بۇگىنگى قوعامنىڭ كورىنىسى – قارجىلىق تاۋەلدىلىك. الايدا بەلگىلى ءبىر تۇلعا ونى وزىنە قولايلى ءتۇرلى ادىسپەن، ءتۇرلى ارەكەت ارقىلى شەشۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. ءبىرى نەسيەگە جۇگىنىپ، بەيمازا كۇن كەشسە، ەندى ءبىرى الاياقتىق ادىسپەن قالتاسىن قامپيتىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەندىگى انىق. قوعامدا مۇنداي جاعدايدىڭ ورىن الۋىنا نە يتەرمەلەيدى؟ قارجىلىق ساۋاتسىزدىقتىڭ قالاي الدىن الامىز؟ وسىنداي كوكەيدەگى سۇراقتارعا ءسىز بەن ءبىز بولىپ جاۋاپ ىزدەيتىن بولامىز.
قوعامنىڭ ايقىن كورىنىسى
قازىرگى تاڭدا ينفلياتسيانىڭ تۇراقسىزدىعى، ازاماتتاردىڭ ايلىق جالاقىسىنىڭ كوز الدىندا جوق بولىپ كەتۋى – كۇندەلىكتى كەزىكتىرەتىن قۇبىلىس. سونىمەن بىرگە قوناقجايلىعىمىز، ىسىراپشىلدىعىمىز تاعى بار. وعان قوسا قانداي دا ءبىر كاسىپ اشىپ ءوز ءومىرىمىزدى جاقسارتقىمىز كەلەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. الايدا ماقساتىمىزدى ورىنداۋ جولىندا قارجىنى جيناقتاۋدان بۇرىن تەگىن دۇنيە مەن جىلدام اقشا تابۋعا قۇمارتاتىندىعىمىز – قوعامنىڭ ايقىن كەلبەتى. قالاي دەيسىز عوي؟! تۇرعىندار اراسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالناما بارىسىندا كوپشىلىگىنىڭ باسىندا ءبىر ەمەس، بىرنەشە نەسيەنىڭ بار ەكەنى، ءتۇرلى سپورتتىق ويىندارعا اقشا تىگۋ ارقىلى وڭاي ولجاعا كەنەلەتىندەر جانە قارجىلىق جۇيەدەگى ءىس-ارەكەتتەردى جۇرگىزۋدە سان سوعىپ قالعان ازاماتتاردىڭ دا بار ەكەنى دالەلدەنىپ وتىر. ال ولار اتالعان ماسەلەنىڭ شەشۋ جولىن كورسەتۋ بويىنشا قويىلعان ساۋالدارعا ءتۇرلى جاۋاپ قايتاردى. بىراق كوپشىلىگىنىڭ جاۋابى نەسيە الۋ جانە تۋما-تۋىستى جاعالاپ قارىز سۇراۋمەن عانا شەكتەلدى. ءيا، قىسىلتاياڭ تۇستا ول شەشىمدەر ورىندى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. دەگەنمەن «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس» قاعيداسى قالىپتاساتىنى ءسوزسىز. ال ودان ارىلۋىمىز ەكىتالاي. سەبەبى بۇل ءبىر-بىرىنە تىزبەكتەلە جالعانعان شىنجىر سياقتى جۇيە. الىنعان جاۋاپتاردى سارالاپ، ساراپتاپ كوردىك. ناتيجەسىندە تومەندەگىدەي بولىمدەر ارقىلى قارجىلىق ساۋاتسىزدىقتىڭ الدىن الۋدىڭ جولىن كورسەتۋدى شەشتىك.
قارجىلىق پيراميدانىڭ قۇرىعى
سوڭعى ۋاقىتتاردا قارجىلىق داعدارىسقا ۇشىراعان جانداردىڭ كوپشىلىگى «اقشا تابۋدىڭ وڭتايلى جولى بار، وسىنشا كولەمدە اقشا بەرسەڭ، ەكى ەسە قىلىپ قايتارامىن» دەگەندەردىڭ جەلەۋىمەن حالىققا بەلگىلى «قارجىلىق پيراميداعا» باس سۇعادى. ال بۇل جۇيەنىڭ ءتۇرى وتە كوپ. سونىڭ ىشىندە كەڭ تاراعانى – «پونزي» تىزبەگى. بۇل قالاي جۇزەگە اسادى دەيسىز عوي؟ وتە قاراپايىم. بىلگىلى ءبىر تۇلعا حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرۋ ماقساتىندا قىزىقتى ۇسىنىس جاسايدى. مىسالى، «ەگەر ماعان 100 مىڭ تەڭگە بەرسەڭ، مەن ساعان ەكى ەسە – 200 مىڭ تەڭگە قىپ قايتارىپ بەرەمىن» دەيدى. اقشاعا مۇقتاج ادام بىردەن كەلىسە كەتىپ، بارىن ۇسىنادى. الگى ادام تاعى ءبىراز ازاماتتى وسىنداي جولمەن الداپ، ارباپ سەنىمىنە كىرەدى. ءسويتىپ، العاشقى تۇلعاعا 200 مىڭ تەڭگەسىن بەرىپ، ونىڭ سەنىمىن ارتتىرادى جانە كوزىنىڭ جەتكەنىن دالەل قىلىپ، تاعى بىرنەشە ادامدى ەرتىپ كەلسەڭىز ارنايى سىياقى تاعايىندالاتىنىن دا ەسكەرتەدى. كەنەتتەن ولجاعا كەنەلگەن الگى ادام ونى مىندەتتى تۇردە تانىستارىنا ناسيحاتتايدى. باستى دالەل – ونىڭ اقشاسىنىڭ ەسەلەنگەنى. سودان سوڭ ءبىراز ۋاقىت ارالىعىندا بۇل تىزبەك جالعاسىپ، بەلگىلى ءبىر كومپانيا قۇرىلادى. وزدەرىنىڭ جۇمىسىنىڭ العا جىلجۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن ازاماتتاردى ءتۇرلى دارەجە ارقىلى ماراپاتتايدى. مىسالى «التىن ارىستان»، «كۇمىس ارىستان» جانە ت.ب. ءسويتىپ، سوڭعى ادامنىڭ اقشاسى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ تۇتىلعانشا بۇل تىزبەك جالعاسا بەرەدى. ناتيجەسىندە تىزبەكتىڭ باسىنداعى ازاماتتار اقشانى الىپ، قاشىپ كەتەدى. ۇستالعان كۇننىڭ وزىندە ءسىزدىڭ اقشاڭىزدىڭ قايتارىلاتىنىنا ەشقانداي نەگىز جوق دەيدى قارجىگەر ماماندار. سەبەبى ونداي اقشانى قايتارۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك ەكەن. سونىمەن بىرگە قارجىگەر ماماندار بۇل رەتتە قارجىلىق پيراميدا مەن جەلىلىك ماركەتينگتىڭ اراجىگى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن العا تارتادى. جەلىلىك ماركەتينگتىڭ ەرەكشەلىگى وندا قانداي دا ءبىر تاۋار اينالىمى بولادى.
نەسيە جىرى - بىتپەس جىر
نەسيەنى حالىق نە ءۇشىن جانە قانداي ماقساتتا الادى؟! بۇعان اركىم ارقالاي جاۋاپ بەرەدى. ەسىڭىزدە بولسا، 2019 جىلدىڭ 26 ماۋسىمىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستاندىقتاردىڭ بانك الدىنداعى بەرەشەگىنە قاتىستى جارلىققا قول قويدى. ونداعى ماقسات – قيىن جاعدايعا تاپ بولعان وتباسىلارعا، كوپبالالى، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارى بار وتباسىلار، جالعىز، اسىراۋشىسىنان ايىرىلعان وتباسىلار، اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الاتىندار مەن جەتىم بالالاردىڭ قارجىلىق احۋالىن جاقسارتۋ. بۇل كومەك 500 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىققا كورسەتىلگەن بولاتىن. بۇنىسى ءبىر رەتتىك جەڭىلدىك ەدى. سونى جەلەۋ قىلدى ما، الدە نەسيەنى وتەۋدەن جالتارۋ ما، ايتەۋىر «نەسيەلىك امنيستيانى» ەنگىزۋدى سۇراعان تالاپكەرلەردىڭ كوپتىگى قوعام نازارىن اۋداردى. بۇنى حالىق قالاۋلىلارى دا نازارعا الىپ، بىرنەشە مارتە ءتيىستى ورىندارعا ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. الايدا نەسيەنى اركىم ءوزى ءۇشىن الاتىنىن ەسىمىزدەن شىعارىپ العان سەكىلدىمىز. «نەسيەنى الۋدا نەنى ەسكەرگەنىمىز ءجون؟» دەگەن ساۋالىمىزعا GSB UIB بيزنەستى تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ەكونوميست ماقسات حالىق بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى.
– نەسيە الۋعا يتەرمەلەيتىن نەگىزگى سەبەپ – ازاماتتاردىڭ قارجىلىق تىعىرىققا تىرەلۋى. نەسيە الۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى بار. نەسيەنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى اتاۋلى جانە ءتيىمدى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. اتاۋلى پايىزدىق مولشەرلەمە جول جيەكتەرىندە نەمەسە تاعى باسقا كوزگە كورىنەتىن بەلگىلى كوپشىلىك ورىندارداعى جارناما تاقتالارىندا كورسەتىلىپ تۇرادى. ونداي اقپارات تاقتالارىندا جىلدىق ءتيىمدى پايىزدىق مولشەرلەمەسى قىسقارتىلىپ جازىلادى. مىسالى، جىلدىق پايىزدىق مولشەرلەمە 27 پايىزدان باستالادى دەپ كورسەتىلەدى. زاڭ بويىنشا 56 پايىزدان اسپاۋى كەرەك. قاي بانكتە جىلدىق پايىزدىق مولشەرلەمە تومەن، سول بانكتەن نەسيە السا بولادى. وندا دا نەسيە قاتتى كەرەك بولىپ تۇرسا عانا. ەكونوميست رەتىندە نەسيە الماۋعا كەڭەس بەرەمىن. پايىزعا الۋعا ەشقانداي نەگىز جوق. الايدا ءبولىپ تولەۋ جاعىن قاراستىرۋعا بولادى. مۇنداي جاعدايدا نەسيەنى ۋاقىتىندا تولەپ تۇرۋدى قولعا الۋ كەرەك. سونىمەن قاتار نەسيە الۋ بارىسىندا كەلىسىمشارتپەن تانىسىپ شىعۋ قاجەت. ماسەلەن، ەگەر ينفلياتسيا دەڭگەيى 10 پايىزدان اسىپ كەتسە، بانك قارىزىڭىزدى قايتا قارجىلاندىرۋعا جىبەرەدى. ونداي ءبولىمى بار كەلىسىمشارتقا قول قويماعان دۇرىس. ويتكەنى نەسيەنى تولەۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلادى. ءبىر عانا مىسال، 2015 جىلى ينفلياتسيا دەڭگەيى 13,6 پايىز بولدى. كوپ ازامات نەسيەلىك قارىزىنىڭ ءوسىپ كەتكەنىن ايتىپ ارىزدانعان بولاتىن. سەبەبى ءسىزدىڭ نەسيەڭىز قايتا قارجىلاندىرىلىپ، پايىزى وسەدى. كەلىسىمشارتتا ودان باسقا دا بولىمدەر بولۋى مۇمكىن. مىسالى، كوميسسيا تۇرلەرى، نەسيەلىك شوت اشقانى ءۇشىن، نەسيەلىك قىزمەت كورسەتكەنى ءۇشىن جانە ت.ب. كوميسسيا بولۋى ىقتيمال. كەلىسىمشارتپەن تانىسقاندا تولىق نازار اۋدارىپ، كەلىسكەن جاعدايدا عانا قول قويعان دۇرىس، – دەدى.
نەسيە الۋدا قازىرگى تاڭدا شاعىن نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ كەلەدى. ولاردىڭ قىزمەتتەرىنىڭ ءتيىمدى جانە ءتيىمسىز تۇستارىنا توقتالا وتىرىپ، قارجىگەر مىناداي پىكىر ءبىلدىردى.
– شاعىن نەسيەلىك ۇيىمداردان نەسيە راسىمدەۋدىڭ ءتيىمدى تۇسىنىڭ ءبىرى – بانككە قاراعاندا تالاپتارىنىڭ تومەندەۋ بولۋى، قاراجاتتىڭ قولجەتىمدىلىگى، وڭىرلەردە، ايماقتاردا بولىمشەلەرى ارقىلى قولجەتىمدى بولۋى. جەڭىلدەتىلگەن مەملەكەتتىك نەسيەلەردى دە شاعىن نەسيە ۇيىمدارى ارقىلى بەرەتىن بولسا، كاسىپكەرلىك سالاسى ناقتى جولعا قويىلار ەدى. ءتيىمسىز جاقتارى دا بار، ارينە. الايدا ۇلتتىق بانك ۇسىنعان ارنايى زاڭ ارقىلى ءتيىمسىز تۇستارىنىڭ ءبىراز بولىگى جويىلدى. زاڭ شەڭبەرىندە شاعىن نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ جىلدىق پايىزدىق مولشەرلەمەسىن جەڭۋ بويىنشا ناقتى قادام جاسالدى. مەملەكەت ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ شىلدە ايىنان باستاپ شاعىن نەسيە ۇيىمدارىنىڭ جىلدىق ءتيىمدى پايىزدىق مولشەرلەمەسىن بانكتەرمەن بىردەي قىلىپ قويدى. ياعني جىلىنا 56 پايىزدان اسپاۋى كەرەك. بۇل ءوز كەزەگىندە وڭاي ولجاعا كەنەلگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن سوققى بولعاندىعى سونشالىق، نارىقتان كەتىپ، باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن كورسەتە المادى. جالپى، شاعىن نەسيەلىك ۇيىمداردان نەسيە الۋ ءتيىمدى. وسى رەتتە مەملەكەتكە شاعىن نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماعا قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرسا دەگەن ۇسىنىس ايتقىم كەلەدى. سەبەبى مەملەكەت قاراجات بەرگەن كەزدە تالابى قاتال بولادى. شاعىن نەسيەلىك ۇيىمدارعا دەگەن سەنىمنىڭ تومەندەۋىنە سەبەپ بولىپ تۇرعان نارسە – قارجىلىق پيراميدا مەن ليتسەنزياسىز جۇمىس ىستەپ جاتقان ونلاين قارجىلىق ۇيىمدار. وسى تۇستا مامان رەتىندە ايتارىم، ونلاين نەسيە بەرۋشىلەردەن نەمەسە شاعىن نەسيەلىك ۇيىمداردان قانداي دا ءبىر قارجىلىق جۇيەنى جۇزەگە اسىرۋعا ارنالعان ارنايى ليتسەنزيانى تالاپ ەتىڭىز. شاعىن نەسيەلىك ۇيىمداردان نەسيە راسىمدەگىڭىز كەلسە، «ميكروقارجىلىق قىزمەت تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2012 جىلعى 26 قاراشاداعى № 56-V زاڭىن ءبىر شولىپ وتكەنىڭىز ابزال، – دەيدى قارجىگەر.
ايلالى الاياقتار مەن كيبەرشابۋىلدان ساقتانىڭىز!
كەيىنگى كەزدە قارجىلىق ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ كوپشىلىگى عالامتور بەتىندەگى ءتۇرلى جارنامالارعا سەنىپ، سوڭىنان سان سوعىپ قالىپ جاتادى. ءبىز دە سول جارنامانىڭ بىرىندە كورسەتىلگەن نومىرگە حابارلاستىق. تەلەفونى ءوشىرىلىپ تۇرعاندىقتان Whatsاpp ارقىلى بايلانىسقا شىعىپ كوردىك. باعىمىزعا وراي، جەلىدە وتىر ەكەن. بايىپپەن اماندىق-ساۋلىقتان باستاپ، نەسيە بەرەسىز بە دەگەن سۇراۋ سالدىق. ادەمى سۋرەتى تۇرعان اپكەمىز نەسيەنىڭ مولشەرىن، تولەم ۋاقىتىن (15-30 پايىزدىق جىلدىق مولشەرلەمە ەسەبىندە), مەكەنجايىمىز بەن جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرىن كورسەتۋدى سۇرادى. مالىمەتتەردەن بۇرىن جوعارىدا ماماننىڭ كورسەتكەنىندەي، قارجىلىق ماسەلەنى شەشۋگە ارنالعان ليتسەنزياسىن سۇرادىق. ساۋالىمىزدان سەسكەندى مە، «قانداي سۇراقپەن؟»، «بۇرىن ءبىزدىڭ قىزمەتتى قولدانعان با ەدىڭىز؟» دەپ جاۋاپ بەرۋدەن جالتاردى. دىتتەگەن ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن نەسيە الۋشىنىڭ بەينەسىن سوڭىنا دەيىن سومدادىق. قالاعان مالىمەتتەردى ۇسىنا وتىرىپ، تاعى دا ليتسەنزياسىنا سۇراۋ سالدىق. جاۋاپ بەرۋدەن جالتارعانى بىلاي تۇرسىن، «ۋاقىتىمدى نەگە الاسىڭ، سايقىمازاق؟» دەپ سوكتى. اڭگىمە ورىس تىلىندە ءوربىدى (سۋرەتتەردى دالەلدەمە رەتىندە جانە ساقتانۋ ماقساتىندا نازارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز). الاياق ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. قولدا بار دەرەكتى نەگىزگە الا وتىرىپ جەرگىلىكتى پوليتسيا بولىمىنە جەتكىزدىك. الايدا ماماندار بۇل ىسپەن وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ارنايى ءبولىمى جۇمىستاناتىنىن ايتتى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جۇگىنۋدەگى باستى ماقساتىمىز – ەسكەرتىپ، الاياقتىڭ باسقا جوسپارىنا توسقاۋىل قويۋ ەدى.
ماسەلەنى توڭىرەكتەپ، باتىس قازاقستان وبلىستىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنە حابارلاستىق. دەپارتامەنت ماماندارىنىڭ بەرگەن ستاتيستيكالىق مالىمەتىنە سۇيەنسەك، بيىلعى 11 ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋماعىندا 990 الاياقتىق ءىس تىركەلگەن، ونىڭ ىشىندە 49,6 پايىزى نەمەسە 498 فاكتى ينتەرنەت-الاياقتىق ساناتىنا جاتادى. بيىل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ينتەرنەتالاياقتىقتىڭ 199 فاكتىگە (299-دان 498-گە دەيىن) ءوسۋى بايقالادى. «قازىرگى تاڭدا كەڭ تارالعان ينتەرنەتالاياقتىقتىڭ تۇرلەرى قانداي؟» دەگەن ساۋالىمىزعا بقو پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ رەسمي وكىلى بولاتبەك بەلگىبەكوۆتىڭ بەرگەن جاۋابى مىناداي:
– ينتەرنەت-الاياقتىق – بۇگىنگى كۇنى ماڭىزدى جانە وزەكتى ماسەلە. قازىرگى تاڭدا ەڭ كوپ تارالعان ينتەرنەتالاياقتىقتىڭ تۇرىنە توقتالاتىن بولساق، ءبىرىنشى ءتۇرى – قىلمىسكەرلەر ءوزىن بانكتىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى رەتىندە تانىستىرىپ، كليەنتتىڭ شوتىنان اقشانى ەسەپتەن شىعارۋ ارەكەتى تىركەلگەنىن ايتادى، كارتا دەرەكتەرىن جانە راستاۋ كودتارىن انىقتايدى جانە اقشانى شوتتان ەسەپتەن شىعارادى. ەكىنشى ءتۇرى – جابىرلەنۋشى تاۋاردى ساتۋ تۋرالى حابارلاندىرۋ ورنالاستىرادى. قىلمىسكەرلەر تاۋاردى الاتىن بولىپ اۋدارىم جاساۋ قاجەتتىلىگى سىلتاۋىمەن قوڭىراۋ شالىپ، ساتۋشى كارتاسىنىڭ دەرەكتەرىن بىلەدى. ءارى قاراي ولار ساتۋشىدان راستاۋ كودىن ءبىلىپ، كارتادان اقشا الادى. مۇنداي قىلمىستاردىڭ جاسالاتىن نەگىزگى الاڭى – ينستاگرام، ۆكونتاكتە الەۋمەتتىك جەلىلەرى، سونداي-اق «OLX»، «كرىشا»، «كولەسا» ينتەرنەتدۇكەندەرى جانە ت.ب. وندا قىلمىسكەرلەر تاۋاردى ساتىپ الۋ جانە ساتۋ، قىزمەت كورسەتۋ تۋرالى ويدان شىعارىلعان سىلتاۋمەن جابىرلەنۋشىلەردىڭ قاراجاتىن جىمقىرادى. اتالعان فاكتىلەر بويىنشا قىلمىسكەرلەرگە الاياقتىققا قاتىستى قر قىلمىستىق كودەكستىڭ 190-بابىن نەگىزگە الا وتىرىپ تەرگەۋ جۇرگىزىلەدى.
ينتەرنەت-الاياقتىق جاساۋدىڭ نەگىزگى سىلتاۋىن ماماندار بىلايشا تىزبەكتەپ بەردى: پاتەردى جالعا بەرۋ; تاۋارلاردى ساتىپ الۋ; كيىم ساتۋ; نەسيە راسىمدەۋ; سپورتتىق جارىستارعا سالىنعان اقشانى ەكى ەسە ارتتىرىپ بەرۋ; اۆتوموبيل بولشەكتەرىن ساتۋ; ۇتىس ۇتىپ العانى جونىندە الداۋ; قىزمەت كورسەتۋ; جوعالعان قۇجاتتاردى قايتارۋ; تاۋارلاردى جەتكىزۋ; جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جانە ت.ب. قاراپ تۇرساق، بۇنىڭ بارلىعى – قارجىلىق قاجەتتىلىكتەن تۋىندايتىن ءىس-ارەكەتتەر.
مۇنداي قىلمىستاردىڭ جاسالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى قازىرگى ۋاقىتتاعى ساۋدا-ساتتىق تاسىلدەرىنە ادامداردىڭ سەنىمدىلىگى جانە جەكە مالىمەتتەرگە نەمقۇرايلى قاراۋ بولىپ تابىلادى. ويتكەنى بارلىق جاعدايدا جابىرلەنۋشىلەردىڭ ءوزى دەرەكتى ۇسىنادى نە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر ارقىلى بەلگىسىز تۇلعالارعا اقشالاي قاراجات بەرەدى. زيانكەستەر ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ سەنگىشتىگىن پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ دەربەس دەرەگىن، بانك كارتالارىنىڭ ءپارولىن، شوت ءنومىرىن جانە جەكە كۋالىگىن فوتوسۋرەتىن الادى. ينتەرنەتالاياقتىقتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا بۇعان دەيىن بقو پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ رەسمي سايتىندا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ جاسالاتىن الاياقتىقتىڭ ادىستەرى مەن تۇرلەرى تۋرالى اقپارات ورنالاستىرىلدى. سونىمەن قاتار باق-تا بىرنەشە رەت اقپارات جاريالانىپ، ننتەرنەت جەلىسىندە ساتىپ الۋ جانە ساتۋ كەزىندە ساقتىق شارالارىن ساقتاۋ تۋرالى حالىقپەن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. جەدەل ىزدەستىرۋ ءىس-شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە جىل باسىنان بەرى باتىس قازاقستان وبلىسى كريمينالدىق پوليتسيا باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى 74 الاياقتىق ارەكەتىن اشكەرەلەگەن. دالەل رەتىندە بقو پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ رەسمي وكىلى ۇسىنعان مىنا مالىمەتتى كەلتىرە كەتسەك. 2018 جىلى ينستاگرام الەۋمەتتىك جەلىسى ارقىلى «كيۆي اميانمەن» قاراجاتىن سپورتتىق جارىس ارقىلى ەكى ەسە ءوسىرىپ بەرۋ جولىمەن سەنىمگە كىرىپ، ورال قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنان اقشا يەمدەنگەنى ءۇشىن 2020 جىلى قىركۇيەك ايىندا جەدەلىزدەستىرۋ ءىس-شاراسى جۇرگىزۋ كەزىندە كۇدىكتى «ك» ۇستالادى. ول نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ 20 جاستاعى تۇرعىنى بولىپ شىقتى، ودان جالعان تۇلعالاردىڭ بانكتىك كارتالارى الىنىپ، ونىڭ بىرنەشە ەپيزودقا قاتىسى بار ەكەنى دالەلدەنەدى.
ونلاين ساۋداعا قاتىستى الاياقتىقتىڭ كەڭ تارالعاندىعى بەلگىلى. ونلاين ساۋدا جاساۋ بارىسىندا ءبىر نارسەنى نازارىمىزدان تىس قالدىرىپ جاتامىز. ول دەرەكتەر الۋ بازاسىنىڭ اشىقتىعى. ياعني ۇيالى بايلانىس قۇرالدارىنداعى ءار ءتۇرلى بانكتىڭ قوسىمشالارى ارقىلى ونلاين ساۋدا جاساعان كەزدە دەرەكتەر بازاسى اشىق تۇرادى. ال ونىڭ اشىقتىعى الاياقتاردىڭ ءسىزدىڭ قاراجاتىڭىزدى تەز يەمدەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان «Halyk Bank» اق PR مەنەدجەرى دوسبول ارىستانبەكوۆ «شەۆرون» كومپانياسىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن، تۇركى تىلدەس جۋرناليستەر قورىنىڭ ۆەبينارلار سەرياسى اياسىندا وتكەن «ونلاين ساۋدا جاساۋدىڭ قاۋىپسىز جولى جانە بانكتىڭ قىزمەتىن قاشىقتان قولدانۋ» اتتى ۆەبيناردا:
-قازىرگى تاڭدا كوپشىلىك ساتىپ الۋ جۇيەلەرى ونلاين جاسالاتىنى بەلگىلى. وسى تۇستا تۇتىنۋشىلار دەرەكتەر بازاسىنىڭ اشىقتىعىنا ءمان بەرمەي جاتادى. ساۋدا جاساۋ بارىسىندا دەرەكتەر بازاسىن بەلگىلى ءبىر شىعىن كولەمىنە دەيىن اشىق قالدىرادى. كەيىن ول اشىق كۇيىندە قالادى. ال دەرەكتەر بازاسى اشىق تۇرعاندىقتان وعان الاياقتاردىڭ قول جەتكىزۋى دە جەڭىل بولادى. سوندىقتان ساۋدا جاساعاننان سوڭ بىردەن دەرەكتەر بازاسىن جاپقانىڭىز دۇرىس. سونىمەن قاتار كارتاڭىز جونىندە اقپاراتتاردىڭ دا ءۇشىنشى تۇلعانىڭ بىلمەگەنى ءجون – دەپ كەڭەس بەرگەن بولاتىن.
حالقىمىزدا «اسىققان – شايتاننىڭ ءىسى» دەگەن ءسوز بار. راسىندا دا، اسىعىستىق جاساپ، اقپاراتتىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋدەن گورى اقشاعا تەز قول جەتكىزسەك دەپ بار دەرەكتى الاياقتىڭ قولىنا ۇستاتا سالامىز. اڭقاۋ باسىمىز الگىنىڭ سوزىنە ەرىپ، جيعانىمىزدان ايىرىلىپ قالىپ جاتاتىنىمىز بار. وسى تۇستا بقو پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ وكىلدەرى تومەندەگىدەي ەسكەرتۋدى نازاردا ۇستاۋدى ۇسىنادى.
- ءوزىڭىزدىڭ قۇجاتىڭىزدىڭ مالىمەتىن جانە باسقا دا جەكە اقپاراتتى بوگدە ادامعا ايتپاڭىز، بانكتىك كارتا ءنومىرىن، پين-كوددى، سونداي-اق ۇيالى تەلەفونىڭىزعا كەلىپ تۇسكەن SMS پارولدى ەشكىمگە حابارلاماڭىز.
- حابارلامالاردا كورسەتىلگەن اقپاراتتى، اسىرەسە ۇساق ارىپپەن جازىلعان بولىگىن مۇقيات ءارى تولىق وقىپ شىعىڭىز.
- ەرەكشە ءتيىمدى ۇسىنىستاردى مۇقيات تەكسەرىڭىز نەمەسە ونداي ۇسىنىستاردان باس تارتىڭىز، بۇل ارەكەتىڭىز اقشادان ايىرىلىپ قالۋدان قورعايدى.
- تاۋار ساتۋ نەمەسە ساتىپ الۋ كەزىندە الدىن الا تولەم تولەۋگە كەلىسپەڭىز.
- بەلگىسىز تۇلعاعا اقشا اۋدارماڭىز.
- ءتيىمدى نەمەسە كۇماندى كەلىسىمشارتتار جاساۋعا اسىقپاڭىز.
قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ كەرەك
جوعارىداعى اتالعان بولىمدەردىڭ بارلىعى – قارجىلىق ساۋاتسىزدىق ورىن العاندىعىنان بولىپ جاتقان دۇنيە. قارجىلىق ساۋاتسىزدىققا يتەرمەلەيتىن فاكتور – حالىقتىڭ ىزدەنبەۋى. ياعني قانداي دا ءبىر قارجىلىق جۇيەگە باس سۇعار كەزدە ءتيىستى اقپاراتتارمەن تانىس بولماۋى. ناقتى ايتقاندا، «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس» دەۋى. قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋعا قاتىستى قارجىگەر ماقسات حالىق مىناداي ۇسىنىسىن جەتكىزدى:
– مەن مامان رەتىندە قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن ەڭ نەگىزگى قادامداردى اتاپ وتەيىن. بىرىنشىدەن، مەملەكەت تاراپىنان مالايزيا ەلى سەكىلدى قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق باعدارلاما قابىلدانۋ كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا وسىعان قاتىستى ۇلتتىق بانكتىڭ وزىندىك باعدارلاماسى بار. الايدا ول ناتيجەلى بولسا، مۇنداي الەۋمەتتىك شيەلەنىستەر بولماس ەدى. باعدارلاماعا مەكتەپتەردەگى كەرەكسىز قوسىمشا ساباقتاردىڭ ورنىنا قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ۇيرەتەتىن نەمەسە ەكونوميكالىق ءپان ەنگىزىپ، ونى 10 جاستان باستاپ وقىتۋدى قولعا السا، ەكونوميكانى مەڭگەرىپ وسكەن بالا ساۋاتتى بولىپ، قارجىلىق تىعىرىققا تىرەلمەسى انىق. قازىر دە كەي وڭىردە ەكونوميكاعا قاتىستى ارنايى فاكۋلتاتيۆتىك ساباقتار بار. دەگەنمەن ساباقتى ءبىرى ەڭبەك ءپانىنىڭ، ەندى ءبىرى گەوگرافيا ءپانىنىڭ، ت.س.س. ءتۇرلى ماماندىقتاعى مۇعالىمدەر بەرىپ جاتادى. كەرىسىنشە، ەكونوميكا نەگىزدەرى ساباعىن ەكونوميكانى مەڭگەرگەن، ماگيسترلىك بىتىرگەن ارنايى ماماندار بەرۋى كەرەك. بولماعان جاعدايدا، وسىنداي كادرلاردى دايىنداۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ارنالاردان قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىراتىن ارنايى باعدارلامالار ۇسىنىلسا، قازاق تىلىندە بيزنەس ترەنينگتەر دايىندالسا، قارجىلىق ساۋاتتىلىقتىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتەر ەدى. مىسالى، باعدارلامادا وتباسى بيۋدجەتىن قالاي قۇرۋ كەرەك، قانداي بولىكتەردەن تۇرادى، شىعىنداردىڭ ناقتى ءتۇرى قانداي، قالاي قاراجات ساقتاۋ كەرەك، قالاي ينۆەستيتسيالاۋ قاجەت سەكىلدى ساۋالدارعا جاۋاپتار بولسا، حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتىنىڭ ارتۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن.
حوش. مامانداردىڭ ۇسىنىسى مەن پىكىرىن نازارعا الىپ، مىناداي قورىتىندىعا كەلدىك. ءوزىمىزدىڭ قارجىلىق ساۋاتىمىزدى ارتتىرىپ، قانداي دا ءبىر قارجىلىق جۇيەنى جۇرگىزەر الدىندا مامانداردىڭ كەڭەسىنە جۇگىنۋ كەرەك. سونىمەن قاتار الگىندەي الاياقتىق نەمەسە كيبەرشابۋىلعا تاپ بولعان جاعدايدا ءتيىستى ورگاندارعا حابار بەرۋ ارقىلى ءوزىڭىزدىڭ مۇلكىڭىزدى قايتارىپ، وزگەنىڭ دە وسى ىسپەتتەس قىلمىستاردىڭ قۇربانى بولۋىنا جول بەرمەڭىز. باستىسى، «اسىقپاعان اربامەن قويان الادى» دەپ، «ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋدى» مىسە تۇتىپ، ولجالى بولىڭىز. قارجىلىق قاجەتتىلىكتى رەتتەۋ ءۇشىن قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرىڭىز!
اسىلبەك ناسىپقالي
بقو، كازتالوۆ اۋدانى
