قازىرگى كۇندە تەك ەلىمىز عانا ەمەس، كۇللى دۇنيە تابيعات وزگەرىستەرىنىڭ ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرلەرىنە ءدوپ كەلىپ وتىر. عالامدىق جىلىنۋ، اۋانىڭ لاستانۋى، قۇرلىقتار عانا ەمەس، تەڭىز-مۇحيتتارعا دەيىن قوقىستاردىڭ جايىلۋى، سونىمەن قاتار ويلاماعان جەردەن تۋىندايتىن ءتۇرلى توتەنشە جاعدايلار سالا ماماندارىنىڭ باس اۋرۋىنا اينالۋدا.
وتكەن جىلى عانا Break Free From Plastic قوزعالىسى 2019 جىلى بۇكىل پلانەتانى پلاستيكپەن لاستاعان برەندتەردىڭ رەيتينگىن جاساعان ەكەن. رەيتينگ كوشىن Coca-Cola, Nestlé، PepsiCo كومپانيالارى باستاپ تۇر.
ال، كۇتپەگەن جەردەن تۋىندايتىن توتەنشە جاعدايلار جايىن ءسوز ەتسەك، ەلىمىزدە ول سالانىڭ ساقتىق دەڭگەيى قاي مولشەردە؟ بۇل سالانىڭ ماماندارى قازاقستان بويىنشا ءوز قالدەرىنشە ساقتىق شارالارىن جاساپ، جۇرت نازارىن اۋدارۋدا قولدان كەلگەن شارانىڭ بارىن جاساۋدا.
توتەنشە جاعداي دەگەنىمىزدىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر اۋماقتا حالىقتىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاۋىپ توندىرەتىن تابيعي قۇبىلىستار، كاتاستروفالار، ستيحيالىق نەمەسە باسقاشا تۇردە بولاتىن اپاتتار ارقىلى، حالىقتى ماتەريالدىق شىعىندارعا ۇشىراتىپ، ولاردىڭ دەنساۋلىقتارىنا زالال كەلتىرەتىن، ادام قۇرباندىعىنا الىپ كەلەتىن جاعدايلاردىڭ ورىن الۋى. ورىن العان توتەنشە جاعدايلاردىڭ كولەمى، سيپاتى، تۋدىرىپ وتىرعان زالالدارى كاتاستروفا الدىنداعى جاعدايلار ارقىلى انىقتالادى. سونىمەن قاتار كاتاستروفادان كەيىنگى كەزەڭ كاتاستروفانىڭ الەۋمەتتىك-مادەني، ەكونوميكالىق، وندىرىستىك، پسيحولوگيالىق، دەموگرافيالىق پروتسەستەرگە تيگىزەتىن دەسترۋكتيۆتى اسەرلەرىن شىن مانىندە انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
رەسپۋبليكانىڭ ءار تۇكپىرىندە، ءار مەزگىلىندە تۋىلاتىن ءتۇرلى ءورت اپاتتارى، سۋ تاسقىنى سياقتى ءىرى قاۋىپتەرگە ساي زاڭنامالىق اكتىلەر نەگىزىندە ساقتىق شارالارى جاقسى جولعا قويىلعان.
ەلدە ءبىر عانا سۋ تاسقىنىنىڭ وزىنەن جىل سايىن 300 مىڭعا جۋىق ادام جاپا شەگەدى
وسى جىلدىڭ 20-شى ساۋىرىندە ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ توراعالىعىمەن توتەنشە جاعداي جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسى وتكەن ەدى. وعان وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرى، سونداي-اق، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ باسشىلارى بەينەبايلانىس ارقىلى قاتىستى.
توتەنشە جاعدايلاردىڭ قالىپتاسۋىنا الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ تيگىزەتىن اسەرى وتە زور. تەحنوگەندىك جانە تابيعي اپاتتار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن قيىنداتىپ، ولاردى ساياسي ءىس-ارەكەتتەرگە يتەرمەلەيدى. الەۋمەتتىك كوڭىل-كۇيدىڭ قوعامدا بەكىتىلگەن ستاندارتتارعا ساي بولماۋى مەملەكەتتىڭ ساياسي قاۋىپسىزدىگىنە دە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا مەملەكەت توتەنشە جاعدايلاردا حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن الەۋمەتتىك شيەلەنىستەر دەڭگەيىنە جەتكىزبەي الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە ءاردايىم دايىن بولۋى ءتيىس.
قازاقستانداعى توتەنشە جاعدايعا بايلانىستى «ۇلتتىق اگرارلىق عىلىمي-ءبىلىم بەرۋ ورتالىعى» كەاق عالىمدارى Facebook, Instagram, Telegram جانە باسقا ينتەرنەت-رەسۋرستار ارقىلى فەرمەرلەرگە قاشىقتىقتان كونسۋلتاتسيالار ۇيىمداستىرعان. 30 ناۋرىزدان باستاپ «ۇاعبو» كەاق-نىڭ، قازۇاۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى جانە وسىمدىك شارۋاشىلىعى، ماقتا شارۋاشىلىعى، جەمىس-جيدەك، كۇرىش، مال شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن بىرلەسىپ 55 مىڭ فەرمەرگە 7 ونلاين-كەڭەس وتكىزگەن.
قازاقستان گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن لاندشافتارىنا قاراي بىرقاتار تابيعي اپات قاۋىپ توندىرەدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك ماماندارى حالىقارالىق تاجىريبە نەگىزىندە ەل باسشىلىعىنا قاۋىپ-قاتەرلەردى تومەندەتۋگە ينۆەستيتسيا قۇيۋدى ۇسىنىپ وتىر. اتالمىش بولجامدار قالاي جاسالادى جانە تابيعي اپاتتاردىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن قانشا قارجى قاجەت؟
وسى ماسەلەلەرگە قاتىستى سۇراقتارعا دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ورتالىق ازياداعى تابيعي اپاتتاردى باسقارۋ جونىندەگى مامانى كو تاكەۋچي جاۋاپ بەرگەن ەدى.
جىل سايىن جەر سىلكىنىسىنەن 200 مىڭ ادام زارداپ شەگەدى، ال جەر سىلكىنىسىنەن كەلەتىن زالال قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ونىمىنە 1 ميلليارد دوللارعا دەيىن زيان كەلتىرۋى مۇمكىن.
مامان ءوز پىكىرىندە: "قازاقستاندا سۋ تاسقىنى دا ءجيى بولاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ولاردىڭ كۇشى جويقىن بولماسا دا، ەداۋىر ەكونوميكالىق زيان كەلەدى. ماسەلەن، 2005 جىلى سۋ تاسقىنى 7,6 ميلليون دوللار، 2008 جىلى 100 ميلليون دوللار، 2010 جىلى 40 ميلليون دوللار شىعىن اكەلىپ، 40 ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. جالپى، قازاقستاندا ءبىر عانا سۋ تاسقىنىنىڭ وزىنەن جىل سايىن 300 مىڭعا جۋىق ادام جاپا شەگەدى، ال ءجىو-گە ءۇش ميلليارد دوللار شىعىن كەلتىرەدى", - دەگەن بولاتىن.
اتام قازاقتا «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەن اتالى ءسوز بار. جوعارىدا اتالعان ءتۇرلى قاۋىپتەردىڭ الدىن الۋ شارالارىمەن قوسا بارشا قازاقستاندىقتاردى ونداي جاعداي تۋىنداعاندا ساقتانۋدىڭ امالدارىن بىلە جۇرگەنى ابزال.
ۇلاربەك دالەيۇلى
سۋرەت اشىق دەرەككوزدەن
