözdı qaita qinap, tolqytyp kele jatyr edı... Qaragözdıŋ sopylyǧy būrynǧy molşylyq, būrynǧy qyzyqty dünie ortasynda ötıp keledı. Kündegıdei ystyq jaryq künı tuyp, sezım tünderı ötedı... Jaz jasarǧan tabiǧat ta - mıneki jelıgıp elıredı... Jan kırgendei bop, qyzuly tırşılıktı köksegendei mastanady... Jüz būralady. Bozbala asaumen teŋselıp, qūtyryp şabady. Qyz-kelınşek nazdanyp küledı... Özgenıŋ bärı öz betınde, alpystaǧy qoişy Bolat ta Qaragözdıŋ esıne jylandai sumaŋdaǧan sezımderdı keltırıp, jelıge mastaiaady... Ystyq sezım būǧan Qaragöz köşten ozyp kelıp, jylda auyl qonatyn Qaiyŋdynyŋ özegıne jettı. Özen boiy qaiyŋdy, moiyldy jas toǧai... Syldyrap su aǧady... Taŋerteŋgı köleŋkeden şyqqan toǧai salqyny, samaly Qaragözdıŋ betıne şiratylyp kelıp soǧyp ötedı. Işte - ystyq sezım, qarsy soqqan salqyn lep... Päueske iesız jūrtqa kelıp toqtaǧanda, Qaragöz öz üiın jyldaǧy qonyp jürgen jūrtyna tıkkızbekşı bolyp, arbadan tüsıp, sol jerdı ızdedı. Aqyry tauyp toqtap, ainalaǧa qaraǧanda, tömengı jaqta - özen boiynda, bır toǧaidyŋ köleŋkesınde doǧaruly tūrǧan traşpeŋkenı kördı. O da osy jerge köşıp keletın bır auyldyŋ aldyn ozyp kelgen adamdary bolu kerek. Qaragöz ūiyqtap jatqan Mūqaşty oiatpai, jalǧyz özı aiaŋdap, ärlı-berlı jürıŋkırei tüstı; aiaǧy älsız... Denesın zorǧa alyp jüredı. Belgısız tılek qinaǧan köŋıl toqtalmai, jıŋışkelep şanşady. Eskı jūrtty özen jaǧasyna jaqyndai baryp, tegıs körıp, endı arbaǧa qarai jüruge ainalǧanda, Qaragöz art jaǧynda, toǧai arasynda saqyldap külgen jas dauysty estıdı. Būrylyp bıraz tūryp, toǧaiǧa qarai jürdı. Köleŋkelı biık toǧaidyŋ ışı raqatty... Sūlu... Jas toǧaidyŋ salqyny jaily tynyştyǧymen denenı mas qylyp sendeltkendei. Toǧaidyŋ şetıne kırgende, Qaragöz jylda osy qonysqa kelgende estıp jüretın daǧdyly būlbūl dausyn estıdı... Būǧan şeiın jıŋışkelep estılse de, eleŋ qyla qoiǧan joq edı. Endı tyŋdady: elsız taudyŋ ışınde, iesız qonysta mäŋgı jastyq, mäŋgı jarastyq jyrşysy - kışkene būlbūl sairaidy... Jaratylystyŋ qyzyǧyna qoşemet aitumen bırge, jaiyn tau, jaraly jartastyŋ jalǧyzdyq küiın de şerlendırıp qosady. Kei kezde iesızdık pen qūlazyǧan tynyştyqtyŋ küiı siiaqtanady. Keide özek boiynda kürsınıp soqqan jeldei, jıbek jıbı siiaqty jıŋışke dausyn jüz būraltyp suyldap, ysqyrady... Tılsız tabiǧattyŋ jüregın üzgendei bolyp, şanşylyp qadalady. Bır kezek jaryq aily tün ortasynda qalyŋ taudyŋ ışınde alystan estılgen köp kışkene qoŋyraulardai bolyp, jartaspen jaŋǧyryǧyp dırıldeidı. Taǧy bır sätte Qaragöz jüregınıŋ qaiǧysyn aitqandai bolyp, ūzaq mūŋmen yrǧalyp, şūbatylyp tamyljidy. Elsızde jalǧyz özı jüz tolǧanyp jyrlaǧan būlbūl Qaragözdıŋ ūzaq jylǧy qaiǧysy men jaiyn tabiǧattyŋ iesızdıgın jyr qylǧandai. Qaraly äieldıŋ sūlulyǧyn qoşemettegendei. Bū da sezım küiın şertedı. Onsyz da qainap jürgen qandy bır toŋdyryp, bır ysytyp, Qaragözdıŋ jüregın qysyp entıktıredı. "Ätteŋ, qara jylandai näpsı!.. Ne küige ūşyratasyŋ? Qaida aparasyŋ?" dei tüsıp, Qaragöz būlbūldy tyŋdap, toǧaidyŋ ışıne kırıp qalypty. Bır mezgılde baǧanaǧy estılgen aşyq külkı taǧy estıldı... Būl uaqytta jaqynnan şyqty... Ekı külkı... Bırı - jas äiel, bırı jıgıt boluǧa kerek. Qaragez jaŋylǧan joq. Aldynda - qalyŋ aǧaştyŋ saiasynda jıŋışke özektıŋ qasynda Qaragözge syrtyn berıp, bır qyz, bır jıgıt qūşaqtasyp oinap otyr... Būlar qatty dauryǧyp küledı. Qūşaqtasqan qalpynda qatar jyǧyla ketıp, qūmarlyqpen süiısedı. Qaragözdıŋ ekı közı tünjyrap, jasqa tolyp, ekı betın erekşe ystyq qan basyp kettı. Tamaǧy kebırsıp, qylǧynyp jūtynady. Taza appaq  köilektıŋ syrtynan qara jeletke kigen jas jıgıttıŋ ūzyn būira şaşy bar. Sondai jarastyqpen kiıngen qūmar jas qyz. Ekeuı qūşaqtasyp jantaiǧanda, jalaŋaş aiaqtary özen suyna malynyp, salqyn sumen şalpyldatyp oinaidy... Būlar Qaragözdıŋ aǧaiyny Ysmaǧūl aulynyŋ jastary. Jas jıgıt qyzdyŋ qaiyndap kelıp jatqan küieuı... Oqyǧan, sūlu jıgıt. Jazdai osy elde bolatyn... Būlardy atalary erkımen jıberıp, jalǧyz qyzdyŋ qyzyǧyn erkınşe qyzyqtaityn. Qaragöz tanydy. Bıraq ıştegı qara jylan (Qaragöz būl sezımıne osyndai at qoiǧan) ömırınde būl künge şeiın bolmaǧan asaulyqpen jüz tolǧanyp irıledı... Boiy ūiyp kettı. Qalyŋ japyraqtyŋ arasynda ündemei, közın ala almai qatyp tūrǧanda, ystyq jas aǧyp-aǧyp barady... Bırtalai tūrdy. Denenı erekşe ystyq sendeltıp ketkende, dünie qarauytyp, ainalyp bara jatqandai boldy... Bıraq qūlaǧan joq. Zorǧa esın jiyp, qaita tüzelgende, ışınde küştı namys pen jıger qainaǧandai bolyp, älsırep, ūiyp ketken denesın qaita jiyp, bilep aldy. Közdıŋ qūrty siiaqtanǧan mas jastardy sol ornynda qaldyryp, qaita ainalyp jürıp kettı. Auyl qondy. Būrynǧysynşa jaŋa qonǧan el köp äbıgerdıŋ artynan tynyştyq alyp jailandy. Jaryq aily tün jyljyp keldı. Kündızgı tolqyntqan oi bır basylyp, bır köterılıp tünge jetken. Basylǧan uaqytynda Qaragöz: «būl ekı jyldan berı büitıp qinaǧan soqty... Älı de qaita ainalyp soqqany şyǧar. Öleiın - ölsem de şydaiyn!.. » dep kürsıngen qaiǧy ışınde taǧy bekındı. Tösekke jatysymen qaraŋǧylyq qaita oinady. Qaraly küŋgırt köŋıldı, kündızgı körgen suret neşe türlı qyzyldy-jasyldy pışınge mınıp kelıp, mazaqtap qinai bastady. Ärbır jaŋa suret jaŋa kelgen azaptai jandy qysyp, jürektı inemen şabaqtaǧandai bolady. Saǧymdy tılektıŋ qara jylandai jat bolyp ketken sezımı bırese belgısız sūlu jıgıtke Qaragözdı qatty qysyp, qūşaqtatqandai bolady. Mas qylyp eltıtıp, tamaǧynan süigızgendei. Bırese üstıne, barlyq denesıne auyr salmaǧyn äkep salǧandai. Bırese dırıldegen dämdı, tättı sūlu sybyrdy estırtkendei. Şydam bıtkendei... jürek ezılıp bara jatqandai... Qaragöz körpesın sılkıp tastap, qatty kürsınıp dauystap: - Allai, tūnşyqtym ǧoi!.. Qūdai-au, mūnşa nege sorly ettıŋ?! - dep, qainap qyzǧan qanmen, qaida bararyn bılmese de, üiden atqyp şyǧyp kettı. Auyl ūiqyda. Jaryq aidyŋ qalǧytqan säulesınde jeŋıl kürsınıp, tynys alady. Jandy jegen azappen qinalyp şyqqan Qaragözdı bılgen jan joq... Ol jalaŋ aiaq qalpynda üstındegı jalǧyz köilegımen, tarqatylǧan qara şaşy arqasyna jaiylǧan qalpynşa, toǧaiǧa qarai jüredı. Būl uaqytta Qaragöz erekşe sūlu. Ony qinaǧan dert älı de basylmai, qainap keledı. Jürekten şyqqan jauyz dūspannan qūtylu üşın, jas äiel belgısız em ızdeidı... Qazırgı tün salqyny ystyqtap, küigen denesıne azǧantai da sezıl-meidı. Qaragöz kürsınıp, jylap kelıp, ekı aiaǧyn tızesıne şeiın jalaŋaştap, suyq suǧa batyryp, jiekke jarym denesımen qūlai kettı. Aq denesı aşylyp, qara şaşy tegıle jaiylyp jatyr. Jürekte belgısız qūmarlyq qarauytyp şyǧyp, jüz tolqytyp barady. Sol müinette bas jaǧynan: - Qaraǧym, Qaragöz, nemene? - degen ün şyqty. Sözın ūqqan joq, kımnıŋ ünı ekenın de aŋǧarǧan joq. Betıne de qaramastan, qolyn şalqasynan sozyp, būlǧaǧandai bolyp: "Kelşı berı!" dedı. Kele bergen kısını özıne qarai jyǧa qūşaqtap, qūşyrlana tıstep süie bastady... Dünie qūmarlyq mastyǧyna batyp, közden öşıp barady... Denedegı jylandar endı quana oinaq salady. Būl küidıŋ kınälısı Bolat edı...

1925.