كەشە، جاقىن سەمەيدە، 21 وكتيابردە، بۇرىنعى جاندارال مەكەمەسى، «بوستاندىق ۇيىنە» قاراي توپ-توبىمەن اعىلعان قازاق ەدى. سەميناريستەر ءبىر رەت، گيمنازيستەر ءبىر رەت، كۋريستەر، مۇعالىمدەر ءبىر رەت، ساۋداگەرلەر، قىردان كەلگەندەر دە بار. «سەگىزدەگى بالا سەكسەندەگى شال دا قالماي» دەگەندەي، تويعا بارا جاتقانداي ءبورىنىڭ دە مەرەيلەرى ۇستەم، ەڭسەلەرى كوتەرىڭكى، جۇزدەرى جارىق، كوزدەرىنەن، قوزعالىستارىنان قۋانعاندىقتارى كورىنىپ تۇرۋشى ەدى. ءبىر-بىرىنە جولىققاندا قۋانىشتان امان – سالەمدى دە ۇمىتىپ سوزدەرى:
«پوەزد قاشان كەلەدى دەۋ عانا» ەدى. بۇلار كىمدى توسادى؟ بۇلاردىڭ پوەزد كەلگەن، كەلمەگەنىنە نە ءىسى بار؟ الدە «گەنەرال-گۋبەرناتور كەلەدى، دايار بولىڭدار» دەپ جاندارال ءومىر بەردى مە؟ وندا وسىنداي قۋانا ما؟ وندا جالماۋىزدىڭ جالعىز كوزىندە ماڭدايى جارقىراپ قازاقتاردى جولدان بىلاي تۇر دەپ قويشا ءيىرىپ ساباپ جۇرەتىن پريستاۆ، ستراجنيكتەر قايدا؟ وندا «جۇمىسقا كەرەك» دەپ جيىلعان قازاقتاردىڭ استارىنان اۋدارىپ الىپ جاتاتىن اتتارى قايدا؟ وندا ەتەكتەرى داليىپ، مويىندارىنا ءبىر-ءبىر سارى جەزدەرىن سالىپ الىپ ەرسىلى-قارسىلى شاۋىپ جۇرەتىن بولىس، اۋىلنايلارى قايدا؟ جوق، مۇنىڭ بارىنەن دە 27 فەۆرالدان بەرى قازاقتىڭ ارقاسى بوساعان، اياعى شەشىلگەن.
بۇل قازاقتار بۇرىنعىداي ەرىكسىز «قانىن سورعان ءبيتىن» توسىپ جيىلعان قازاقتار ەمەس، ەرىكتى قازاقتار، ەلگە ەڭبەگىن سىڭىرگەن ەرىن توسىپ جيىلعان قازاقتار ەدى. ول ەرى كىم ەدى؟ ول ەرى: ەلى ءۇشىن قۇرباندىققا جانىن بەرگەن، بيت، بۇرگە، قاندالاعا قانىن بەرگەن، كوردەي ساسىق اۋا، تەمىرلى ۇيدە الاش ءۇشىن زارىعىپ بەينەت ەتكەن، بولسا دا قالىڭ تۇمان، جارقىلداعان تۇيمەگە الدانباعان، باسقاداي ءبىر باسى ءۇشىن جالدانباعان، (قايتكەندە الاش كوركەيەر دەگەن ويدان باسقا ويدى ومىرىندە مالدانباعان ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ ەدى. الگى كوشە تولى اعىلعان قازاقتىڭ ءبارى «بوستاندىق ۇيىنە» بارىپ تولدى. ارنالعان كىسىلەر حالىقتى رەتتەپ وتىرعىزدى. «قارسى الۋ تويىمىزدىڭ ۇلكەنى ەرتەڭ الاش قالاسىندا بولسىن، جانە بۇگىنگى كۇن ەرتىستەن قايىق جۇرمەيدى، پوەزدان شارشاپ كەلگەن كىسىنى كوپ ۇستاماۋعا بۇگىن كوميتەت كىسىلەرى ءھام بەرگى جاقتاعى وقىعاندار قارسى السىن» دەلىنىپ جۇرت الاش قالاسىندا كورىسپەك بولدى. ءبىرسىپىرالار ءاليحان كەلگەندە قۇتتى بولسىن ايتۋعا ءھام ونىڭ قىلعان قىزمەتتەرىنە جۇرەكتەرىنىڭ قالاي ريزا بولعانىن بىلدىرۋگە قانداي ءسوز تابۋدىڭ قامىنا كىرىستى. قوزىباعاروۆ ءھام باسقالار جاس بالالارعا جانە قارا حالىققا ءاليحاننىڭ ءومىرىن، قىلعان قىزمەتتەرىن سويلەدى. ءسويتىپ وتىرعاندا پوەزد توسىپ اۆتوموبيلمەن الىپ كەلۋگە جىبەرگەن ەكى كىسىنىڭ (مۇستاقىم ءھام تاراباەۆ) باسى كورىنىپ، كۇتىپ وتىرعان قۇرمەتتى ەرىمىزدىڭ كەلىپ قالعانى ءبىلىندى. ال جۇرت قادىر كىسىسىن كورگەندە مۇنداي سۇيسىنبەس. اركىم تۇرەگەلىپ اياقباسقان جەرىندە قۋانىشتان ءبىر-ەكى مينۋت ەسىنەن ايىرىلىپ پا، ايتەۋىر داعدارىڭقىراپ تۇردى. عاليحان جۇرتقا امان – سالەم قىلىپ وتىرعان سوڭ، قارا حالىق اتىنان شىنجى مۇساتاەۆ كەلگەنىنە قۇتتى بولسىن ايتتى. ونان سوڭ كوميتەت اتىنان احمەتجان قوزىباعاروۆ سويلەدى. ونان سوڭ ۋچيتەلدەر اتىنان ماننەن تۇرعىنباەۆ ايتتى:
«سۇيىكتى باسشىمىز! ەڭبەگىڭ جاندى. ۇلتىڭىزدىڭ جاندانا باستاعانىن كوزىڭىز كوردى. ءوزىنىڭ وقىتۋشى ەكەنىن جاسىرىپ جۇرەتىن وقىتۋشىلار مىناۋ وتىرعان. بۇرىنعى كەلگەندەرىڭىزدە ديدارىڭىزدى كورسەتپەي جاۋىپ قويعان ۋاقىت دا بولىپ ەدى. جۇزىقارالاردان قورقىپ ءبىز دە ءبۇيتىپ كورىنىپ الدىڭىزدان شىعا الماۋشى ەدىك. قۇداي ءبىزدى ءبۇيتىپ قارسى الۋعا جەتكىزدى. ءبىز، وقىتۋشىلار، پىكىرىڭىزدى جايىپ، ەلىڭىزدى تىرىلتۋگە دايارمىز. جاسا، ءبىزدىڭ بيىك باسشىمىز! ءسىزدى كورۋمەن ءوزىمىزدى باقىتتى سانايمىز».
سونان سوڭ جالپى جاستار اتىنان س. م. تورايعىروۆ كەلۋىن بىلايشا قۇتتىقتادى: «كوش باستاعان ەرىمىز! قۋانىشتا ەلىڭىز. توبەمىز كوككە جەتكەندەي، كوكىرەكتەن بۇگىن كەتكەندەي، ءسىزدى كورىپ شەرىمىز. ەلىڭىزدىڭ بۇل شاعىن، الاش تۋىن ءھام باعىن، كوزبەن كورىپ تولەندى، كوپتەن بەرگى تەرىڭىز، الاش تۋىن قولعا العان قاراڭعىدا جول سالعان ارىستانىم، كەلىڭىز!» ونان سوڭ وقۋشىلار اتىنان ايماۋىتوۆ سويلەدى: «قاراڭعىدان قان جىلاپ قاڭعىرعان كۇندە باسىندى الاش جولىندا قۇربان قىلعان اعامىز، اسقار بەلىمىز! ءسىزدى كورگەندەگى جۇرەكتىڭ قۋانىشىن ءتىل ايتىپ جەتكىزەرلىك ەمەس. ءومىرىڭدى جىبەرگەن جولىڭ، ءبىز، ىنىلەرىڭە جاعىپ قويعان شام – شىراق. جاساسىن، سۇيرەگەن، الاشىڭ! جاسا سابازىم!» ونان سوڭ باسقالار تاراپىنان سول رەتتەس سوزدەر ايتىلىپ بولعان سوڭ ءاليحان اعاي تۇرىپ جۇرتقا قاراپ امان – سالەم قۇتتىقتاۋدى قابىل العانىن ءبىلدىرىپ، قىسقا عانا سويلەدى: «اعالار، ىنىلەر! مەنى بۇلاي قارسى العاندارىڭا راحمەت!
بىراق ۇعىنۋ كەرەك: بوستاندىقتى تۋعىزعان مەن ەمەس، ورىس ەرلەرى. مەن ولاردىڭ جولىندا جولداستىقتا جۇرگەن كىسى. ءجۇز جىلدان بەرى بوستاندىق ءۇشىن اتىلعان، اسىلعان سولار. راحمەتتى سولارعا بارىپ ايتۋ كەرەك. بوستاندىققا قۋانساڭدار، مەنى باسشىمىز دەپ ايتقاندارىڭ شىن بولسا، مىنە، مەن ولە-ولگەنشە سەندەرگە قىزمەت قىلۋعا ۋادە بەرەمىن، سەندەر ۋادە بەرەسىڭدەر مە بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولۋعا؟ بوستاندىقتىڭ جولىمەن بولساڭدار: بيشارانى جەمەۋگە، پارتيانى قويىپ، بىرىگۋگە، باس پايداسىمەن جۇرت پايداسىن بىردەي كورۋگە، بارلىق كۇندەرىڭدى عىلىم جولىنا، بوستاندىق ارقاسىمەن كوگەرۋ جولىنا جۇمساۋعا كەرەك. مىنە، بوستاندىق بولعالى وسىلاردى قىلىپ وتىرعان شىعارسىڭدار. وسىلاردى قىلساڭدار، بوستاندىق وزىنەن-ءوزى سەندەرگە تۇك اكەپ بەرمەيدى». بۇدان سوڭ جۇرت ەرتەڭ الاش قالاسىنا بارىپ، ءاليحان مەن ءالىمحاننىڭ سيبير سەزىندە سويلەگەن سوزدەرىن تىڭداماق بولىپ تارادى. الاش قالاسىنا «ءاليحان ساعات وندا وتەدى» دەگەنمەن، سول ۋاقىتتى اڭدىعان حالىق تەڭىزى تولقىنداتىپ، قايىق اۋزىنا قاراي اعىلادى. الدىڭعى رەتتە كوڭىلى ەسىڭكى اتتىلار قولىندا «كۇنىم تۋدى، كۇن استىندا مەن دە… مەن دە…» دەپ كوككە قاراپ، كوكىرەگىن كەرگەن الاش تۋى كوزگە بۇرىن ءتۇسۋشى ەدى. «كوتەرىلگەن تۋىم بار، كوتەرەتىن ەرىم بار…» دەگەندەي قىلىپ، كوڭىلى بوساپ، كوزدەرىنە جاس العان وتاعاسىلار، اقساقالدار ءبىر رەت ەدى.
بالاپاندارىن شۋىرتقان ۇيرەكتەي شاكىرتتەرىن قاتارلاپ الدارىندا، قولدارىندا ءتۇرلى تۇستەگى تۋ الىپ باستاعان مۇعالىمدەر ءبىر رەت ەدى. مۇعالىمدىك كۋرس شاكىرتتەرى دە تۋىن جەلكىلدەتىپ ءبىر رەت ەدى. كورىنىستىڭ ءبارىن جازۋعا مۇرشاسىزبىن، ايتەۋىر بۇل كورىنىستى كورگەن قازاق قانى ەرىكسىز «قۇدايا، بۇگىن الساڭ دا» دەگەندى ءتۇسىرۋشى ەدى. مىنە، قايىقتاعى اۆتوموبيل الاش تۋىنىڭ استىندا ءاليحانىن توسقان حالىق ىشىنە كىردى. اۆتوموبيلدەن ءتۇسىپ، امان – سالەم كورسەتكەن سوڭ، دوكلاد وقيتىن ءۇيدىڭ الىستىعىنا قاراماي، حالىقپەن بىرگە جاياۋ ءجۇردى. مۇنىمەن ءاليحاننىڭ قايدا بولسا حالىقپەن بىرگە ەكەندىگى، بۇرىن مىڭ قايتارا بولسا، ەندى بىرنەشە مىڭ قايتارا بولىپ ويلاندى. الاش قالاسىندا ەڭ كەڭى وسى دەپ، تانداپ دايارلاعان ۇيگە حالىق سىيمادى: كوبى ءسوزىن ەستۋدەن بۇرىن كورۋگە قۇمار ەدى. سىيماي ەسىككە، تەرەزەگە ۇيمەلەگەن حالىق تىلەگىنە قاراي ءاليحان دوكلادىن دالادا جاسادى. الاش قالاسىنىڭ اقساقالدارى كەلگەنىن قۇتتىقتاپ، ىقىلاستارىن كورسەتىپ سوزدەر ايتقان سوڭ، حالىقتىڭ ىقىلاسىن قابىل الىپ ايتقانى مىناۋ: «حالىق! بۇلاي قۇرمەت كورسەتۋلەرىڭە لايىق ەڭبەگىم ءسىڭدى دەپ، ماقتانا المايمىن. بۇرىن مۇنداي قۇرمەتپەن قارسى الىنىپ كورگەنىم جوق، سوندىقتان قۇرمەتتەرىڭە لايىق جاۋاپ بەرۋگە توسىرقاپ تۇرمىن». سونان سوڭ سەمەيدەگى نوعاي كوميتەتىنىڭ جىبەرگەن مۋسليموۆ پە اكىرام يمام ءاليحاننىڭ باياعىدان بەرى حالىققا قىلعان قۇرمەتىنە نوعايلار اتىنان راحمەت ايتىپ، كەلۋىمەن حالىقتى قۇتتىقتادى. مۇنان سوڭ جالپى ءسىبىر سەزى ءھام ۋچرەدسوبرانيە تۋرالى ءاليحان ءھام سوڭىندا ءالىمحاننىڭ دوكلادى باستالدى. بۇل دوكلادتار تۋرالى باسىلدى، ءھام باسىلىپ تۇرار.
سوندا دا سوزدەرىنەن مەنىڭ ۇققان قورىتىندىم مىناۋ: ورىستىڭ جەرى كەڭ، ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتىنىڭ اراسى 12 مىڭ شاقىرىمعا بارادى. بۇل كەڭ جەردىڭ ءار جاعىنا شاشىلىپ 105 تىلمەن سويلەيتىن حالقى بار. بۇلاردىڭ ءار قايسىسىنىڭ كۇن كورىسى، ويلاۋى، دۇنيەگە، شارۋاعا قاراسى ءار ءتۇرلى. رۋح پسيحولوگياسىنىڭ باسقالىعىنا جابايى دالەل مىناۋ: قازاقپەن قونىستاس مۇجىق، جەر ءبولىسى سىزىقتان قازاق مالى اتتاپ وتسە، ونان ۇلكەن كىنا جوق دەپ ۇعادى; قازاقتىڭ باسىن قاعىپ تاستاۋعا دايار تۇرادى. ال قازاقتىڭ جەرىنە مال تۇسە، ونى ۇلكەن كىنا دەپ مۇجىق ۇققانداي ۇقپايدى. وسىنداي ءتىلى، جاراتىلىسى، جانى ءبىر-بىرىنە بولەك حالىقتارعا ءبىر توپ كىسى قانداي اقىلدى بولسا دا ءبارىنىڭ كەرەگىن ءبىلىپ، بارىنە لايىقتى زاڭ جاساي المايدى، لايىقتى زاڭدى وزدەرىنە – ءوزى عانا جاساي الۋعا مۇمكىن. زاڭ جاساۋعا سەنىپ، سايلاپ جىبەرگەن دەپۋتاتتارى حالىقتىڭ وزدەرىمەن ءبىر ەسەپ. بۇل دەپۋتاتتاردىڭ ءار قايسىسى «زاڭ اعاشىنىڭ» حالقىنا كەلىسپەگەن قيسىق جەرلەرىن جونىپ، ءتۇزۋ اعاش شىعارماق. بۇل «زاڭ اعاشىن» جونىپ تۇزۋلەپ ءار حالىققا قولايلى قىلىپ شىعاراتىن ورىن – ۋچرەدسوبرانيە اتانادى.
ۋچرەدسوبرانيە قازاقتان بارعان دەپۋتاتتار روسسيا پاتشاسىنىڭ اۆتونوميا (اۋىزدىقسىز) بولۋىن قولداۋ كەرەك. اۆتونوميا ءۇش ءتۇرلى: 1) قانى بىرگەلىك; 2) جەرى بىرگەلىك; 3) شارۋاسى بىرگەلىك. قازاق جەرى بىرگەلىك اۆتونوميانى قابىلداپ، سىبىرگە قوسىلعانى پايدالى. قازاق بولىپ جەكە اۆتونوميا سۇراۋدىڭ ازىرگە قولايسىزدىعى مىناۋ: 1) اۆتونوميانى جۇرگىزىپ اكەتەرلىك كىسىمىز ءتىپتى جەتكىلىكسىز، قازاقتىڭ جالپىسىن تاريح دايارلاعان جوق. قاي كۇنى جۇرگىزۋگە قاراپ، سىبىردەن اۆتونوميا سۇراساڭ، بوگەت قىلمايدى: بۇل ءسىبىر سەزىندە جوباعا كىرىلدى. 2) سىبىرمەن قوسىلساق، روسسياداعى اۆتونوميالى حالىقتىڭ بارىنە سىباعا ۇلەستىرەتىن كەڭ قازان – دۋمادا ەلەۋلى بولامىز، تاباق جىلدام تاراتىلادى، كەزەك ەرتە تيەدى، سەبەبى: ءسىبىر اۆتونومياسىندا قازاق قوسىلىپ كوپتىك بار، ەلەۋلى اسكەر بار، ەلەۋلى ءبىلىم مادەنيەت بار، ەلەۋلى ىشكى روسسياعا كەتەتىن شارۋاشىلىق نارسەلەرى بار… بولەك اۆتونوميا بولامىز دەسەك، ناداندىقتان باسقا تۇگىمىز جوق، بىزگە كەڭ قازاننان سىباعا جىلدام تيە قويماس. سىباعامىز ءسىبىردىڭ شاعىن قازانىنان جىلداپ ءتيىپ وتىرار. 1915 جىلدان بوستاندىققا دەيىن روسسيا دۋماسىندا، ءبىز تۇرسىن مادەنيەتتى ءسىبىر ءسوزىن سويلەۋگە دە 3-4-اق كەزەك كەلدى. ول قاراڭعى ۋاقىت بولعانىمەن دە، عيبرات الماۋعا بولمايدى. 3) ءسىبىر دۋماسىندا ياكۋت، بۋريات باسقا بۇراتانالارمەن قوسىلىپ، كوپشىلىكتى، ياكي، تەڭ ءتۇسۋدى الامىز. 4) قونىستاس مۇجىق قازاقتىڭ جەكە اۆتونوميا سەنىڭ ىشىندە قالام دەمەس، ارالارىنداعى قازاقتار جەرىن ولارعا قالدىرىپ كەتە الماس. سىبىرگە قوسىلۋعا مۇجىق دايار.
ال تۇركىستانمەن بىرگە اۆتونوميا الۋ قوينى – قونىشىڭا تاس تولتىرا، ەرتىسكە سۇڭگۋمەن ءبىر ەسەپ. سەبەبى: بىزدەن قاراڭعىلىعى 10 ەسە، ۇلگى، ءۇمىت ەتە المايمىز. تاشكەنت گورودسكوي ۋپراۆاسىندا سارتتىڭ گلاسنىيلارى، «وباعا قارسى ەم قىلۋ حالىقتىڭ قۇدىرەتىنە قارسىلىق كىنا بولادى، ەم كەرەگى جوق» دەپ جاساعان قاۋلىلارى اۆتونوميا ارباسىنا ەسەك پەن تۇيە جەگىلىپ وڭبايتىندىقتى كورسەتەدى. بۇل زاماندا ەسەك پەن تۇيە جەگىلىپ وڭبايتىندىقتى كورسەتەدى. بۇل زاماندا بۇحاردىڭ كوزىلدىرىگىن قيىپ، سارت كوزىمەن دۇنيەگە قارايتىن كىسىلەرىمىز جالپىنىڭ كوبى دەسەك تە بولادى. سوندىقتان جوعارعى تاشكەنتتىك سوقىر گلاسنىيلارى قازاقتان جولداستى كوپ تاۋىپ، بۇكتەپ وتىرۋىن بولجاۋعا كوپ اۋليەلىك كەرەك ەمەس. وسىنى ايتقاندا ءبىر قازاق قاجىسى مەن ءبىر نوعاي مولداسى مۇسىلماندىقتان قوزعاپ، انا اڭگىمەگە راحاتتانعان جۇرتتىڭ ۋاقىتىن الىپ رەنجىتىپ، جوعارعى ءسوزدىڭ ءتىرى دالەلى بولدى. جاستار «پالەنىڭ الدىندا دا اياتتان دالەل سالاۋاتتى، ەر ەكەن، ءبىلىمدى ەكەن» دەپ قارا حالىققا ايتقىزعىسى كەلگەننەن باسقا ماقساتى جوق مولدا مەن قاجىعا كوپ رەنجىپ، ءاليحاننان ۇيالىپ قانا توقتاپ تۇردى. سولاردىڭ سونشا سوقىرلىعىنا جاۋاپ بەرىپ تۇسىندىرەم دەپ ازاپتانعان ءاليحاندى «ەسىل ەر وسىنىڭ بارىنە شىدايسىڭ – اۋ، ۇلتتى سۇيگەنىڭ – اۋ، جاقسى كىسى يت تە، ادام دا وتۋگە شىدايتىن كوپىر» ميسالدى – اۋ دەپ جاستار ءبىر جاعى عيبرات، ءبىر جاعى ءاليحاندى ايادى. باسقالار تۋراسىنداعى سوزدەرىن ەكىنشى ۋاقىتتا جازارمىن.
ءاليحان، مارسەكوۆ، قوزباعاروۆ، الىمبەكوۆ سايلاۋ تۋرالى قىزدىراتىن سوزدەر ايتىپ، جيىلعان جۇرت اقىرىندا: ─ الاش تۋىنىڭ استىندا، كۋا بولسىن ارامىز. كوركەيتۋگە الاشتى، قۇرباندىق ءبىزدىڭ جانىمىز! بىلاي تۇرسىن مالىمىز! الاش دەگەن ەل ءۇشىن، سارىارقانىڭ جەرى ءۇشىن، بوستاندىق بەرگەن ەر ءۇشىن. توگىلسىن ءبىزدىڭ قانىمىز! ايالماسىن بارىمىز! جاساسىن، الاش، جاساسىن! – دەپ كوڭىلى بوساپ، قۋانىشتان كوزدەرىنە جاس الىپ تارادى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ،
