Muhtar Áýezov. Qaraly sulý

3302
Adyrna.kz Telegram

Búgin, ıaǵnı 28-shi qyrkúıek qazaqtyń uly jazýshysy, qoǵam qaıratkeri, ǵulama ǵalym Muhtar Omarhanuly Áýezovtyń týǵan kúni. Ol 1897 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy Abaı aýdanynyń Bórili degen jerinde dúnıege kelgen. Muhtardyń atasy Áýez eskishe saýaty bar, arab, parsy, ortazııalyq túrki ádebıetimen tanys bolǵan. Muhtar bala kezinde atasynyń úıretýimen arabsha hat tanıdy. Muhtardyń ákesi Omarhan da, atasy Áýez de Abaı aýlymen irgeles otyratyn, qudaly, dos-jar adamdar edi. 1908 jyly Semeıdegi Kamalıddın haziret medresesinde oqyp, odan keıin orys mektebiniń daıyndyq kýrsyna aýysady. 1910 jyly Semeı qalalyq bes klastyq orys qazyna ýchılıesine oqýǵa túsip, sońǵy klasynda oqyp júrgende «Daýyl» atty alǵashqy shyǵarmasyn jazady. Muhtar Áýezovtyń álemge áıgili roman-epopeıasy. «Abaı joly» – qazaqtyń kórkem prozasyn klassıkalyq deńgeıine kóterip, álem ádebıetine kórkemdik qýat ákelgen úzdik týyndy. Áýezov óziniń roman-epopeıasynda qazaq halqyn, onyń ulttyq dástúrin barlyq qyrynan enıklopedııalyq deńgeıde jan-jaqty ashyp kórsetti. Áýezovtyń «Abaı joly roman-epopeıasy álemdik deńgeıde: «XX ǵasyrdaǵy eń úzdik shyǵarmalardyń biri» (Lýı Aragon) degen joǵary baǵa aldy. "Adyrna" ulttyq portaly uly jazýshynyń týǵan kúnin ulyqtaı otyryp, ataqty "Qaraly sulý" áńgimesin nazarlaryńyzǵa usynady. 

Alty jyl qaraly, qaıǵyly alty jyl ótti. Árbiri bir-bir ómirdeı sarylǵan uzaq. Qara jel úzilmeı soqqan kúzdiń sýyq kúnindeı qýarǵan júdeý jyldar... Sodan beri Qaragóz qaraly tor bulbulyndaı, bul tósektiń ıesi. Sansyz kóp kúnder ótip jatsa da, ne bir jańa úmit ákelip sergitken, ne bolmasa júdeý kóńildi bir saǵatqa bolsa da selt etkizip alańdatqan mezgil bolǵan emes. Qaragóz bul ómirge ábden moıyndap bolǵan. Kóp jyl boıyna sozylǵan qaraly kúı Qaragóz ómiriniń qalpy bolǵan. Kúndegi daǵdysy, salty bolyp ketken... Kúzdiń aısyz qarańǵy túninde, túnǵatyp júrgen jolaýshy uzaq qarańǵylyqqa qalaı moıyndap baǵynsa, Qaragóz de sondaı moıyndap, kónip bolǵan... Sodan bólek haldi kóksetetin ózge túrli oı kelse, ony kóńline darytpaı, óshirýge asyrady.

Sol Qaragózdiń aýly búgin qalyń taýdyń ishimen jaılaýdaǵy kók shalǵyndy, salqyn sýly shalqar qonysqa kóship kele jatyr. Tań qylańdap kele jatqannan júgin arta bastaǵan aýyl jazdyń kúni jaqyn belden jańa qyzaryp shyǵyp kele jatqanda eski jurtynan jónelgen...

Qazirde kósh jarym jolǵa kelip qaldy. Búgin taý asa qonbaqshy bolǵan aýyl qalyń taýdyń ishimen jartasty, toǵaıly, shalǵyndy ezekpen shubatylǵan shubar top bolyp, dabyrlap, shýlap kele jatty...

Alty jyl qaraly, qaıǵyly alty jyl ótti. Árbiri bir-bir ómirdeı sarylǵan uzaq. Qara jel úzilmeı soqqan kúzdiń sýyq kúnindeı qýarǵan júdeý jyldar... Sodan beri Qaragóz qaraly tor bulbulyndaı, bul tósektiń ıesi. Sansyz kóp kúnder ótip jatsa da, ne bir jańa úmit ákelip sergitken, ne bolmasa júdeý kóńildi bir saǵatqa bolsa da selt etkizip alańdatqan mezgil bolǵan emes. Qaragóz bul ómirge ábden moıyndap bolǵan. Kóp jyl boıyna sozylǵan qaraly kúı Qaragóz ómiriniń qalpy bolǵan. Kúndegi daǵdysy, salty bolyp ketken... Kúzdiń aısyz qarańǵy túninde, túnǵatyp júrgen jolaýshy uzaq qarańǵylyqqa qalaı moıyndap baǵynsa, Qaragóz de sondaı moıyndap, kónip bolǵan... Sodan bólek haldi kóksetetin ózge túrli oı kelse, ony kóńline darytpaı, óshirýge asyrady.

Sol Qaragózdiń aýly búgin qalyń taýdyń ishimen jaılaýdaǵy kók shalǵyndy, salqyn sýly shalqar qonysqa kóship kele jatyr. Tań qylańdap kele jatqannan júgin arta bastaǵan aýyl jazdyń kúni jaqyn belden jańa qyzaryp shyǵyp kele jatqanda eski jurtynan jónelgen...

Qazirde kósh jarym jolǵa kelip qaldy. Búgin taý asa qonbaqshy bolǵan aýyl qalyń taýdyń ishimen jartasty, toǵaıly, shalǵyndy ezekpen shubatylǵan shubar top bolyp, dabyrlap, shýlap kele jatty...

Kósh aldynda aıdap kele jatqan tórt-bes júzdeı jylqysy bar, basqa iri qarasy da mol baı aýyldyń kóshi jyl boıy ıesiz turǵan taýdyń týsyp ketken shóbin japyryp, qyzýy mol tirshilikti kóshirip kele jatqandaı bolady.

Kóshtegi kóńildi qatyn-qalash, jelikti qyz-kelinshek mańaılasqan jigittermen qaljyńdasyp, kúlisip-oınaıdy. Arqyraǵan semiz, sulý asaýlardy mingen jas jigitter úıirine qaraı julqynyp, alasuryp jer súzgen aıǵyrlaryn qutyrtyp-oınaqshytyp kelip, qalyń jylqyny dúrildetip, jeldirtip aıdaıdy... Dúndúnıe mastyq toıyndaı býy aspanǵa shyǵyp, qutyrynyp jeligedi. Shýlaǵan jelikti kesh, tańerteńgi kóleńke basqan qara jartas pen qalǵyǵan ózekti de oıata sergitkendeı. Bul keshke tabıǵat ta jyldyq úı-qysynan oıanyp, eleń bildirgendeı.

Tańerteńgi kóleńkeli ózekten shyqqan salqyn samal soǵady.

Jyl boıy tul bolyp turǵan jaılaý búgingi kún jyl qusyndaı bop qıqýlap, jeńkilip kele jatqan eldi jańa kórip sergigendeı.

Kázirgi barlyq sýret, barlyq dúnıe adamdy qyzyq dýmanǵa, saǵymdy túspen zor tilekke qol bulǵap shaqyryp turǵandaı. Bul qyzýǵa jelikpegen jan joq... Eń aıaǵy shal qoıshy Bolat ta ústinen kesh ótip bara jatqanda, qula sholaq bıeni tyrańdatyp shaýyp kelip, kósh janynda kele jatqan turǵylas áıelder arasynan kelip kıligip, jaýyrynyn qıqańdatyp, qaljyńdasa kúledi. Árqaısysyna kózin qysyp, ıek qaǵyp, izdenip soqtyǵady. Qyzyl shyraıly kelinshektiń qula bıeni qamshylap oınaǵanyna emeksip, jigitimsip shirenedi.

Úsh at jekken páýeskeniń ishinde kele jatqan Qaragez Bolattyń qasynan arbasy ketip bara jatqanda az sergip kúlip:

-  Bolat-aý, seniń de bazaryń tarqamaǵany ma, janym-aý! - deıdi...

Bolat bul sózdiń túkpirin túsinedi. Qaragóz ne dese o desin, úzeńgisine shirenip kúlip:

-  Nesin aıtasyń, qaraǵym!.. Qyz-kelinshek tal boıymdy uıytyp keledi... Ishimdegi janǵan ot qyz-qyz qaınaıdy, - dedi.

Bul kóshte jalǵyz júdeý, jalǵyz jabyrqaǵan qaıǵynyń tusaýynda kele jatqan - sol Qaragóz... Osy kóp mal men baı aýyldyń ıesi bolǵan, myna dyrdýly kóshtiń basshysy bolǵan jalǵyz jesir áıel - Qaragóz.

Qaragóz 32-aq jasta. Qaraly jaýlyq salynyp, qyzýly bazar esigin japqanyna alty jyl boldy... Odan buryn Qaragóz tirshilik bazarynda erkin júzip júrgen erkemin deıtin. Bunyń ómiriniń ústinde kúlimsirep turǵan kúnshýaqty, bultsyz, ashyq kók aspan bar-dy. Sondaı ashyq kúnniń ortasynda bir-aq saǵat ishinde túsi sýyq, shoq qara bult oınap shyqqan. Aıaq astynan kelgen bir qaza bir-aq kúnniń ishinde Qaragózdi qaraly ǵylyp, qańǵyrtyp ketken... Sodan beri alystaǵy saǵymdaı bolǵan jar jetkizbeı, belgisizdikke batyp joǵalǵan.. Oǵan dál alty jyl boldy...

Qaragózdiń kúıeýi Ázimhan ol kezde 28 jasta, ózi bir atadan jalǵyz jigit bolatyn. Basqa atalas aǵaıyndary bolsa - barlyǵy da bólek aýyl bolyp, bóten sııaqtanyp, óz tilegi, óz ómirimen bulardan alystap ketken. Aǵaıyndarynyń keıbiri qartań tartqan adamdar bolǵan. Ázimhannyń týysqany, jalǵyz súıenishi jetpis jasqa kelgen kári ákesi - Úsen. Ázimhan jalǵyz jigit bolsa da, az atanyń baskótereri atanyp, Yrǵaıly bolysyndaǵy edáýir elge belgili bolǵan.

Bir jyl dál osy jaılaýǵa kóship kele jatqan kezde, búgingi kesh kele jatqan ózektermen Úsen aýly kóship kelip, Qaıyńdyǵa qondy. Qaıyńdy - taý aralaǵan shalǵyndy, toǵaıly ózen. Japyrlap qonǵan kóp aýyl mańaıyndaǵy shubyrtqan kóp malymen Qaragózdiń ol kúnderiniń kórki sııaqtanatyn.

Yrǵaıly kóp jyldan kele jatqan daǵdy boıynsha Qońyrtaý bolysymen qatty julysqan, araz bolatyn. Sol jyly da jaz shyqqannan beri qaraı kúnde qıqý, kúnde "attan", jaǵalaı shabys bolǵan.

Yrǵaılynyń ústemdigin ózge el jýandarymen birge joqtap júrgen Ázimhan sol jýandardyń jeliktirýimen Qońyrtaýǵa keıde ózgelerden jyrylyp baryp ta soqtyǵatyn. Qońyrtaý bir kezde ózgeden erekshe Úsenge kijinýli desken. Bul habar bir emes, áldeneshe ret kelgen-di.

Biraq onymen Ázimhandy da, barlyq Yrǵaılyny da toqtata alǵan joq. Qońyrtaý bir alsa, bular keıde eki-úshten alyp jiberetin. Qońyrtaýdyń Ázimhanmen erekshe jaýyǵýyna bir sebep Qaragózdiń basy edi. Áýelde Qaragóz Qońyrtaý eliniń jesiri bolǵan. Sol eldiń bir baı aýly - Sybanbaı. Jas kezinde Qaragózdi Sybanbaıdyń nemeresine aıttyrysqan.

Beri kelgende Qaragózdiń kúıeýi aıaǵy aqsap, kem bolyp ketti. Onyń ústine, ózge balalarynyń ishinde áke-sheshege qadirsiz bala bolady eken.

Boıjetýge aınalǵan kezde sulý Qaragózden narazylyq sózder shyǵa bastaǵan.

Qaragózdiń ákesi jas kezinde ólip edi. Jesir qalǵan sheshesi Úsenniń nemere qaryndasy bolatyn. Ol Úsen aýlyn tórkin qylyp, ylǵı aralasyp júretin. Qaragóz de kishkene kúninen Úsen aýlyn naǵashy etip, kóńline erekshe jaqyn tartyp, keıde sheshesimen, keıde jalǵyz ózi de kelip, kep ýaqyttar jatyp, qaıtyp júretin. Sol halmen júrgende, Ázimhannyń burynǵy alǵan kelinshegi qaıtys bolǵan. Qaragózdiń Sybanbaı aýlyna barǵysy kelmeı júretini kóp jurtqa pash bolyp qalǵan. Basynda Qaragózdiń sózderine eleýsiz qarap, "kezinde kórermiz" dep, ishtegi nyq baılaýmen júrgen sheshesi Ázimhannyń kelinshegi ólgen soń, balasynyń narazylyǵyna túzý qarap, oılana bastaǵan.

Sol haldiń ústinde dorgýmanda júrgende, birgúni Qaragózdiń aýlyna amandasyp qaıtqaly Ázimhan kelgen. Ázimhannyń ne oımen kelgeni bul aýylǵa da, anasyna da belgisiz. Ázimhan ózi de anyq, ashyq baılaýmen kelgen joq-ty. Biraq úıge kelip kirgen jerde ol burynǵydan kóp ózgerip ketken Qaragózdi kórgen.

Bul ýaqytqa sheıin bala qalpynda júrgen Qaragóz endi shıratylǵan názik, uzyn boıly, qynaı beldi, tolqyndy qara shashy bar tuńǵıyq sulý qara kózdi boıjetken bolypty. Kórmegenine bir-aq jyl shamasy ótken Ázimhannyń endi alǵash kelgen sátte júregi lúpildep soǵyp, kóz aldynda sáýleli sulý jardy kórip qalǵandaı bolǵan. Áldeneden ekeni belgisiz, buryn bul jaıdan bir aýyz sóz estimese de, qazirgi halde Ázimhannyń júregin soqtyrǵan belgisiz sezim Qaragózge de sol sekóntte bilingendeı. Ázimhan anasyna amandasyp, endi Qaragózge qarap: - Esen-saýmysyń, qalqam? - degende, uıalyp qaraǵan Qarakózdiń júzinde ystyq qan oınady.

Bul kúnge sheıin júris kórmegen bala júzi ómirinde alǵash ret áldeqandaı kómeski tús sııaqty oımen qyzaryp, tómenshiktep qysylǵandaı boldy.

Eki jas únsiz belgi beriskendeı. Eki kóńil bir-birine uıalyp, buǵyp turyp, ym qaqty. Basy osy.

Azdan soń arada sóz júrdi. Súıek jańǵyrtý Qaragózdiń basqa aǵaıyndaryna da teris kórinbedi. Ósirese bul kúnge sheıin óziniń jesirliginde erekshe súıenishi sııaqtanyp otyrǵan Úsenmen qaıtadan úı ishinen úı tigip, jaqyn bolý Qaragózdiń sheshesine kerek kórindi. Súıtip az kún ishinde astyrtyn qudalyq sózin baılasyp qoıdy...

Biraq bul alystaǵy tileý. Ol qıyn asý, bıik asqardyń ar jaǵynda jatqan qıyn túıin. Sybanbaı bóget shyǵarmaı qoımady. Qońyrtaý julqyspaı, jesirin jibermeıdi... Úsen jaqtyń habary jansyzdanyp, Sybanbaıǵa baryp qalǵanda, olar kúpildep, kijine bastady. Biraq ashyq sóz, anyq baılaýǵa eki jaǵy da jete almaı, endi jaqyndap kele jatqanda, Sybanbaıdyń nemeresi ólip qaldy. Budan keıingi sóz uzaqka bara alǵan joq. Sybanbaıdyń ózge balalarynyń barlyǵynda da ne aıttyrǵan, ne alyp otyrǵan áıel bar. Buryn ustanǵan sóz boıynsha Sybanbaı: "Qaragózdi keıingi balalarǵa qaratamyn... Qudamnan qol úzbeımin!" degen boldy.

Biraq bul sóz uzaqqa barmady. Úsen Sybanbaıdan alǵan barlyq maldy túgendep qaıyrtyp, ózi Qaragezge quda túsip, arada bir jyl ótken soń yrǵap-jyrǵap kelinin alǵan...

Bul oqıǵa óz kezinde Yrǵaıly men Qońyrtaýdyń arasyna kóp salqyndyq saldy. Kóp yrǵasyp tartysýmen baryp, eki jaq zorǵa tynǵan. "Úsen kóbinshe mal kúshimen jeńip aldy" degen sóz el ortasyna jaıylǵan saıyn, Sybanbaı bolymsyzdy syltaý ǵylyp, Yr-ǵaılyǵa soqtyǵa beretin bolǵan.

Biraq arada birer jyl etken soń, jesir daýynyń kyzýy solǵyndap kelip basyldy. Sáıtse de basynda bir shıelenisip kalǵan elder endi jańa daý, jańa araz-dyqqa jol taýyp alyp, kezek alysyp ústasyp júrdi.

Beri kelgen soń Sybanbaı Úsen basyndaǵy kekti ózgertip, ózi Yrǵaılynyń basqa elimen, basqa jýandarymen kóbirek ustasyp ketti. Arazdyq sebebi jańadan týyp, jańa sóz, jańa istermen qaıta qozǵan soń, Úsen kóp elinen qalyspaı, Irǵaılynyń basqa elimen birge Qońyrtaýmen anda-sanda alysyp qalyp, ustasyp júrgen. Osy halde Qaragóz ben Ázimhannyń qosylǵanyna jeti jyl tolǵanda, Úsenniń aýly jaılaýyna kóship kele jatyp, Qaıyńdyǵa qondy.

Jańa qonysqa jaıǵasqan kúni túnde aýyl mańynda jatqan jylqyǵa jaý tıgen. Kópten saqtanyp, Qońyrtaýdan kezek kútip júrgen Úsen aýly kúnde keshke eki-úsh senimdi at-aıǵyrdy aýylda ustaıtyn. Búgin kóship kelgen el qıraı jyǵylyp, shyrt uıqynyń ishinde jatqanda, taýdy qaq jaryp shyqqan "Attan!" daýsyna ózgeden buryn oıanyp, asyǵyp qamdanǵan Ázimhan boldy.

Ázimhan arqandaýly turǵan báıgi jırendi alyp kelip, asyǵyp erttep jatqanda, Qaragóz júregi dirildep turyp, úrikken pishinmen qasyna kelip:

- Basqalardy jiberseńizshi! Taý ishi shabýǵa jaman, - dep edi. Biraq  jaryq aıly tynyshtyq túni jas jigittiń tula boıyn ysytyp, bir qyzý qan alyp ushty.

Aýyldan Ázimhannan basqa da úsh-tórt jigit shapty. Bulardyń bári tastaq tóbelermen satyrlatyp shýlap jóneldi... Bul kezde aýyl da azan-qazan bolǵan. Atsyz qalǵan jaıaýlar bosqa dyrdý jasap aıǵaılasyp, árli-berli júgirisip júrdi.

Ázimhandar sol bette baryp, jylqyny áketip bara jatqan jaýǵa jetip aralasqan... Jylqyshylar kóp jaýdan qaımyǵyp, batyp urysa almaı, keıin kele jatyr eken. Kóp jylqyny qalyń jaý uzyn ózekpen dúrildetip, qıqýlap áketip bara jatyr.

Sol kezde qýǵynshynyń aldymen jetken Ázimhan tosqaýyl qylǵan kóp jaýdyń ortasyna kelip kirip ketti. Ázimhan qoryqpaıtyn er jigit edi. Biraq buryn kóp soǵysta bolyp tóselgen emes. Onyń ústine bir kisige áli jeterlik myqty da emes-ti.

Jıren atty qýǵynshy ekilenip kelip, eki-úsh ret arasyna kirip shyǵyp, aldyn oraı bergen soń, jaý ishinen soǵysqa yńǵaılanyp alǵan eki myqty barymtashy artyn aınalyp kele jatqan Ázimhandy kórgende:

- Kúreń atty taǵy keledi... Ortaǵa ala ber... ortaǵa al! - desken.

Ázimhan eki jaýdyń ortasyna solardyń tileginshe ekpindep kelip kirgen... Bul kire bergen betinde oń jaǵyndaǵy boz atty eńgezerdeı jaýdy jelkeden qaǵa uryp jiberdi... Biraq dál sol sekóntte óziniń de jelkesinen sol jaǵyndaǵy sary aıǵyrly jaýdyń qara soıyly myqtap tıdi. Bul soıyl Ázimhanǵa dene taýyp, qatty soǵyldy. Alǵashqy soıyl tıip ketkende, qolyndaǵy aǵashy ushyp túsip, ózi eńkeıip, atynyń jalyn qushyp qaldy. Dál osy ýaqytta burynǵy aǵynmen kele jatqan báıgi jıren boz atty jaýdan qıys ótip bara jatyr edi. Oǵan Ázimhannyń soıyly tıse de, álsiretken joq eken. Janynan qıys ótip bara jatqan Ázimhan attyń jalyn qushyp qalǵanda, anaý aq soıyldy shyr aınaldyryp kelip, mańdaı tusynan qaǵyp-uryp jiberdi... Ázimhan bir-aq sekónttiń ishinde júreginen oq tıgendeı bolyp, attyń artyna ushyp tústi. Mańdaıdy megzep urǵan kúshti soıyl dál qundyzdyqtan tıip, basty aıyryp ketken  eken...

Ózimhan attan tymaqsha ushyp túskende, buryn talaı soǵysta bolyp, qoly aýyrlyǵynan talaıdy sorly qylǵan boz atty jaý artyna burylyp qarap:

- Qap, jyǵylýy tym jaman boldy-aý!.. Jazym bolmasa ıgi edi!.. - dedi.

Jazym bolǵany shyn! Ázimhannyń basy tórt elideı aırylyp ketken eken. Keıingi jurt shýlap jylap, ústine kelip úıilgen ýaqytta, Ázimhan úzilip júre berdi. Sulý jarǵa aqyrǵy ret "qosh" deýge de tili kelmedi...

Ázimhandar attan salyp jónelgende, shoshynyp jylap, tileý tilep qaltyrap turǵan Qaragóz úıine kirip jata almaı, jylqy jaqtan habar kútip turǵanda, jumbaqqa tolǵan muńly túnniń ortasynda aýylǵa qaraı shýlap kele jatqan qaraly aıǵaıdy estigen. Bul shý - aýylǵa qaraı at qoıyp, "oı baýyrymdap" kele jatqan jylqyshylar men qýǵynshylar shýy.

Alǵashqy jylaý, alǵashqy qaraly qaıǵy osy túnnen, osyndaı haldiń ortasynda bastalǵan-dy.

Búgingi kósh sol adyra qalǵan Qaıyńdyǵa taǵy qonǵaly kele jatqan páýeskeniń ishindegi Qaragóz alǵashqy qaza túnin esine alyp, ystyq jalynmen jıi kúrsinedi.

Ázimhannyń ólimin Yrǵaıly joqtaýsyz qaldyrǵan joq. Ol jaqtan jylqy alamyz dep baryp, kisi de óltirdi... Kegin de aldy... Ázimhan basyna júz túıeniń qunyn da aldy. Qońyrtaýdy jasytyp, yqtyrdy. Biraq onyń bári súıgen jarmen bir aýyz sózge kelmeı, armanda qalǵan qaıǵyly sulýǵa túk jubanysh bolǵan joq. Alǵashqy bir jyl boıynda oıyna eshnárse tııanaq bolýǵa jaraǵan joq...

Iesiz qalǵan mol dúnıe, aýyr dáýlettiń ortasynda jetpis jastaǵy kári atasy men Qaragóz qaldy. Onan soń bul ekeýiniń de, barlyq aǵaıynnyń da úmiti sııaqtanyp, eki jasqa kelgen kishkentaı Muqash qaldy. Qaragóz ben Ázimhannyń alǵashqy kórgen balasy osy. Budan basqa bala joq... Ákesi ólgen soń, kishkentaı da bolsa, Muqash "óli arystannan - tiri tysh-qan" degizip, Ázimhannyń artyndaǵy qaralylardyń súıenish tilegi boldy.

Ázimhannyń qyrqy ótken soń, jalǵyzdyń kaıǵysyn kótere almaı, buryn káriliktiń ózi de jeńýge aınalǵan Úsen de qaıtys boldy.

Mańaıy tuldyr bolyp, qulazyǵan jalǵyzdyq jas sulýdyń bir óziniń basynda ǵana qaldy. Kúnde tirshiligine yrza bolǵan jurt uıqyda jatqan qulqyn sáride, muńaıyp batqan beıýaqta Qaragóz qaraly jaýlyǵymen betin jaýyp otyryp, zarlanyp daýys aıtatyn.

- "Jalǵyz bitken báıterekteı" armanda ótken "alǵanyn" qaıǵyly sulý "altyn terek - arysym" dep, ańyrap joqtaıtyn. Kózinen tamshylap aqqan jaspen birge, shynymen egilgen qaıǵynyń sózderin aıtyp, tyńdaǵan adamnyń saı-súıegin bosatatyn. Qaragóz qaıǵy ishinde kekse tartyp, ulǵaıyp ketkendeı boldy. Ishtegi jalyn men kúrsingen júzi Qaragózdiń basqa tirshilikti talaq qylyp umytqanyn bildirdi. Qaraly tor tutqynyn jurt: "Jaryn joqtaı bildi" desti. Qaragózdiń joqtaýy men daýsyn barlyq Yrǵaıly jattap alyp, ánge salyp aıtyp ta júrdi. Kempir-shal Qaragózdi aýzynan tastamaı maqtap: "baıynyń artyn bundaı jaqsy qylyp kútken áıel bolǵan emes" dep ańyz qyldy.

Sondaı jylaý, joqtaý ishinde Qaragóz barlyq úmitti, jastyq dúnıesin kórge kómdi. Ol Muqashtyń tileýin tilep, endi erge tımeıtin tul qatyn bolyp otyryp qalýǵa ózine-ózi sert berdi.

Dúnıesin bılep, aýlyna, atasy men jarynyń ornyna ıe bolyp otyryp qaldy... Endigi jalǵyz úmiti, jalǵyz jubanyshy kishkentaı Muqash. Súıenishi men ermegi bir sonyń tárbıesi boldy.

Aǵaıyn ortasy bul kúnge sheıin Qaragózdi qadirlep, kútýden qalǵan joq... Uzaq qaıǵyny ómiriniń máńgilik sher kúıi qylyp saqtap, Qaragóz áli kúnge keledi...

Búgingi kóshti bastap kele jatqan qaraly sulýdyń jaıy osy.

Biraq bul kúnderde Ázimhannyń qaıǵysy jalǵyz Qaragózdiń ǵana kóńlinde qalǵan. Ózge mańaıdaǵy adamdar men jelikti dúnıe Ázimhan ólmegen kúndegideı áli de qyzyqty, jelikti. Bul kúnde segiz jasqa kelgen Muqash Qaragózdiń janynda keledi. Onyń da kóńli qazirgi tirshilikke máz! Aıǵaılap qýanady. Arbanyń ishinde ishi pysyp sekirip, daýystap kúlip, mańaılasqan kisilermen oınaıdy. Bul da býyny bekip, deni saý bolyp, erjetýge taqady. Qaragózdiń qaraly alty jyly ótti. Sol jyldardyń ishinde kóldeneń qaraǵan kóz qanshalyq qadalsa da, Qaragózdiń syrtyna shyqqan ne álsizdik, ne qobaljýdy kóre alǵan joq. Biraq sol ýaqyttarda Qaragóz kórgen azapty bilse edi jurt!..

Kóp jas qyrshynynan qıylady. Tirshiligin qarǵap etedi. Kópshiliginiń synyǵy jamalyp, qaıta túzelip, el qataryna qaıta qosylady... Al Qaragóz qaıǵysy bir alýan uzaq, muńly jyr bolyp, áli ketip barady.

Tuńǵıyq qara kózderinen sulý ajar ketken joq. Jas denesi áli de ýyzdaı appaq, tolyq, saý. Biraq ne kerek, barlyq oıy, barlyq tilegi bir-aq jerge shegelendi. Aıasy azǵantaı orynǵa bul ózin-ózi syıǵyzdy. Qaraly kúnge sheıin tasqyndap kelgen sezimdi tusady, býdy... Sonymen birneshe jyl ótti.

Qaragóz kúıeýi bar, bala taýyp otyrǵan áıel edi... Qaıratty tirshilik úshin jaralǵan jas dene men tilek úshin qaınaǵan ystyq qan, shoıyn esikti tutqyn ornyna qanaǵattaný qıyn boldy.

Qaragóz ol qıyndyqty tistenip shydap, basyn jeńip júrse de, keıbir kezderde tańdy-tańǵa urǵyzatyn azaptar bolatyn.

Jas áıeldiń bul túnderi kór azabyndaı qınaý túni... Úı ishi qarańǵylanyp, bul tósekke jatqanda, áldeǵandaı jylansha ıirilgen sezim tolqyndary tamyr-tamyryn qýalap, óne boıyn bılep ketetin. Tistenip, shydap, "qutylar ma ekem" dep, duǵa oqysa da, sol jylandar aýyr basyp, aqyryndap jyljyp kelip, aq tósine oralyp, aq tamaǵynan súıip, barlyq  denesin shydamynan aıyryp, ysytyp, dirildetip jiberýshi edi.

Shoshynyp, qabaǵy túıilip, dir-dir etip jatyp, kórpeni shıyrshyqtap, qysyp qushaqtaıtyn. Shoqtaı ystyq-ystyq oıy tań aǵaryp atqansha, bir mınýtke bosatpaı, janyn jeı, dozaqqa salyp shyǵatyn...

Talaı túnder Qaragóz shydaı almaı, qasyna qyzmetker kempirdi shaqyryp alyp, denesin sıpatyp, jaryq jaǵyp qoıyp, kúrsinip, júdep otyratyn. Ol bunyń ishinde tirshilikke umtylǵan jańa ómir uryǵynyń jaryq dúnıege shyqqysy kelip, kózana tilegeni edi.

Sol kúsh Qaragózdi kóp zaman qınap júrdi... Áli kúnge sheıin mezgil-mezgil asaý sezim qutyrtyp kelip, bir tońdyryp, bir qyzdyryp, ysytyp, Qaraly Qaragózdi otqa salatyn.

Barlyq uzaq qaraly kúnderde oılap ótken qaıǵy men álgi sııaqty azaptar Qaragózdiń minezin de ózgertti... Ol erekshe sezimdiliktiń sebebinen dertti sııaqtandy. Burynǵyǵa qaraǵanda, qany buzylǵandaı: tez ashýlanyp, tez jylap, tez kúlip jiberetin kúıip-ja-nǵyshtyq paıda boldy... Keıde jadyrap otyrǵan qabaǵy qazir shytynap túıilip, bolymsyz nársege qınalyp ketedi. Ókinip qaıǵyryp, shydamsyzdyqpen tutanyp, uıqy-tuıqy bop qalady.

Túndeı tuńǵıyq kózderi endi ystyq jas úshin jaralǵandaı boldy. Biraq sonda da Qaragóz bir baılaýyna jabysyp, tastaı myqty bolyp kele jatyr. Ózge dúnıede óz kóńlinen azǵantaı teris shyqqan nárse qınap jibergendeı bolsa, ómirindegi eń aýyr, eń qaıǵyly túıinge kelgende, Qaragóz ózin aıamastan qatty ustap, qandaı qıyn azapqa bolsa da kóndirip keldi.

Búgingi kósh boıynda birtalaıdan umytylyp ketken azap Qaragózdi qaıta qınap, tolqytyp kele jatyr edi...

Qaragózdiń sopylyǵy burynǵy molshylyq, burynǵy qyzyqty dúnıe ortasynda ótip keledi. Kúndegideı ystyq jaryq kúni týyp, sezim túnderi ótedi... Jaz jasarǵan tabıǵat ta - minekı jeligip eliredi... Jan kirgendeı bop, qyzýly tirshilikti kóksegendeı mastanady... Júz buralady.

Bozbala asaýmen teńselip, qutyryp shabady. Qyz-kelinshek nazdanyp kúledi... Ózgeniń bári óz betinde, alpystaǵy qoıshy Bolat ta Qaragózdiń esine jylandaı sýmańdaǵan sezimderdi keltirip, jelige mastaıaady...

Ystyq sezim buǵan Qaragóz kóshten ozyp kelip, jylda aýyl qonatyn Qaıyńdynyń ózegine jetti. Ózen boıy qaıyńdy, moıyldy jas toǵaı... Syldyrap sý aǵady... Tańerteńgi kóleńkeden shyqqan toǵaı salqyny, samaly Qaragózdiń betine shıratylyp kelip soǵyp ótedi.

Ishte - ystyq sezim, qarsy soqqan salqyn lep... Páýeske ıesiz jurtqa kelip toqtaǵanda, Qaragóz óz úıin jyldaǵy qonyp júrgen jurtyna tikkizbekshi bolyp, arbadan túsip, sol jerdi izdedi. Aqyry taýyp toqtap, aınalaǵa qaraǵanda, tómengi jaqta - ózen boıynda, bir toǵaıdyń kóleńkesinde doǵarýly turǵan trashpeńkeni kórdi. O da osy jerge kóship keletin bir aýyldyń aldyn ozyp kelgen adamdary bolý kerek. Qaragóz uıyqtap jatqan Muqashty oıatpaı, jalǵyz ózi aıańdap, árli-berli júrińkireı tústi; aıaǵy álsiz... Denesin zorǵa alyp júredi. Belgisiz tilek qınaǵan kóńil toqtalmaı, jińishkelep shanshady. Eski jurtty ózen jaǵasyna jaqyndaı baryp, tegis kórip, endi arbaǵa qaraı júrýge aınalǵanda, Qaragóz art jaǵynda, toǵaı arasynda saqyldap kúlgen jas daýysty estidi. Burylyp biraz turyp, toǵaıǵa qaraı júrdi.

Kóleńkeli bıik toǵaıdyń ishi raqatty... Sulý... Jas toǵaıdyń salqyny jaıly tynyshtyǵymen deneni mas qylyp sendeltkendeı. Toǵaıdyń shetine kirgende, Qaragóz jylda osy qonysqa kelgende estip júretin daǵdyly bulbul daýsyn estidi... Buǵan sheıin jińishkelep estilse de, eleń qyla qoıǵan joq edi. Endi tyńdady: elsiz taýdyń ishinde, ıesiz qonysta máńgi jastyq, máńgi jarastyq jyrshysy - kishkene bulbul saıraıdy... Jaratylystyń qyzyǵyna qoshemet aıtýmen birge, jaıyn taý, jaraly jartastyń jalǵyzdyq kúıin de sherlendirip qosady. Keı kezde ıesizdik pen qulazyǵan tynyshtyqtyń kúıi sııaqtanady. Keıde ózek boıynda kúrsinip soqqan jeldeı, jibek jibi sııaqty jińishke daýsyn júz buraltyp sýyldap, ysqyrady... Tilsiz tabıǵattyń júregin úzgendeı bolyp, shanshylyp qadalady. Bir kezek jaryq aıly tún ortasynda qalyń taýdyń ishinde alystan estilgen kóp kishkene qońyraýlardaı bolyp, jartaspen jańǵyryǵyp dirildeıdi. Taǵy bir sátte Qaragóz júreginiń qaıǵysyn aıtqandaı bolyp, uzaq muńmen yrǵalyp, shubatylyp tamyljıdy. Elsizde jalǵyz ózi júz tolǵanyp jyrlaǵan bulbul Qaragózdiń uzaq jylǵy qaıǵysy men jaıyn tabıǵattyń ıesizdigin jyr qylǵandaı. Qaraly áıeldiń sulýlyǵyn qoshemettegendeı. Bu da sezim kúıin shertedi. Onsyz da qaınap júrgen qandy bir tońdyryp, bir ysytyp, Qaragózdiń júregin qysyp entiktiredi.

"Átteń, qara jylandaı nápsi!.. Ne kúıge ushyratasyń? Qaıda aparasyń?" deı túsip, Qaragóz bulbuldy tyńdap, toǵaıdyń ishine kirip qalypty. Bir mezgilde baǵanaǵy estilgen ashyq kúlki taǵy estildi... Bul ýaqytta jaqynnan shyqty... Eki kúlki... Biri - jas áıel, biri jigit bolýǵa kerek.

Qaragez jańylǵan joq. Aldynda - qalyń aǵashtyń saıasynda jińishke ózektiń qasynda Qaragózge syrtyn berip, bir qyz, bir jigit qushaqtasyp oınap otyr... Bular qatty daýryǵyp kúledi. Qushaqtasqan qalpynda qatar jyǵyla ketip, qumarlyqpen súıisedi. Qaragózdiń eki kózi túnjyrap, jasqa tolyp, eki betin erekshe ystyq qan basyp ketti. Tamaǵy kebirsip, qylǵynyp jutynady.

Taza appaq  kóılektiń syrtynan qara jeletke kıgen jas jigittiń uzyn buıra shashy bar. Sondaı jarastyqpen kıingen qumar jas qyz. Ekeýi qushaqtasyp jantaıǵanda, jalańash aıaqtary ózen sýyna malynyp, salqyn sýmen shalpyldatyp oınaıdy... Bular Qaragózdiń aǵaıyny Ysmaǵul aýlynyń jastary. Jas jigit qyzdyń qaıyndap kelip jatqan kúıeýi... Oqyǵan, sulý jigit. Jazdaı osy elde bolatyn... Bulardy atalary erkimen jiberip, jalǵyz qyzdyń qyzyǵyn erkinshe qyzyqtaıtyn.

Qaragóz tanydy. Biraq ishtegi qara jylan (Qaragóz bul sezimine osyndaı at qoıǵan) ómirinde bul kúnge sheıin bolmaǵan asaýlyqpen júz tolǵanyp ıriledi... Boıy uıyp ketti. Qalyń japyraqtyń arasynda úndemeı, kózin ala almaı qatyp turǵanda, ystyq jas aǵyp-aǵyp barady... Birtalaı turdy. Deneni erekshe ystyq sendeltip ketkende, dúnıe qaraýytyp, aınalyp bara jatqandaı boldy... Biraq qulaǵan joq. Zorǵa esin jıyp, qaıta túzelgende, ishinde kúshti namys pen jiger qaınaǵandaı bolyp, álsirep, uıyp ketken denesin qaıta jıyp, bılep aldy. Kózdiń qurty sııaqtanǵan mas jastardy sol ornynda qaldyryp, qaıta aınalyp júrip ketti.

Aýyl qondy. Burynǵysynsha jańa qonǵan el kóp ábigerdiń artynan tynyshtyq alyp jaılandy. Jaryq aıly tún jyljyp keldi.

Kúndizgi tolqyntqan oı bir basylyp, bir kóterilip túnge jetken. Basylǵan ýaqytynda Qaragóz: «bul eki jyldan beri búıtip qınaǵan soqty... Áli de qaıta aınalyp soqqany shyǵar. Óleıin - ólsem de shydaıyn!.. » dep kúrsingen qaıǵy ishinde taǵy bekindi.

Tósekke jatysymen qarańǵylyq qaıta oınady. Qaraly kúńgirt kóńildi, kúndizgi kórgen sýret neshe túrli qyzyldy-jasyldy pishinge minip kelip, mazaqtap qınaı bastady. Árbir jańa sýret jańa kelgen azaptaı jandy qysyp, júrekti ınemen shabaqtaǵandaı bolady. Saǵymdy tilektiń qara jylandaı jat bolyp ketken sezimi birese belgisiz sulý jigitke Qaragózdi qatty qysyp, qushaqtatqandaı bolady. Mas qylyp eltitip, tamaǵynan súıgizgendeı. Birese ústine, barlyq denesine aýyr salmaǵyn ákep salǵandaı. Birese dirildegen dámdi, tátti sulý sybyrdy estirtkendeı. Shydam bitkendeı... júrek ezilip bara jatqandaı... Qaragóz kórpesin silkip tastap, qatty kúrsinip daýystap:

- Allaı, tunshyqtym ǵoı!.. Qudaı-aý, munsha nege sorly ettiń?! - dep, qaınap qyzǵan qanmen, qaıda bararyn bilmese de, úıden atqyp shyǵyp ketti.

Aýyl uıqyda. Jaryq aıdyń qalǵytqan sáýlesinde jeńil kúrsinip, tynys alady. Jandy jegen azappen qınalyp shyqqan Qaragózdi bilgen jan joq... Ol jalań aıaq qalpynda ústindegi jalǵyz kóılegimen, tarqatylǵan qara shashy arqasyna jaıylǵan qalpynsha, toǵaıǵa qaraı júredi. Bul ýaqytta Qaragóz erekshe sulý. Ony qınaǵan dert áli de basylmaı, qaınap keledi. Júrekten shyqqan jaýyz duspannan qutylý úshin, jas áıel belgisiz em izdeıdi... Qazirgi tún salqyny ystyqtap, kúıgen denesine azǵantaı da sezil-meıdi. Qaragóz kúrsinip, jylap kelip, eki aıaǵyn tizesine sheıin jalańashtap, sýyq sýǵa batyryp, jıekke jarym denesimen qulaı ketti. Aq denesi ashylyp, qara shashy tegile jaıylyp jatyr. Júrekte belgisiz qumarlyq qaraýytyp shyǵyp, júz tolqytyp barady. Sol múınette bas jaǵynan:

- Qaraǵym, Qaragóz, nemene? - degen ún shyqty. Sózin uqqan joq, kimniń úni ekenin de ańǵarǵan joq. Betine de qaramastan, qolyn shalqasynan sozyp, bulǵaǵandaı bolyp:

"Kelshi beri!" dedi. Kele bergen kisini ózine qaraı jyǵa qushaqtap, qushyrlana tistep súıe bastady...

Dúnıe qumarlyq mastyǵyna batyp, kózden óship barady...

Denedegi jylandar endi qýana oınaq salady. Bul kúıdiń kinálisi Bolat edi...

1925.

Pikirler