Aqpan töŋkerısı jäne bilık basyna kelgen Uaqytşa ükımet federativtı memleket qūruǧa qarai baǧyt aldy
Jergılıktı äkımşılık mındetterı Uaqytşa ükımet komissarlary därejesın alǧan guberniialyq jäne uezdık zemstvolyq basqarmalarynyŋ töraǧalaryna jükteldı. Qazaqstanda komissar bolyp jergılıktı qoǧamdyq komitetter taŋdaǧan nemese ūsynǧan azamattar taǧaiyndaldy. Uaqytşa ükımettıŋ 1917 jyldyŋ 7 säuırındegı qaulysymen Türkıstan komitetı qūryldy, onyŋ qūramyna Ä. Bökeihanov, M. Tynyşpaev, S. Maqsūtov, V. Elpatevskii, İ. Şepkin jäne t.b. endı. Oblys jäne uezd deŋgeiındegı basqarma alǧaşqy ret qazaq halqynyŋ ökılderıne tapsyryldy. Ä. Bökeihanov Torǧai oblysynyŋ komissary, M. Tynyşpaev – Jetısu oblysynyŋ, al Dosmūhammedov – Oral oblysynyŋ komissary bolyp taǧaiyndaldy.
Ūlttyq intelligensiianyŋ bırqatary jekelegen uezder boiynşa komissarlar bolyp taǧaiyndaldy. 1917 jyldyŋ oqiǧalary qazaq memleketın demokratiialyq negızde qūruǧa mümkındık berdı. Dala ölkesınıŋ täuelsızdıgın jandandyru ūlttyq köşbasşylardyŋ negızgı ideiasyna ainaldy.
1917 jyldyŋ jeltoqsanynda II Jalpyqazaq sezı qazaq avtonomiiasyn qūru mäselesı boiynşa Halel Ǧabbasovtyŋ baiandamasyn talqylap, tömendegıdei qauly qabyldady: «Qazannyŋ soŋynda Uaqytşa ükımet qūlady, senım ärı moraldyq bedelı bolǧan Resei Respublikasy bilıkten aryldy, kez kelgen bilıktıŋ bolmauyna orai elde azamattyq soǧys tuyndau qaupı boluy mümkın edı, anarhiia ırı qala men auyldardy qarmai bastady, anarhiia künı sanap ösıp jatty.
Tuyndap qalǧan kürdelı jaǧdaidan şyǧatyn jalǧyz ǧana jol qazaq oblys tūrǧyndary ünemı moiyndaityn kürdelı bilıktı qūru bolatyn» dep Qazaq oblystarynyŋ avtonomiiasyn qūru jäne ony «Alaş» dep atau qajet dep şeştı jäne bır auyzdan qauly qyldy:
Bökei elı, Oral, Torǧai, Aqmola, Semei, Jetısu, Syrdariia oblystary, Ferǧana, Samarqan oblystaryndaǧy jäne Ämudariia bölımındegı qazaq uezderı, Zakaspii oblysyndaǧy jäne Altai guberniiasyndaǧy ırgeles bolystardyŋ jerı bıryŋǧai, ırgelı — halqy qazaq-qyrǧyz, halı, tūrmysy, tılı bır bolǧandyqtan öz aldyna ūlttyq, jerlı avtonomiia qūruǧa;
Qazaq-qyrǧyz avtonomiiasynyŋ jer üstındegı tügı-suy, astyndaǧy kenı Alaş mülkı bolsyn; ...
Qazaq-qyrǧyz arasynda tūrǧan az halyqtyŋ qūqyqtary teŋgerıledı. Alaş avtonomiiasyna kırgen ūlttardyŋ bärı bükıl mekemelerde sanyna qarai oryn alady ... Alaş oblystaryn qazırgı bülınşılıkten qorǧau maqsatymen Uaqytşa Ūlttyq Keŋes qūrylsyn. Mūnyŋ aty “Alaşorda” bolsyn. Alaşordanyŋ aǧzasy 25 bolyp, 10 oryn qazaq-qyrǧyz arasyndaǧy basqa halyqtarǧa qaldyrylady. Alaşordanyŋ uaqytşa tūratyn orny — Semei qalasy. Alaşorda bügınnen bastap qyrǧyz-qazaq halqynyŋ bilıgın öz qolyna alady. Sezd Alaş avtonomiiasynyŋ Alaşorda atalǧan (Alaştyŋ ordasy nemese ükımetı) Ūlt keŋesınıŋ qūramyn sailady.Alaş avtonomiiasynyŋ ükımetı — Alaşordanyŋ töraǧasy bolyp Älihan Bökeihanov sailandy.
Osylaişa, Torǧai oblystyq qazaq sezınde mynadai qarar qabyldandy: «jaŋa qūrylymdy nyǧaitu, tynyştyq pen tärtıptı saqtau maqsatynda Uaqytşa ükımetke qoldau körsetu maqsatynda jerlerde azamattyq qoǧamdyq qauıpsızdık komitetterı, auyldyq, bolystyq, uezdık jäne oblystyq komitetter qūrylsyn. Şarua bastyqtarynyŋ institutyn mezgılı ötken jäne qazaqtarǧa müldem paidasy joq dep dereu taratu jäne olardyŋ mındetterın uezdık komissarlarǧa ötkızu turaly Uaqytşa ükımetke ūsynys jandandyrylsyn».
Alaşorda Qazaqstandy tiımdı basqaruǧa barynşa tyrysqanymen, ökınışke orai, «Alaş» partiiasy reformalardy aiaqtai almady. 1919 jyldyŋ 9 nauryzyndaǧy Qazaq äskeri-revoliusiialyq komitetınıŋ būiryǧymen Alaşorda jäne onyŋ jergılıktı keŋesterı taratyldy. Osylaişa, 1917 jyldyŋ aiaǧynda paida bolǧan Qazaqstannyŋ ūlttyq-demokratiialyq ükımetı joiyldy jäne onymen bırge qoǧam damuynyŋ demokratiialyq balamasy da joiyldy. «Alaş» partiiasy keş qūryldy dep oilaimyn», - dedı K. Nūrpeiısov.
Uaqytşa Ükımettıŋ batylsyz jäne tiianaqsyz äreketterı, tereŋdep kele jatqan sosial-ekonomikalyq daǧdarys jaǧdaiynda äkımşılık jüienıŋ qirauy burjuaziialyq ükımettıŋ jäne anarhiianyŋ qūlauyna alyp keldı. Qazaqstan, bükıl Resei sekıldı qandy azamattyq qaqtyǧys sahnasyna ainaldy. Azamattyq soǧys kezınde Qyzyl äsker qonystanǧan Qazaqstannyŋ är aimaqtarynda basqarma ūiymdastyru mäselesı tuyndady. 1918 jyldyŋ 11 mamyr künı RKFSR-dıŋ ūlt mäselelerı jönındegı Halyq komissariatynyŋ Qazaq bölımı qūryldy. Onyŋ jetekşısı bolyp M. Tūnǧanşin taǧaiyndaldy. Onyŋ mındetıne qazaq äskeri qūrylymdaryn ūiymdastyru, Keŋester qūru, Keŋesterdıŋ jalpy qazaq sezın şaqyruǧa daiyndyq jasau kırdı.
Alaş partiiasynyŋ basşylyǧymen Qazaqstanda basqaru jüiesın ūiymdastyru mäselelerı jönındegı kelıssözderde Mäskeu memlekettık bilıktıŋ taptyq sipatyna köndırgısı keldı, onymen demokratiialyq qazaq saiasi elitasy kelıse almady. Nätijesınde bolşevikter öŋırlerde basqarmalardy ūiymdastyru jäne tiıstı kadrlardy qūru jönındegı ıs-şaralardy öz betınşe jürgızdı. Alaşorda köşbasşylaryna qatysty äskeri-revoliusiialyq komitet qauly ettı: «Keŋes bilıgıne janaşyrlyqpen qaraityn qazaqtardyŋ jäne qonys audarǧandardyŋ Alaşordanyŋ belsendı qyzmetkerlerıne qatysty dūşpandyq qarym-qatynasyn eskere otyryp, revkom müşelıgıne jäne basqa da jauapty jūmystarǧa alaşordalyqtardy ūsynudan bas tartylsyn». RKP (b) partiiasynyŋ bilıkke keluı memlekettık jüienı qalyptastyru qaǧidalaryn özgerttı.
Osylaişa, 1917 jyly qarqyndy ötıp jatqan saiasi oqiǧalar aiasynda Qazaqstanda maŋyzdy memlekettık qaita qūrular öttı. Qazaq halqy saiasi kürestıŋ, memlekettık qūrylystyŋ, bilıktı basqaru jäne ūiymdastyrudyŋ mol täjıribesın aldy. 1917 jyldaǧy demokratiialyq qaita qūrular jaŋa demokratiialyq negızde qazaq avtonomiiasyn qūru mümkındıgın jasady, alaişa ärı qaraiǧy qaiǧyly oqiǧalar būl mümkındıktı aiaǧyna deiın jüzege asyruǧa mümkındık bermedı. Alaşorda köşbasşylary qalaǧan demokratiialyq federalizm ideiasyn bolşevikter dalada bilıkke qol jetkızu üşın eptılıkpen qaǧyp aldy, bıraq sol betınşe qaǧaz betınde qaldy. KSRO bırtūtas memleket boldy.
Tek 80-şy jyldardyŋ aiaǧy – 90-şy jyldardyŋ basynda ǧana oryn alǧan ūlttyq egemendık şeruı qalyptasqan jaǧdaidy özgerttı jäne Qazaqstanǧa öz taǧdyryn öz betınşe qalyptastyru jönındegı san ǧasyrlyq armanyn ıs-jüzınde jüzege asyruǧa mümkındık berdı.
1917 jyldyŋ jeltoqsanynda II Jalpyqazaq sezı qazaq avtonomiiasyn qūru mäselesı boiynşa Halel Ǧabbasovtyŋ baiandamasyn talqylap, tömendegıdei qauly qabyldady: «Qazannyŋ soŋynda Uaqytşa ükımet qūlady, senım ärı moraldyq bedelı bolǧan Resei Respublikasy bilıkten aryldy, kez kelgen bilıktıŋ bolmauyna orai elde azamattyq soǧys tuyndau qaupı boluy mümkın edı, anarhiia ırı qala men auyldardy qarmai bastady, anarhiia künı sanap ösıp jatty.
Tuyndap qalǧan kürdelı jaǧdaidan şyǧatyn jalǧyz ǧana jol qazaq oblys tūrǧyndary ünemı moiyndaityn kürdelı bilıktı qūru bolatyn» dep Qazaq oblystarynyŋ avtonomiiasyn qūru jäne ony «Alaş» dep atau qajet dep şeştı jäne bır auyzdan qauly qyldy:
Bökei elı, Oral, Torǧai, Aqmola, Semei, Jetısu, Syrdariia oblystary, Ferǧana, Samarqan oblystaryndaǧy jäne Ämudariia bölımındegı qazaq uezderı, Zakaspii oblysyndaǧy jäne Altai guberniiasyndaǧy ırgeles bolystardyŋ jerı bıryŋǧai, ırgelı — halqy qazaq-qyrǧyz, halı, tūrmysy, tılı bır bolǧandyqtan öz aldyna ūlttyq, jerlı avtonomiia qūruǧa;
Qazaq-qyrǧyz avtonomiiasynyŋ jer üstındegı tügı-suy, astyndaǧy kenı Alaş mülkı bolsyn; ...
Qazaq-qyrǧyz arasynda tūrǧan az halyqtyŋ qūqyqtary teŋgerıledı. Alaş avtonomiiasyna kırgen ūlttardyŋ bärı bükıl mekemelerde sanyna qarai oryn alady ... Alaş oblystaryn qazırgı bülınşılıkten qorǧau maqsatymen Uaqytşa Ūlttyq Keŋes qūrylsyn. Mūnyŋ aty “Alaşorda” bolsyn. Alaşordanyŋ aǧzasy 25 bolyp, 10 oryn qazaq-qyrǧyz arasyndaǧy basqa halyqtarǧa qaldyrylady. Alaşordanyŋ uaqytşa tūratyn orny — Semei qalasy. Alaşorda bügınnen bastap qyrǧyz-qazaq halqynyŋ bilıgın öz qolyna alady. Sezd Alaş avtonomiiasynyŋ Alaşorda atalǧan (Alaştyŋ ordasy nemese ükımetı) Ūlt keŋesınıŋ qūramyn sailady.Alaş avtonomiiasynyŋ ükımetı — Alaşordanyŋ töraǧasy bolyp Älihan Bökeihanov sailandy.
Osylaişa, Torǧai oblystyq qazaq sezınde mynadai qarar qabyldandy: «jaŋa qūrylymdy nyǧaitu, tynyştyq pen tärtıptı saqtau maqsatynda Uaqytşa ükımetke qoldau körsetu maqsatynda jerlerde azamattyq qoǧamdyq qauıpsızdık komitetterı, auyldyq, bolystyq, uezdık jäne oblystyq komitetter qūrylsyn. Şarua bastyqtarynyŋ institutyn mezgılı ötken jäne qazaqtarǧa müldem paidasy joq dep dereu taratu jäne olardyŋ mındetterın uezdık komissarlarǧa ötkızu turaly Uaqytşa ükımetke ūsynys jandandyrylsyn».
Alaşorda Qazaqstandy tiımdı basqaruǧa barynşa tyrysqanymen, ökınışke orai, «Alaş» partiiasy reformalardy aiaqtai almady. 1919 jyldyŋ 9 nauryzyndaǧy Qazaq äskeri-revoliusiialyq komitetınıŋ būiryǧymen Alaşorda jäne onyŋ jergılıktı keŋesterı taratyldy. Osylaişa, 1917 jyldyŋ aiaǧynda paida bolǧan Qazaqstannyŋ ūlttyq-demokratiialyq ükımetı joiyldy jäne onymen bırge qoǧam damuynyŋ demokratiialyq balamasy da joiyldy. «Alaş» partiiasy keş qūryldy dep oilaimyn», - dedı K. Nūrpeiısov.
Uaqytşa Ükımettıŋ batylsyz jäne tiianaqsyz äreketterı, tereŋdep kele jatqan sosial-ekonomikalyq daǧdarys jaǧdaiynda äkımşılık jüienıŋ qirauy burjuaziialyq ükımettıŋ jäne anarhiianyŋ qūlauyna alyp keldı. Qazaqstan, bükıl Resei sekıldı qandy azamattyq qaqtyǧys sahnasyna ainaldy. Azamattyq soǧys kezınde Qyzyl äsker qonystanǧan Qazaqstannyŋ är aimaqtarynda basqarma ūiymdastyru mäselesı tuyndady. 1918 jyldyŋ 11 mamyr künı RKFSR-dıŋ ūlt mäselelerı jönındegı Halyq komissariatynyŋ Qazaq bölımı qūryldy. Onyŋ jetekşısı bolyp M. Tūnǧanşin taǧaiyndaldy. Onyŋ mındetıne qazaq äskeri qūrylymdaryn ūiymdastyru, Keŋester qūru, Keŋesterdıŋ jalpy qazaq sezın şaqyruǧa daiyndyq jasau kırdı.
Alaş partiiasynyŋ basşylyǧymen Qazaqstanda basqaru jüiesın ūiymdastyru mäselelerı jönındegı kelıssözderde Mäskeu memlekettık bilıktıŋ taptyq sipatyna köndırgısı keldı, onymen demokratiialyq qazaq saiasi elitasy kelıse almady. Nätijesınde bolşevikter öŋırlerde basqarmalardy ūiymdastyru jäne tiıstı kadrlardy qūru jönındegı ıs-şaralardy öz betınşe jürgızdı. Alaşorda köşbasşylaryna qatysty äskeri-revoliusiialyq komitet qauly ettı: «Keŋes bilıgıne janaşyrlyqpen qaraityn qazaqtardyŋ jäne qonys audarǧandardyŋ Alaşordanyŋ belsendı qyzmetkerlerıne qatysty dūşpandyq qarym-qatynasyn eskere otyryp, revkom müşelıgıne jäne basqa da jauapty jūmystarǧa alaşordalyqtardy ūsynudan bas tartylsyn». RKP (b) partiiasynyŋ bilıkke keluı memlekettık jüienı qalyptastyru qaǧidalaryn özgerttı.
Osylaişa, 1917 jyly qarqyndy ötıp jatqan saiasi oqiǧalar aiasynda Qazaqstanda maŋyzdy memlekettık qaita qūrular öttı. Qazaq halqy saiasi kürestıŋ, memlekettık qūrylystyŋ, bilıktı basqaru jäne ūiymdastyrudyŋ mol täjıribesın aldy. 1917 jyldaǧy demokratiialyq qaita qūrular jaŋa demokratiialyq negızde qazaq avtonomiiasyn qūru mümkındıgın jasady, alaişa ärı qaraiǧy qaiǧyly oqiǧalar būl mümkındıktı aiaǧyna deiın jüzege asyruǧa mümkındık bermedı. Alaşorda köşbasşylary qalaǧan demokratiialyq federalizm ideiasyn bolşevikter dalada bilıkke qol jetkızu üşın eptılıkpen qaǧyp aldy, bıraq sol betınşe qaǧaz betınde qaldy. KSRO bırtūtas memleket boldy.
Tek 80-şy jyldardyŋ aiaǧy – 90-şy jyldardyŋ basynda ǧana oryn alǧan ūlttyq egemendık şeruı qalyptasqan jaǧdaidy özgerttı jäne Qazaqstanǧa öz taǧdyryn öz betınşe qalyptastyru jönındegı san ǧasyrlyq armanyn ıs-jüzınde jüzege asyruǧa mümkındık berdı.
Arman SÜLEIMENOV,
Audarǧan Gülnūr SERIKQYZY.
"history"kz
