اقپان توڭكەرىسى جانە بيلىك باسىنا كەلگەن ۋاقىتشا ۇكىمەت فەدەراتيۆتى مەملەكەت قۇرۋعا قاراي باعىت الدى
جەرگىلىكتى اكىمشىلىك مىندەتتەرى ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارى دارەجەسىن العان گۋبەرنيالىق جانە ۋەزدىك زەمستۆولىق باسقارمالارىنىڭ توراعالارىنا جۇكتەلدى. قازاقستاندا كوميسسار بولىپ جەرگىلىكتى قوعامدىق كوميتەتتەر تاڭداعان نەمەسە ۇسىنعان ازاماتتار تاعايىندالدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ 1917 جىلدىڭ 7 ساۋىرىندەگى قاۋلىسىمەن تۇركىستان كوميتەتى قۇرىلدى، ونىڭ قۇرامىنا ءا. بوكەيحانوۆ، م. تىنىشپاەۆ، س. ماقسۇتوۆ، ۆ. ەلپاتەۆسكي، ي. ششەپكين جانە ت.ب. ەندى. وبلىس جانە ۋەزد دەڭگەيىندەگى باسقارما العاشقى رەت قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرىنە تاپسىرىلدى. ءا. بوكەيحانوۆ تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى، م. تىنىشپاەۆ – جەتىسۋ وبلىسىنىڭ، ال دوسمۇحاممەدوۆ – ورال وبلىسىنىڭ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى.
ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ بىرقاتارى جەكەلەگەن ۋەزدەر بويىنشا كوميسسارلار بولىپ تاعايىندالدى. 1917 جىلدىڭ وقيعالارى قازاق مەملەكەتىن دەموكراتيالىق نەگىزدە قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. دالا ولكەسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جانداندىرۋ ۇلتتىق كوشباسشىلاردىڭ نەگىزگى يدەياسىنا اينالدى.
1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءىى جالپىقازاق سەزى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ ماسەلەسى بويىنشا حالەل عابباسوۆتىڭ بايانداماسىن تالقىلاپ، تومەندەگىدەي قاۋلى قابىلدادى: «قازاننىڭ سوڭىندا ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلادى، سەنىم ءارى مورالدىق بەدەلى بولعان رەسەي رەسپۋبليكاسى بيلىكتەن ارىلدى، كەز كەلگەن بيلىكتىڭ بولماۋىنا وراي ەلدە ازاماتتىق سوعىس تۋىنداۋ قاۋپى بولۋى مۇمكىن ەدى، انارحيا ءىرى قالا مەن اۋىلداردى قارماي باستادى، انارحيا كۇنى ساناپ ءوسىپ جاتتى.
تۋىنداپ قالعان كۇردەلى جاعدايدان شىعاتىن جالعىز عانا جول قازاق وبلىس تۇرعىندارى ۇنەمى مويىندايتىن كۇردەلى بيلىكتى قۇرۋ بولاتىن» دەپ قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسىن قۇرۋ جانە ونى «الاش» دەپ اتاۋ قاجەت دەپ شەشتى جانە ءبىر اۋىزدان قاۋلى قىلدى:
بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، فەرعانا، سامارقان وبلىستارىنداعى جانە ءامۋداريا بولىمىندەگى قازاق ۋەزدەرى، زاكاسپي وبلىسىنداعى جانە التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس بولىستاردىڭ جەرى بىرىڭعاي، ىرگەلى — حالقى قازاق-قىرعىز، ءحالى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان ءوز الدىنا ۇلتتىق، جەرلى اۆتونوميا قۇرۋعا;
قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىنىڭ جەر ۇستىندەگى تۇگى-سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى بولسىن; ...
قازاق-قىرعىز اراسىندا تۇرعان از حالىقتىڭ قۇقىقتارى تەڭگەرىلەدى. الاش اۆتونومياسىنا كىرگەن ۇلتتاردىڭ ءبارى بۇكىل مەكەمەلەردە سانىنا قاراي ورىن الادى ... الاش وبلىستارىن قازىرگى بۇلىنشىلىكتەن قورعاۋ ماقساتىمەن ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەس قۇرىلسىن. مۇنىڭ اتى “الاشوردا” بولسىن. الاشوردانىڭ اعزاسى 25 بولىپ، 10 ورىن قازاق-قىرعىز اراسىنداعى باسقا حالىقتارعا قالدىرىلادى. الاشوردانىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن ورنى — سەمەي قالاسى. الاشوردا بۇگىننەن باستاپ قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا الادى. سەزد الاش اۆتونومياسىنىڭ الاشوردا اتالعان (الاشتىڭ ورداسى نەمەسە ۇكىمەتى) ۇلت كەڭەسىنىڭ قۇرامىن سايلادى.الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى — الاشوردانىڭ توراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلاندى.
وسىلايشا، تورعاي وبلىستىق قازاق سەزىندە مىناداي قارار قابىلداندى: «جاڭا قۇرىلىمدى نىعايتۋ، تىنىشتىق پەن ءتارتىپتى ساقتاۋ ماقساتىندا ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا جەرلەردە ازاماتتىق قوعامدىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتتەرى، اۋىلدىق، بولىستىق، ۋەزدىك جانە وبلىستىق كوميتەتتەر قۇرىلسىن. شارۋا باستىقتارىنىڭ ينستيتۋتىن مەزگىلى وتكەن جانە قازاقتارعا مۇلدەم پايداسى جوق دەپ دەرەۋ تاراتۋ جانە ولاردىڭ مىندەتتەرىن ۋەزدىك كوميسسارلارعا وتكىزۋ تۋرالى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە ۇسىنىس جانداندىرىلسىن».
الاشوردا قازاقستاندى ءتيىمدى باسقارۋعا بارىنشا تىرىسقانىمەن، وكىنىشكە وراي، «الاش» پارتياسى رەفورمالاردى اياقتاي المادى. 1919 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىنداعى قازاق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ بۇيرىعىمەن الاشوردا جانە ونىڭ جەرگىلىكتى كەڭەستەرى تاراتىلدى. وسىلايشا، 1917 جىلدىڭ اياعىندا پايدا بولعان قازاقستاننىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ۇكىمەتى جويىلدى جانە ونىمەن بىرگە قوعام دامۋىنىڭ دەموكراتيالىق بالاماسى دا جويىلدى. «الاش» پارتياسى كەش قۇرىلدى دەپ ويلايمىن»، - دەدى ك. نۇرپەيىسوۆ.
ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باتىلسىز جانە تياناقسىز ارەكەتتەرى، تەرەڭدەپ كەلە جاتقان سوتسيال-ەكونوميكالىق داعدارىس جاعدايىندا اكىمشىلىك جۇيەنىڭ قيراۋى بۋرجۋازيالىق ۇكىمەتتىڭ جانە انارحيانىڭ قۇلاۋىنا الىپ كەلدى. قازاقستان، بۇكىل رەسەي سەكىلدى قاندى ازاماتتىق قاقتىعىس ساحناسىنا اينالدى. ازاماتتىق سوعىس كەزىندە قىزىل اسكەر قونىستانعان قازاقستاننىڭ ءار ايماقتارىندا باسقارما ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى تۋىندادى. 1918 جىلدىڭ 11 مامىر كۇنى ركفسر-ءدىڭ ۇلت ماسەلەلەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ قازاق ءبولىمى قۇرىلدى. ونىڭ جەتەكشىسى بولىپ م. تۇنعانشين تاعايىندالدى. ونىڭ مىندەتىنە قازاق اسكەري قۇرىلىمدارىن ۇيىمداستىرۋ، كەڭەستەر قۇرۋ، كەڭەستەردىڭ جالپى قازاق سەزىن شاقىرۋعا دايىندىق جاساۋ كىردى.
الاش پارتياسىنىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستاندا باسقارۋ جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كەلىسسوزدەردە ماسكەۋ مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تاپتىق سيپاتىنا كوندىرگىسى كەلدى، ونىمەن دەموكراتيالىق قازاق ساياسي ەليتاسى كەلىسە المادى. ناتيجەسىندە بولشەۆيكتەر وڭىرلەردە باسقارمالاردى ۇيىمداستىرۋ جانە ءتيىستى كادرلاردى قۇرۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى ءوز بەتىنشە جۇرگىزدى. الاشوردا كوشباسشىلارىنا قاتىستى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قاۋلى ەتتى: «كەڭەس بيلىگىنە جاناشىرلىقپەن قارايتىن قازاقتاردىڭ جانە قونىس اۋدارعانداردىڭ الاشوردانىڭ بەلسەندى قىزمەتكەرلەرىنە قاتىستى دۇشپاندىق قارىم-قاتىناسىن ەسكەرە وتىرىپ، رەۆكوم مۇشەلىگىنە جانە باسقا دا جاۋاپتى جۇمىستارعا الاشوردالىقتاردى ۇسىنۋدان باس تارتىلسىن». ركپ (ب) پارتياسىنىڭ بيلىككە كەلۋى مەملەكەتتىك جۇيەنى قالىپتاستىرۋ قاعيدالارىن وزگەرتتى.
وسىلايشا، 1917 جىلى قارقىندى ءوتىپ جاتقان ساياسي وقيعالار اياسىندا قازاقستاندا ماڭىزدى مەملەكەتتىك قايتا قۇرۋلار ءوتتى. قازاق حالقى ساياسي كۇرەستىڭ، مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ، بيلىكتى باسقارۋ جانە ۇيىمداستىرۋدىڭ مول تاجىريبەسىن الدى. 1917 جىلداعى دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلار جاڭا دەموكراتيالىق نەگىزدە قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن جاسادى، الايشا ءارى قارايعى قايعىلى وقيعالار بۇل مۇمكىندىكتى اياعىنا دەيىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. الاشوردا كوشباسشىلارى قالاعان دەموكراتيالىق فەدەراليزم يدەياسىن بولشەۆيكتەر دالادا بيلىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەپتىلىكپەن قاعىپ الدى، بىراق سول بەتىنشە قاعاز بەتىندە قالدى. كسرو ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولدى.
تەك 80-شى جىلداردىڭ اياعى – 90-شى جىلداردىڭ باسىندا عانا ورىن العان ۇلتتىق ەگەمەندىك شەرۋى قالىپتاسقان جاعدايدى وزگەرتتى جانە قازاقستانعا ءوز تاعدىرىن ءوز بەتىنشە قالىپتاستىرۋ جونىندەگى سان عاسىرلىق ارمانىن ءىس-جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ارمان سۇلەيمەنوۆ،
اۋدارعان گۇلنۇر سەرىكقىزى.
"history"kz
