Qarjylyq qajettılık pe, älde sauatsyzdyq pa?

Bügıngı qoǧamnyŋ körınısı – qarjylyq täueldılık. Alaida belgılı bır tūlǧa ony özıne qolaily türlı ädıspen, türlı äreket arqyly şeşudıŋ jolyn qarastyrady. Bırı nesiege jügınıp, beimaza kün keşse, endı bırı alaiaqtyq ädıspen qaltasyn qampityp, jalǧandy jalpaǧynan basyp jürgendıgı anyq. Qoǧamda mūndai jaǧdaidyŋ oryn aluyna ne itermeleidı? Qarjylyq sauatsyzdyqtyŋ qalai aldyn alamyz? Osyndai kökeidegı sūraqtarǧa sız ben bız bolyp jauap ızdeitın bolamyz. Qoǧamnyŋ aiqyn körınısı Qazırgı taŋda infliasiianyŋ tūraqsyzdyǧy, azamattardyŋ ailyq jalaqysynyŋ köz aldynda joq bolyp ketuı – kündelıktı kezıktıretın qūbylys. Sonymen bırge qonaqjailyǧymyz, ysyrapşyldyǧymyz taǧy bar. Oǧan qosa qandai da bır käsıp aşyp öz ömırımızdı jaqsartqymyz keletını de jasyryn emes. Alaida maqsatymyzdy oryndau jolynda qarjyny jinaqtaudan būryn tegın dünie men jyldam aqşa tabuǧa qūmartatyndyǧymyz – qoǧamnyŋ aiqyn kelbetı. Qalai deisız ǧoi?! Tūrǧyndar arasynda jürgızılgen saualnama barysynda köpşılıgınıŋ basynda bır emes, bırneşe nesienıŋ bar ekenı, türlı sporttyq oiyndarǧa aqşa tıgu arqyly oŋai oljaǧa keneletınder jäne qarjylyq jüiedegı ıs-äreketterdı jürgızude san soǧyp qalǧan azamattardyŋ da bar ekenı däleldenıp otyr. Al olar atalǧan mäselenıŋ şeşu jolyn körsetu boiynşa qoiylǧan saualdarǧa türlı jauap qaitardy. Bıraq köpşılıgınıŋ jauaby nesie alu jäne tuma-tuysty jaǧalap qaryz sūraumen ǧana şekteldı. İä, qysyltaiaŋ tūsta ol şeşımder oryndy bolyp körınuı mümkın. Degenmen «Alma pıs, auzyma tüs» qaǧidasy qalyptasatyny sözsız. Al odan aryluymyz ekıtalai. Sebebı būl bır-bırıne tızbektele jalǧanǧan şynjyr siiaqty jüie. Alynǧan jauaptardy saralap, saraptap kördık. Nätijesınde tömendegıdei bölımder arqyly qarjylyq sauatsyzdyqtyŋ aldyn aludyŋ jolyn körsetudı şeştık. Qarjylyq piramidanyŋ qūryǧy Soŋǧy uaqyttarda qarjylyq daǧdarysqa ūşyraǧan jandardyŋ köpşılıgı «Aqşa tabudyŋ oŋtaily joly bar, osynşa kölemde aqşa berseŋ, ekı ese qylyp qaitaramyn» degenderdıŋ jeleuımen halyqqa belgılı «qarjylyq piramidaǧa» bas sūǧady. Al būl jüienıŋ türı öte köp. Sonyŋ ışınde keŋ taraǧany – «ponzi» tızbegı. Būl qalai jüzege asady deisız ǧoi? Öte qarapaiym. Bılgılı bır tūlǧa halyqtyŋ senımıne kıru maqsatynda qyzyqty ūsynys jasaidy. Mysaly, «Eger maǧan 100 myŋ teŋge berseŋ, men saǧan ekı ese – 200 myŋ teŋge qyp qaitaryp beremın» deidı. Aqşaǧa mūqtaj adam bırden kelıse ketıp, baryn ūsynady. Älgı adam taǧy bıraz azamatty osyndai jolmen aldap, arbap senımıne kıredı. Söitıp, alǧaşqy tūlǧaǧa 200 myŋ teŋgesın berıp, onyŋ senımın arttyrady jäne közınıŋ jetkenın dälel qylyp, taǧy bırneşe adamdy ertıp kelseŋız arnaiy syiaqy taǧaiyndalatynyn da eskertedı. Kenetten oljaǧa kenelgen älgı adam ony mındettı türde tanystaryna nasihattaidy. Basty dälel – onyŋ aqşasynyŋ eselengenı. Sodan soŋ bıraz uaqyt aralyǧynda būl tızbek jalǧasyp, belgılı bır kompaniia qūrylady. Özderınıŋ jūmysynyŋ alǧa jyljuyna septıgın tigızgen azamattardy türlı däreje arqyly marapattaidy. Mysaly «Altyn Arystan», «Kümıs Arystan» jäne t.b. Söitıp, soŋǧy adamnyŋ aqşasy talan-tarajǧa tüsıp tūtylǧanşa būl tızbek jalǧasa beredı. Nätijesınde tızbektıŋ basyndaǧy azamattar aqşany alyp, qaşyp ketedı. Ūstalǧan künnıŋ özınde sızdıŋ aqşaŋyzdyŋ qaitarylatynyna eşqandai negız joq deidı qarjyger mamandar. Sebebı ondai aqşany qaitaru üşın bıraz uaqyt kerek eken. Sonymen bırge qarjyger mamandar būl rette qarjylyq piramida men jelılık marketingtıŋ arajıgı jer men köktei ekenın alǧa tartady. Jelılık marketingtıŋ erekşelıgı onda qandai da bır tauar ainalymy bolady. Nesie jyry - bıtpes jyr Nesienı halyq ne üşın jäne qandai maqsatta alady?! Būǧan ärkım ärqalai jauap beredı. Esıŋızde bolsa, 2019 jyldyŋ 26 mausymynda Prezident Qasym-Jomart Toqaev qazaqstandyqtardyŋ bank aldyndaǧy bereşegıne qatysty Jarlyqqa qol qoidy. Ondaǧy maqsat – qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan otbasylarǧa, köpbalaly, mümkındıgı şekteulı balalary bar otbasylar, jalǧyz, asyrauşysynan aiyrylǧan otbasylar, atauly äleumettık kömek alatyndar men jetım balalardyŋ qarjylyq ahualyn jaqsartu. Būl kömek 500 myŋǧa juyq qazaqstandyqqa körsetılgen bolatyn. Būnysy bır rettık jeŋıldık edı. Sony jeleu qyldy ma, älde nesienı öteuden jaltaru ma, äiteuır «nesielık amnistiiany» engızudı sūraǧan talapkerlerdıŋ köptıgı qoǧam nazaryn audardy. Būny halyq qalaulylary da nazarǧa alyp, bırneşe märte tiıstı oryndarǧa ūsynys jasaǧan bolatyn. Alaida nesienı ärkım özı üşın alatynyn esımızden şyǧaryp alǧan sekıldımız. «Nesienı aluda nenı eskergenımız jön?» degen saualymyzǧa GSB UIB biznestı taldau ortalyǧynyŋ direktory, ekonomist Maqsat Halyq bylai dep jauap berdı. – Nesie aluǧa itermeleitın negızgı sebep – azamattardyŋ qarjylyq tyǧyryqqa tıreluı. Nesie aludyŋ tiımdı joldary bar. Nesienıŋ paiyzdyq mölşerlemesı atauly jäne tiımdı bolyp ekıge bölınedı. Atauly paiyzdyq mölşerleme jol jiekterınde nemese taǧy basqa közge körınetın belgılı köpşılık oryndardaǧy jarnama taqtalarynda körsetılıp tūrady. Ondai aqparat taqtalarynda jyldyq tiımdı paiyzdyq mölşerlemesı qysqartylyp jazylady. Mysaly, jyldyq paiyzdyq mölşerleme 27 paiyzdan bastalady dep körsetıledı. Zaŋ boiynşa 56 paiyzdan aspauy kerek. Qai bankte jyldyq paiyzdyq mölşerleme tömen, sol bankten nesie alsa bolady. Onda da nesie qatty kerek bolyp tūrsa ǧana. Ekonomist retınde nesie almauǧa keŋes beremın. Paiyzǧa aluǧa eşqandai negız joq. Alaida bölıp töleu jaǧyn qarastyruǧa bolady. Mūndai jaǧdaida nesienı uaqytynda tölep tūrudy qolǧa alu kerek. Sonymen qatar nesie alu barysynda kelısımşartpen tanysyp şyǧu qajet. Mäselen, eger infliasiia deŋgeiı 10 paiyzdan asyp ketse, bank qaryzyŋyzdy qaita qarjylandyruǧa jıberedı. Ondai bölımı bar kelısımşartqa qol qoimaǧan dūrys. Öitkenı nesienı töleu ūzaq uaqytqa sozylady. Bır ǧana mysal, 2015 jyly infliasiia deŋgeiı 13,6 paiyz boldy. Köp azamat nesielık qaryzynyŋ ösıp ketkenın aityp aryzdanǧan bolatyn. Sebebı sızdıŋ nesieŋız qaita qarjylandyrylyp, paiyzy ösedı. Kelısımşartta odan basqa da bölımder boluy mümkın. Mysaly, komissiia türlerı, nesielık şot aşqany üşın, nesielık qyzmet körsetkenı üşın jäne t.b. komissiia boluy yqtimal. Kelısımşartpen tanysqanda tolyq nazar audaryp, kelısken jaǧdaida ǧana qol qoiǧan dūrys, – dedı. Nesie aluda qazırgı taŋda şaǧyn nesielık ūiymdardyŋ belsendılıgı artyp keledı. Olardyŋ qyzmetterınıŋ tiımdı jäne tiımsız tūstaryna toqtala otyryp, qarjyger mynadai pıkır bıldırdı. – Şaǧyn nesielık ūiymdardan nesie räsımdeudıŋ tiımdı tūsynyŋ bırı – bankke qaraǧanda talaptarynyŋ tömendeu boluy, qarajattyŋ qoljetımdılıgı, öŋırlerde, aimaqtarda bölımşelerı arqyly qoljetımdı boluy. Jeŋıldetılgen memlekettık nesielerdı de şaǧyn nesie ūiymdary arqyly beretın bolsa, käsıpkerlık salasy naqty jolǧa qoiylar edı. Tiımsız jaqtary da bar, ärine. Alaida Ūlttyq bank ūsynǧan arnaiy zaŋ arqyly tiımsız tūstarynyŋ bıraz bölıgı joiyldy. Zaŋ şeŋberınde şaǧyn nesielık ūiymdardyŋ jyldyq paiyzdyq mölşerlemesın jeŋu boiynşa naqty qadam jasaldy. Memleket üstımızdegı jyldyŋ şılde aiynan bastap şaǧyn nesie ūiymdarynyŋ jyldyq tiımdı paiyzdyq mölşerlemesın banktermen bırdei qylyp qoidy. Iаǧni jylyna 56 paiyzdan aspauy kerek. Būl öz kezegınde oŋai oljaǧa kenelgısı keletınder üşın soqqy bolǧandyǧy sonşalyq, naryqtan ketıp, bäsekege qabılettılıgın körsete almady. Jalpy, şaǧyn nesielık ūiymdardan nesie alu tiımdı. Osy rette memleketke şaǧyn nesielık ūiymdardyŋ memlekettık baǧdarlamaǧa qoljetımdılıgın arttyrsa degen ūsynys aitqym keledı. Sebebı memleket qarajat bergen kezde talaby qatal bolady. Şaǧyn nesielık ūiymdarǧa degen senımnıŋ tömendeuıne sebep bolyp tūrǧan närse – qarjylyq piramida men lisenziiasyz jūmys ıstep jatqan onlain qarjylyq ūiymdar. Osy tūsta maman retınde aitarym, onlain nesie beruşılerden nemese şaǧyn nesielık ūiymdardan qandai da bır qarjylyq jüienı jüzege asyruǧa arnalǧan arnaiy lisenziiany talap etıŋız. Şaǧyn nesielık ūiymdardan nesie räsımdegıŋız kelse, «Mikroqarjylyq qyzmet turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ 2012 jylǧy 26 qaraşadaǧy № 56-V Zaŋyn bır şolyp ötkenıŋız abzal, – deidı qarjyger. Ailaly alaiaqtar men kiberşabuyldan saqtanyŋyz! Keiıngı kezde qarjylyq sauatsyzdyqtyŋ saldarynan halyqtyŋ köpşılıgı ǧalamtor betındegı türlı jarnamalarǧa senıp, soŋynan san soǧyp qalyp jatady. Bız de sol jarnamanyŋ bırınde körsetılgen nömırge habarlastyq. Telefony öşırılıp tūrǧandyqtan WhatsApp arqyly bailanysqa şyǧyp kördık. Baǧymyzǧa orai, jelıde otyr eken. Baiyppen amandyq-saulyqtan bastap, nesie beresız be degen sūrau saldyq. Ädemı suretı tūrǧan äpkemız nesienıŋ mölşerın, tölem uaqytyn (15-30 paiyzdyq jyldyq mölşerleme esebınde), mekenjaiymyz ben jeke säikestendıru nömırın körsetudı sūrady. Mälımetterden būryn joǧaryda mamannyŋ körsetkenındei, qarjylyq mäselenı şeşuge arnalǧan lisenziiasyn sūradyq. Saualymyzdan seskendı me, «Qandai sūraqpen?», «Būryn bızdıŋ qyzmettı qoldanǧan ba edıŋız?» dep jauap beruden jaltardy. Dıttegen maqsatymyzǧa jetu üşın nesie aluşynyŋ beinesın soŋyna deiın somdadyq. Qalaǧan mälımetterdı ūsyna otyryp, taǧy da lisenziiasyna sūrau saldyq. Jauap beruden jaltarǧany bylai tūrsyn, «Uaqytymdy nege alasyŋ, saiqymazaq?» dep söktı. Äŋgıme orys tılınde örbıdı (suretterdı däleldeme retınde jäne saqtanu maqsatynda nazaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz). Alaiaq ekenıne közımız jettı. Qolda bar derektı negızge ala otyryp jergılıktı polisiia bölımıne jetkızdık. Alaida mamandar būl ıspen oblystyq polisiia departamentınıŋ arnaiy bölımı jūmystanatynyn aitty. Qūqyq qorǧau organdaryna jügınudegı basty maqsatymyz – eskertıp, alaiaqtyŋ basqa josparyna tosqauyl qoiu edı. Mäselenı töŋırektep, Batys Qazaqstan oblystyq polisiia departamentınıŋ baspasöz qyzmetıne habarlastyq. Departament mamandarynyŋ bergen statistikalyq mälımetıne süiensek, biylǧy 11 aidyŋ qorytyndysy boiynşa Batys Qazaqstan oblysynyŋ aumaǧynda 990 alaiaqtyq ıs tırkelgen, onyŋ ışınde 49,6 paiyzy nemese 498 faktı internet-alaiaqtyq sanatyna jatady. Biyl ötken jylmen salystyrǧanda internetalaiaqtyqtyŋ 199 faktıge (299-dan 498-ge deiın) ösuı baiqalady. «Qazırgı taŋda keŋ taralǧan internetalaiaqtyqtyŋ türlerı qandai?» degen saualymyzǧa BQO polisiia departamentınıŋ resmi ökılı Bolatbek Belgıbekovtıŋ bergen jauaby mynadai: – İnternet-alaiaqtyq – bügıngı künı maŋyzdy jäne özektı mäsele. Qazırgı taŋda eŋ köp taralǧan internetalaiaqtyqtyŋ türıne toqtalatyn bolsaq, bırınşı türı – qylmyskerler özın banktıŋ qauıpsızdık qyzmetı retınde tanystyryp, klienttıŋ şotynan aqşany esepten şyǧaru äreketı tırkelgenın aitady, karta derekterın jäne rastau kodtaryn anyqtaidy jäne aqşany şottan esepten şyǧarady. Ekınşı türı – jäbırlenuşı tauardy satu turaly habarlandyru ornalastyrady. Qylmyskerler tauardy alatyn bolyp audarym jasau qajettılıgı syltauymen qoŋyrau şalyp, satuşy kartasynyŋ derekterın bıledı. Ärı qarai olar satuşydan rastau kodyn bılıp, kartadan aqşa alady. Mūndai qylmystardyŋ jasalatyn negızgı alaŋy – İnstagram, VKontakte äleumettık jelılerı, sondai-aq «OLX», «Kryşa», «Kolesa» internetdükenderı jäne t.b. Onda qylmyskerler tauardy satyp alu jäne satu, qyzmet körsetu turaly oidan şyǧarylǧan syltaumen jäbırlenuşılerdıŋ qarajatyn jymqyrady. Atalǧan faktıler boiynşa qylmyskerlerge alaiaqtyqqa qatysty QR Qylmystyq kodekstıŋ 190-babyn negızge ala otyryp tergeu jürgızıledı. İnternet-alaiaqtyq jasaudyŋ negızgı syltauyn mamandar bylaişa tızbektep berdı: päterdı jalǧa beru; tauarlardy satyp alu; kiım satu; nesie räsımdeu; sporttyq jarystarǧa salynǧan aqşany ekı ese arttyryp beru; avtomobil bölşekterın satu; ūtys ūtyp alǧany jönınde aldau; qyzmet körsetu; joǧalǧan qūjattardy qaitaru; tauarlardy jetkızu; jūmysqa ornalastyru jäne t.b. Qarap tūrsaq, būnyŋ barlyǧy – qarjylyq qajettılıkten tuyndaityn ıs-äreketter. Mūndai qylmystardyŋ jasaluynyŋ negızgı sebebı qazırgı uaqyttaǧy sauda-sattyq täsılderıne adamdardyŋ senımdılıgı jäne jeke mälımetterge nemqūraily qarau bolyp tabylady. Öitkenı barlyq jaǧdaida jäbırlenuşılerdıŋ özı derektı ūsynady ne ekınşı deŋgeidegı bankter arqyly belgısız tūlǧalarǧa aqşalai qarajat beredı. Ziiankester bızdıŋ azamattarymyzdyŋ sengıştıgın paidalana otyryp, olardyŋ derbes deregın, bank kartalarynyŋ parolın, şot nömırın jäne jeke kuälıgın fotosuretın alady. İnternetalaiaqtyqtyŋ aldyn alu maqsatynda būǧan deiın BQO polisiia departamentınıŋ resmi saitynda aqparattyq tehnologiialardy paidalana otyryp jasalatyn alaiaqtyqtyŋ ädısterı men türlerı turaly aqparat ornalastyryldy. Sonymen qatar BAQ-ta bırneşe ret aqparat jariialanyp, nnternet jelısınde satyp alu jäne satu kezınde saqtyq şaralaryn saqtau turaly halyqpen tüsındıru jūmystary jürgızılgen. Jedel ızdestıru ıs-şaralarynyŋ nätijesınde jyl basynan berı Batys Qazaqstan oblysy kriminaldyq polisiia basqarmasynyŋ qyzmetkerlerı 74 alaiaqtyq äreketın äşkerelegen. Dälel retınde BQO Polisiia departamentınıŋ resmi ökılı ūsynǧan myna mälımettı keltıre ketsek. 2018 jyly İnstagram äleumettık jelısı arqyly «Kivi ämiianmen» qarajatyn sporttyq jarys arqyly ekı ese ösırıp beru jolymen senımge kırıp, Oral qalasynyŋ tūrǧyndarynan aqşa iemdengenı üşın 2020 jyly qyrküiek aiynda jedelızdestıru ıs-şarasy jürgızu kezınde küdıktı «K» ūstalady. Ol Nūr-sūltan qalasynyŋ 20 jastaǧy tūrǧyny bolyp şyqty, odan jalǧan tūlǧalardyŋ banktık kartalary alynyp, onyŋ bırneşe epizodqa qatysy bar ekenı däleldenedı. Onlain saudaǧa qatysty alaiaqtyqtyŋ keŋ taralǧandyǧy belgılı. Onlain sauda jasau barysynda bır närsenı nazarymyzdan tys qaldyryp jatamyz. Ol derekter alu bazasynyŋ aşyqtyǧy. Iаǧni ūialy bailanys qūraldaryndaǧy är türlı banktıŋ qosymşalary arqyly onlain sauda jasaǧan kezde derekter bazasy aşyq tūrady. Al onyŋ aşyqtyǧy alaiaqtardyŋ sızdıŋ qarajatyŋyzdy tez iemdenuıne mümkındık beredı. Sondyqtan «Halyk Bank» AQ PR menedjerı Dosbol Arystanbekov «Şevron» kompaniiasynyŋ demeuşılıgımen, Türkı tıldes jurnalister qorynyŋ vebinarlar seriiasy aiasynda ötken «Onlain sauda jasaudyŋ qauıpsız joly jäne banktıŋ qyzmetın qaşyqtan qoldanu» atty vebinarda: -Qazırgı taŋda köpşılık satyp alu jüielerı onlain jasalatyny belgılı. Osy tūsta tūtynuşylar derekter bazasynyŋ aşyqtyǧyna män bermei jatady. Sauda jasau barysynda derekter bazasyn belgılı bır şyǧyn kölemıne deiın aşyq qaldyrady. Keiın ol aşyq küiınde qalady. Al derekter bazasy aşyq tūrǧandyqtan oǧan alaiaqtardyŋ qol jetkızuı de jeŋıl bolady. Sondyqtan sauda jasaǧannan soŋ bırden derekter bazasyn japqanyŋyz dūrys. Sonymen qatar kartaŋyz jönınde aqparattardyŋ da üşınşı tūlǧanyŋ bılmegenı jön – dep keŋes bergen bolatyn. Halqymyzda «Asyqqan – şaitannyŋ ısı» degen söz bar. Rasynda da, asyǧystyq jasap, aqparattyŋ anyq-qanyǧyna köz jetkızuden görı aqşaǧa tez qol jetkızsek dep bar derektı alaiaqtyŋ qolyna ūstata salamyz. Aŋqau basymyz älgınıŋ sözıne erıp, jiǧanymyzdan aiyrylyp qalyp jatatynymyz bar. Osy tūsta BQO Polisiia departamentınıŋ ökılderı tömendegıdei eskertudı nazarda ūstaudy ūsynady.

1. Özıŋızdıŋ qūjatyŋyzdyŋ mälımetın jäne basqa da jeke aqparatty bögde adamǧa aitpaŋyz, banktık karta nömırın, pin-koddy, sondai-aq ūialy telefonyŋyzǧa kelıp tüsken SMS paroldy eşkımge habarlamaŋyz.
2. Habarlamalarda körsetılgen aqparatty, äsırese ūsaq ärıppen jazylǧan bölıgın mūqiiat ärı tolyq oqyp şyǧyŋyz.
3. Erekşe tiımdı ūsynystardy mūqiiat tekserıŋız nemese ondai ūsynystardan bas tartyŋyz, būl äreketıŋız aqşadan aiyrylyp qaludan qorǧaidy.
4. Tauar satu nemese satyp alu kezınde aldyn ala tölem töleuge kelıspeŋız.
5. Belgısız tūlǧaǧa aqşa audarmaŋyz.
6. Tiımdı nemese kümändı kelısımşarttar jasauǧa asyqpaŋyz.

Qarjylyq sauattylyqty arttyru kerek Joǧarydaǧy atalǧan bölımderdıŋ barlyǧy – qarjylyq sauatsyzdyq oryn alǧandyǧynan bolyp jatqan dünie. Qarjylyq sauatsyzdyqqa itermeleitın faktor – halyqtyŋ ızdenbeuı. Iаǧni qandai da bır qarjylyq jüiege bas sūǧar kezde tiıstı aqparattarmen tanys bolmauy. Naqty aitqanda, «Alma pıs, auzyma tüs» deuı. Qarjylyq sauattylyqty arttyruǧa qatysty qarjyger Maqsat Halyq mynadai ūsynysyn jetkızdı: – Men maman retınde qarjylyq sauattylyqty arttyru üşın eŋ negızgı qadamdardy atap öteiın. Bırınşıden, memleket tarapynan Malaiziia elı sekıldı qarjylyq sauattylyqty arttyru üşın ūlttyq baǧdarlama qabyldanu kerek. Qazırgı uaqytta osyǧan qatysty Ūlttyq banktıŋ özındık baǧdarlamasy bar. Alaida ol nätijelı bolsa, mūndai äleumettık şielenıster bolmas edı. Baǧdarlamaǧa mektepterdegı kereksız qosymşa sabaqtardyŋ ornyna qarjylyq sauattylyqty üiretetın nemese ekonomikalyq pän engızıp, ony 10 jastan bastap oqytudy qolǧa alsa, ekonomikany meŋgerıp ösken bala sauatty bolyp, qarjylyq tyǧyryqqa tırelmesı anyq. Qazır de kei öŋırde ekonomikaǧa qatysty arnaiy fakultativtık sabaqtar bar. Degenmen sabaqty bırı eŋbek pänınıŋ, endı bırı geografiia pänınıŋ, t.s.s. türlı mamandyqtaǧy mūǧalımder berıp jatady. Kerısınşe, ekonomika negızderı sabaǧyn ekonomikany meŋgergen, magistrlık bıtırgen arnaiy mamandar beruı kerek. Bolmaǧan jaǧdaida, osyndai kadrlardy daiyndau qajet. Ekınşıden, memlekettık arnalardan qarjylyq sauattylyqty arttyratyn arnaiy baǧdarlamalar ūsynylsa, qazaq tılınde biznes treningter daiyndalsa, qarjylyq sauattylyqtyŋ artuyna yqpal eter edı. Mysaly, baǧdarlamada otbasy biudjetın qalai qūru kerek, qandai bölıkterden tūrady, şyǧyndardyŋ naqty türı qandai, qalai qarajat saqtau kerek, qalai investisiialau qajet sekıldı saualdarǧa jauaptar bolsa, halyqtyŋ qarjylyq sauatynyŋ artuyna öz septıgın tigızedı dep oilaimyn. Hoş. Mamandardyŋ ūsynysy men pıkırın nazarǧa alyp, mynadai qorytyndyǧa keldık. Özımızdıŋ qarjylyq sauatymyzdy arttyryp, qandai da bır qarjylyq jüienı jürgızer aldynda mamandardyŋ keŋesıne jügınu kerek. Sonymen qatar älgındei alaiaqtyq nemese kiberşabuylǧa tap bolǧan jaǧdaida tiıstı organdarǧa habar beru arqyly özıŋızdıŋ mülkıŋızdı qaitaryp, özgenıŋ de osy ıspettes qylmystardyŋ qūrbany boluyna jol bermeŋız. Bastysy, «Asyqpaǧan arbamen qoian alady» dep, «Bır oqpen ekı qoian atudy» mıse tūtyp, oljaly bolyŋyz. Qarjylyq qajettılıktı retteu üşın qarjylyq sauattylyqty qalyptastyryŋyz!

Asylbek Näsıpqali

BQO, Kaztalov audany