Mūhaŋnyŋ qyran tazylary

4151
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2021/05/izobrazhenie_2021-05-21_023955.png
Zaŋǧar suretker Mūhtar Äuezovtıŋ de ärbır pende balasy sekıldı aluan türlı ermegı bolǧanyn aŋǧaramyz. Degenmen, qazaqtyŋ saiyn dala, salqyn tau, samal belderı qoinauynda tuyp-ösken jannyŋ bärınen būryn jastaiynan qūs salyp, it jügırtuge qūştarlyǧy eleŋdetpei qoimaidy.
Äigılı Älkei Marǧūlan bır estelıgın: «Köŋılı süigen ısı – qasqyr alatyn alpauyt aqqasqa tazylarǧa qūmar bolu edı, – dep bastap, 1926 jyly osy dosyna Baianauyldan sondai itterdıŋ ekeuın jetkızıp bergenın, sol qysta būlarmen qasqyr qaqqan jas jazuşy älgı körınıstı «Kökserek» hikaiatynda ūtqyr paidalanǧanyn jazǧany bar. – Şırkın, mūndai ittı būryn eşqaşan körgen emespın. Kedei-kepşıktıŋ malyn qynadai qyryp jürgen kökjaldy alqymynan qysyp ilegende rahattanyp qarap tūrdym, – der edı Mūhaŋ»... (Marǧūlan Ä. Jadymda qalǧan jaqsy künder //. Jūldyz. 1977. №9. – 142-149 b.b.)
«Kökserektegı» tüz taǧysy men qūbarlan tazy arasyndaǧy aiqas suretterı közıqaraqty oqyrmannyŋ esınde şyǧar: «...Aǧyndap kelıp, arjaqqa şyǧyp alyp köldeneŋnen şapşyp-sekırıp kelıp, Kökserektı qūlaq şekeden ala tüstı. Kök şolaq būl joly da jyǧylmady. Aqqasqany kötere joǧary şapşydy. Alǧaşqy alǧan jerden Aqqasqanyŋ auzy bosap kettı. Ekeuı betpe-bet kelıp şapşyp tūryp, qarşyldasyp ūstasty. Endı bırınen-bırınıŋ bosap ketuıne jol joq. Būl küi neǧylsa da bıreuınıŋ astyna tüsuımen bıtu kerek. Jäne etıne tıs tiıp, aşynyp alǧan Aqqasqa qazır de dolylyqtan örtengendei edı. Qasqyrmen köp kezdesıp, qyrqyljyŋ tarta bastaǧannan berı qarai Aqqasqa boiyna tıs tigenşe, onşa ölermendenbeuşı edı. Däl qazırgı küi jalǧyz tal qylyna şeiın qozdyryp, küidırıp-jandyrǧandai. Kökserek te baǧanadan qalyspaǧan itke endı şyn oiyndy bastaǧan. Aldyŋǧy aiaqtarymen ūstasyp tıresıp tūryp, sol sättı andyǧanda ekeuı de tez ıs bıtpeitının ūqqandai boldy. Qozdanǧan qan tolqynyp kep, taǧy bır dem basqa şyqqanda, Aqqasqa qarsy aldynda arandai aşylyp tūrǧan auyzǧa saq etkızıp tısterın salyp jıberdı. Būl qasqyrdyŋ tömengı tısterı men tılın qosa şainaǧanda, qasqyrdyŋ joǧarǧy azulary Aqqasqanyŋ tūmsyǧynyŋ ekı jaǧynan joǧarǧy ūrttaryna kelıp, kırş-kırş kırdı. Aşuly tıster sytyr-sytyr, qarş-qarş şainasady, älı şapşysyp tūr».
Vozmojno, eto izobrajenie (1 chelovek i stoit)
Özı közben köruı bylai tūrsyn, alasūryp, osynau qan maidannyŋ qaq ortasynda jüretındıkten, mūnşalyqty şiraq qimyl, tırı suret Äuezov şyǧarmaşylyǧyna ejelden tän. Mūhaŋ östıp qazaqqa ǧana laiyq kolorit, aişyqty boiau-naqyş, airyqşa romantikalyq detaldar arqyly jaujürek, dana halyqtyŋ tynys-tırşılıgınen telegei-teŋız syr aqtarady.
Al ataqty jazuşynyŋ atqūmarlyǧy, aŋşylyǧy, mergendıgı turaly Saparǧali Begalin, Qalibek Quanyşbaev, Elubai Ömırzaqov, Ǧabit Müsırepov äŋgımelerı arqyly bırşama qanyqpyz.
Mūhaŋnyŋ dombyra tartqany, būl aspaptyŋ şeşenın ızdep tabuy siiaqty äŋgımenı de ındetse, bırqatar qyzyqty jäitke kezıger edık. Jazuşynyŋ dombyra ūstap tüsken türlı fotosuretterı talai syrdy aiǧaqtaidy. Al qalamgerdıŋ änşılıgı jaiyndaǧy bır qyzyqty derektı kompozitor Latif Hamididıŋ estelıgınen kezdestıremız: «Moskvalyq qonaqtarymen (ūmytpasam, ǧalymdar boluy kerek) bır kelgenınde Mūhaŋ: «Käne, Latif, pianinoŋdy tartyp, menıŋ dausyma qosyla ǧoi», – dep, qoŋyr dausymen bır än şyrqady. Būl – Abaidyŋ nemeresı Aqylbai aitqan än eken. Mūhaŋmen köp jyl tanys, tabaqtas, tvorchestvolyq serıktes bola jürıp, än salǧanyn tūŋǧyş ret estıp, bırınşı ret közımmen körgenım edı. Qonaqtar Mūhaŋnyŋ än salǧanyna riza bolyp, qol şapalaqtap qoşemettep, Aqylbaidyŋ änın ekınşı ret oryndatty. Bırneşe jyldan keiın men ol ändı notaǧa tüsırıp, Ermek Serkebaevqa berdım. Ol ony bıraz uaqyt konsertterde oryndap jürıp, keiın gramplastinkaǧa jazdyrypty. Bır künı Mūhaŋ bızdıŋ üiımızde qonaq bolǧanynda, sol plastinkany özımnıŋ jäne Ermektıŋ atynan syilap ūsynǧan bolatynmyn. Mūhaŋ plastinkany qolyna alyp, balaşa quandy. Rizaşylyǧyn bıldırdı. Mūhaŋ menımen ärdaiym qaljyŋ qaǧysatyn mınezı bar-tūǧyn. Būl joly da: «Latif! Būl qalai! Plastinkada senıŋ jäne Ermektıŋ attary jazuly. Menıŋ esımım nege jazylmaǧan? Būl ändı bırınşı ret saǧan aityp jazdyrǧan men emes pe edım», – degenınde, būl sözdıŋ qaljyŋ ekenın bıle tūrsam da, qatty qysylyp qaldym. Şynynda da, Aqylbaidyŋ änı Mūhaŋ aitqanǧa deiın el-jūrtqa beimälımdeu edı. Ūly Mūhaŋnyŋ tūŋǧyş än salǧan sol bır qoŋyr äuenı – eŋ soŋǧy qaitalanbas ündei qūlaǧymda mäŋgı qalyp qoiypty». (M.Äuezov turaly estelıkter. – Almaty: Jalyn. 1997. – 191 b.) Bolaşaq jazuşynyŋ 1913 jyly bozbala şaǧynda Semeide tūŋǧyş qūrylǧan «Iаryş» («Jarys») futbol komandasynda jartylai qorǧauşysy bolyp oinaǧany köpten aitylyp jür.
Jazuşy osy sporttyŋ belsendı janküierı de eken. Būl jönınde bızge aqyn Tūmanbai Moldaǧaliev: «1951 jyly Almatynyŋ «Dinamosy» men Leningradtyŋ «Dinamosy» oinaǧany esımde. Onyŋ ūmytylmaityn bır sebebı – oiynǧa qyzyn ertıp jazuşy-ūstaz Mūhtar Äuezov kelgen edı» – dep äŋgımelep berıp edı. («Qazaq Ädebietı». 24.08.2001 jyl).
Mūhtar aǧa dopqūmarlyq ädetın öle-ölgenşe tastamaǧanyn aŋdaimyz. Mäselen, memleket qairatkerı Iliias Omarovtyŋ estelıgıne zer salaiyq: «Mūhaŋ dünie salardan bır jetı būryn köŋılın sūrauǧa Moskva tübındegı emhanaǧa bardym. Mūhaŋ bır top kısılermen bırge televizordan bızdıŋ futbolşylarymyzdyŋ türık futbolşylarymen oiynyn körıp otyr eken. Oiyn bıtken soŋ ekeumız dalaǧa şyqtyq. Mūhaŋ renjıgen reŋmen:
– Oiyn naşar öttı, qyzǧylyqty bolmady, – dedı.
– Degenmen, bız jeŋdık qoi, – dedım.
– Bälı, sondai jeŋıs bola ma eken! «Bır de nol» degen nemene? Oiynda qyzǧylyqty suret bolǧan joq, tapqyrlyq kezdespedı, borsalaŋdap jügıre bergendı men jaratpaimyn, – dedı.
Mūhaŋnyŋ būryn futbol oinaǧanyn bılmeitınmın, sondyqtan ol joly keremet janküierlıgıne taŋqaldym. Auyr syrqatyn estıp kelgendıkten, ūly aǧamyzdyŋ didaryna zeiındırek qaraǧym keldı. Onyŋ qoŋyrqai jüzınen, qazaqtyŋ dalasyndai keŋ maŋdaiynan, söilep ketuge äzır tūrǧandai ūmsyna bıtken iegınen, sergek qabaǧynan, baisaldy, ornyqty jürıs-tūrysynan, som denesınen tuǧan halqyna tän asyl qasietterdı tügel körgendei boldym».
Eger Mūhaŋ äueskerlıgıne qatysty mūndai sözdı qauzai bersek, gäp bırtalaiǧa sozyluy mümkın.
Türlı jazbalar boiynşa, Mūhtar Äuezov üiınde «Dos» degen it ūstaǧanynan habardarmyz. Äitkenmen, sol ittıŋ naqty aty «Şyndos», sondai-aq: «Basy arystannyŋ basyndai, qara auyz, şolaq qūiryq, taiynşadai sary it» degendei jalpylama sipattau bolmasa, onyŋ nemıstıŋ bokser tūqymynan ekenı däl jazyla bermeitın sekıldı.
Ökınıştısı, Mūhaŋ qaitys bolǧannan keiın Şyndostyŋ da taǧdyry şyrǧalaŋǧa tüsıp ketkendei...
Äŋgımenıŋ «äppısımılläsın» «Kökserek» hikaiatyna arqau bolǧan alǧyr tazylarǧa arnap edık. Bazbır aǧaiyn «sol şyǧarmany avtor Djek London tuyndylaryna elıktep jazǧan» degendı aityp qalyp jür. Al şyndyǧynda, Qazaq qoǧamynyŋ tırlıgı äuelden it pen qūstyŋ tartysyndai, syrtqy dūşpanmen ǧana jaǧalasyp qoimai, osy künge deiın özara da qarpysqan-şarpysqan, barymta-qarymta, ūdaiy arpalyspen jalǧasyp keledı emes pe. Ämbe ǧasyrlar boiy qanǧa sıŋgen saiatşylyq, aŋşylyq, qaqpanşylyq ömır salty keiınde tıpten jandana tüskendei. Būl jerde bölek qūrylyqtaǧy şeteldıkterge elıktep-solyqtaityndai ne bar. Qaita, Mūhaŋ osy bır şaǧyn düniede sonau dariia-ǧūmyr qazaq filosofiiasynan tam-tūmdap qana oi üzıp, älı de qanşama zertteuge jük bolarlyqtai şeşuı kürdelı, auqymdy taqyrypty qozǧap berıptı.
Küieuınıŋ ataqty Saryqasqa men Aqqasqa tazylarynyŋ äŋgımesın zaiyby Valentina Nikolaevna da jaqsy bılgenı baiqalady. O kısı de öz estelıgınde: «Būl tazylar Mūhtar Omarhanūlynyŋ aiaq jaǧynda jatady eken, keide körpesınıŋ ışıne kırıp ketetın körınedı» – dep jazypty.
Osyndai qarapaiymdylyqtan-aq qalamgerdıŋ mınez-qūlqy aŋǧarylady. Tuǧan halqymen, eldıŋ salt-dästürımen meilınşe bıte-qainasyp, ünemı sol «būlaqtan» susyndaityny, qanattanatyny, şabyttanatyny andaǧailaidy.
Odan soŋ belgılı bır äuestıktıŋ jasampaz jazuşy şyǧarmaşylyǧynda orasan oryn alatyndyǧyna köz jetkıze tüsemız. Onyŋ türlı qaqtyǧysty situasiialar arqyly tylsym tūŋǧiyqqa boilap, ızdenıs auqymyn sonşalyqty keŋeitıp, alǧan taqyrybyn qūnyǧa zerttep, tereŋnen marjan tergendei, aqyry tabysqa jetpei qoimaitynyn baiqaimyz. Mūndai «laboratoriia» has şeberlerge ǧana būiyratyn baqyt şyǧar.
Qūltöleu MŪQAŞ
Pıkırler