Bız ötkende Alaş kösemı Älihan Bökeihanov turaly jan-jaqty mälımetter beremız dep jazǧan edık. Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ Älihan Bökeihannyŋ Semei öŋırıne sapary jaily naqty derekterın nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
Keşe, jaqyn Semeide, 21 oktiabrde, būrynǧy jandaral mekemesı, «Bostandyq üiıne» qarai top-tobymen aǧylǧan qazaq edı. Seminarister bır ret, gimnazister bır ret, kurister, mūǧalımder bır ret, saudagerler, qyrdan kelgender de bar. «Segızdegı bala seksendegı şal da qalmai» degendei, toiǧa bara jatqandai börınıŋ de mereilerı üstem, eŋselerı köterıŋkı, jüzderı jaryq, közderınen, qozǧalystarynan quanǧandyqtary körınıp tūruşy edı. Bır-bırıne jolyqqanda quanyştan aman – sälemdı de ūmytyp sözderı:
«Poezd qaşan keledı deu ǧana» edı. Būlar kımdı tosady? Būlardyŋ poezd kelgen, kelmegenıne ne ısı bar? Älde «General-gubernator keledı, daiar bolyŋdar» dep jandaral ömır berdı me? Onda osyndai quana ma? Onda jalmauyzdyŋ jalǧyz közınde maŋdaiy jarqyrap qazaqtardy joldan bylai tūr dep qoişa iırıp sabap jüretın pristav, strajnikter qaida? Onda «jūmysqa kerek» dep jiylǧan qazaqtardyŋ astarynan audaryp alyp jatatyn attary qaida? Onda etekterı daliyp, moiyndaryna bır-bır sary jezderın salyp alyp ersılı-qarsyly şauyp jüretın bolys, auylnailary qaida? Joq, mūnyŋ bärınen de 27 fevraldan berı qazaqtyŋ arqasy bosaǧan, aiaǧy şeşılgen.
Būl qazaqtar būrynǧydai erıksız «qanyn sorǧan bitın» tosyp jiylǧan qazaqtar emes, erıktı qazaqtar, elge eŋbegın sıŋırgen erın tosyp jiylǧan qazaqtar edı. Ol erı kım edı? Ol erı: elı üşın qūrbandyqqa janyn bergen, bit, bürge, qandalaǧa qanyn bergen, kördei sasyq aua, temırlı üide alaş üşın zaryǧyp beinet etken, bolsa da qalyŋ tūman, jarqyldaǧan tüimege aldanbaǧan, basqadai bır basy üşın jaldanbaǧan, (qaitkende alaş körkeier degen oidan basqa oidy ömırınde maldanbaǧan Älihan Nūrmūhamedūly Bökeihanov edı. Älgı köşe toly aǧylǧan qazaqtyŋ bärı «Bostandyq üiıne» baryp toldy. Arnalǧan kısıler halyqty rettep otyrǧyzdy. «Qarsy alu toiymyzdyŋ ülkenı erteŋ Alaş qalasynda bolsyn, jäne bügıngı kün Ertısten qaiyq jürmeidı, poezdan şarşap kelgen kısını köp ūstamauǧa bügın komitet kısılerı häm bergı jaqtaǧy oqyǧandar qarsy alsyn» delınıp jūrt Alaş qalasynda körıspek boldy. Bırsypyralar Älihan kelgende qūtty bolsyn aituǧa häm onyŋ qylǧan qyzmetterıne jürekterınıŋ qalai riza bolǧanyn bıldıruge qandai söz tabudyŋ qamyna kırıstı. Qozybaǧarov häm basqalar jas balalarǧa jäne qara halyqqa Älihannyŋ ömırın, qylǧan qyzmetterın söiledı. Söitıp otyrǧanda poezd tosyp avtomobilmen alyp keluge jıbergen ekı kısınıŋ (Mūstaqym häm Tarabaev) basy körınıp, kütıp otyrǧan qūrmettı erımızdıŋ kelıp qalǧany bılındı. Al jūrt qadyr kısısın körgende mūndai süisınbes. Ärkım türegelıp aiaqbasqan jerınde quanyştan bır-ekı minut esınen aiyrylyp pa, äiteuır daǧdaryŋqyrap tūrdy. Ǧalihan jūrtqa aman – sälem qylyp otyrǧan soŋ, qara halyq atynan Şynjy Mūsataev kelgenıne qūtty bolsyn aitty. Onan soŋ komitet atynan Ahmetjan Qozybaǧarov söiledı. Onan soŋ uchitelder atynan Männen Tūrǧynbaev aitty:
«Süiıktı basşymyz! Eŋbegıŋ jandy. Ūltyŋyzdyŋ jandana bastaǧanyn közıŋız kördı. Özınıŋ oqytuşy ekenın jasyryp jüretın oqytuşylar mynau otyrǧan. Būrynǧy kelgenderıŋızde didaryŋyzdy körsetpei jauyp qoiǧan uaqyt da bolyp edı. Jüzıqaralardan qorqyp bız de büitıp körınıp aldyŋyzdan şyǧa almauşy edık. Qūdai bızdı büitıp qarsy aluǧa jetkızdı. Bız, oqytuşylar, pıkırıŋızdı jaiyp, elıŋızdı tırıltuge daiarmyz. Jasa, bızdıŋ biık basşymyz! Sızdı körumen özımızdı baqytty sanaimyz».
Sonan soŋ jalpy jastar atynan S. M. Toraiǧyrov keluın bylaişa qūttyqtady: «Köş bastaǧan erımız! Quanyşta elıŋız. Töbemız kökke jetkendei, Kökırekten bügın ketkendei, Sızdı körıp şerımız. Elıŋızdıŋ būl şaǧyn, Alaş tuyn häm baǧyn, Közben körıp tölendı, Köpten bergı terıŋız, Alaş tuyn qolǧa alǧan Qaraŋǧyda jol salǧan Arystanym, kelıŋız!» Onan soŋ oquşylar atynan Aimauytov söiledı: «Qaraŋǧydan qan jylap qaŋǧyrǧan künde basyndy alaş jolynda qūrban qylǧan aǧamyz, asqar belımız! Sızdı körgendegı jürektıŋ quanyşyn tıl aityp jetkızerlık emes. Ömırıŋdı jıbergen jolyŋ, bız, ınılerıŋe jaǧyp qoiǧan şam – şyraq. Jasasyn, süiregen, alaşyŋ! Jasa sabazym!» Onan soŋ basqalar tarapynan sol rettes sözder aitylyp bolǧan soŋ Älihan aǧai tūryp jūrtqa qarap aman – sälem qūttyqtaudy qabyl alǧanyn bıldırıp, qysqa ǧana söiledı: «Aǧalar, ınıler! Menı būlai qarsy alǧandaryŋa rahmet!
Bıraq ūǧynu kerek: bostandyqty tuǧyzǧan men emes, orys erlerı. Men olardyŋ jolynda joldastyqta jürgen kısı. Jüz jyldan berı bostandyq üşın atylǧan, asylǧan solar. Rahmettı solarǧa baryp aitu kerek. Bostandyqqa quansaŋdar, menı basşymyz dep aitqandaryŋ şyn bolsa, mıne, men öle-ölgenşe senderge qyzmet qyluǧa uäde beremın, sender uäde beresıŋder me bostandyqtyŋ jolymen boluǧa? Bostandyqtyŋ jolymen bolsaŋdar: bişarany jemeuge, partiiany qoiyp, bırıguge, bas paidasymen jūrt paidasyn bırdei köruge, barlyq künderıŋdı ǧylym jolyna, bostandyq arqasymen kögeru jolyna jūmsauǧa kerek. Mıne, bostandyq bolǧaly osylardy qylyp otyrǧan şyǧarsyŋdar. Osylardy qylsaŋdar, bostandyq özınen-özı senderge tük äkep bermeidı». Būdan soŋ jūrt erteŋ Alaş qalasyna baryp, Älihan men Älımhannyŋ Sibir sezınde söilegen sözderın tyŋdamaq bolyp tarady. Alaş qalasyna «Älihan saǧat onda ötedı» degenmen, sol uaqytty aŋdyǧan halyq teŋızı tolqyndatyp, qaiyq auzyna qarai aǧylady. Aldyŋǧy rette köŋılı esıŋkı attylar qolynda «künım tudy, kün astynda men de… men de…» dep kökke qarap, kökıregın kergen Alaş tuy közge būryn tüsuşı edı. «Köterılgen tuym bar, köteretın erım bar…» degendei qylyp, köŋılı bosap, közderıne jas alǧan otaǧasylar, aqsaqaldar bır ret edı.
Balapandaryn şuyrtqan üirektei şäkırtterın qatarlap aldarynda, qoldarynda türlı tüstegı tu alyp bastaǧan mūǧalımder bır ret edı. Mūǧalımdık kurs şäkırtterı de tuyn jelkıldetıp bır ret edı. Körınıstıŋ bärın jazuǧa mūrşasyzbyn, äiteuır būl körınıstı körgen qazaq qany erıksız «qūdaia, bügın alsaŋ da» degendı tüsıruşı edı. Mıne, qaiyqtaǧy avtomobil Alaş tuynyŋ astynda Älihanyn tosqan halyq ışıne kırdı. Avtomobilden tüsıp, aman – sälem körsetken soŋ, doklad oqityn üidıŋ alystyǧyna qaramai, halyqpen bırge jaiau jürdı. Mūnymen Älihannyŋ qaida bolsa halyqpen bırge ekendıgı, būryn myŋ qaitara bolsa, endı bırneşe myŋ qaitara bolyp oilandy. Alaş qalasynda eŋ keŋı osy dep, tandap daiarlaǧan üige halyq syimady: köbı sözın estuden būryn köruge qūmar edı. Syimai esıkke, terezege üimelegen halyq tılegıne qarai Älihan dokladyn dalada jasady. Alaş qalasynyŋ aqsaqaldary kelgenın qūttyqtap, yqylastaryn körsetıp sözder aitqan soŋ, halyqtyŋ yqylasyn qabyl alyp aitqany mynau: «Halyq! Būlai qūrmet körsetulerıŋe laiyq eŋbegım sıŋdı dep, maqtana almaimyn. Būryn mūndai qūrmetpen qarsy alynyp körgenım joq, sondyqtan qūrmetterıŋe laiyq jauap beruge tosyrqap tūrmyn». Sonan soŋ Semeidegı noǧai komitetınıŋ jıbergen Muslimov pe Äkıram imam Älihannyŋ baiaǧydan berı halyqqa qylǧan qūrmetıne noǧailar atynan rahmet aityp, keluımen halyqty qūttyqtady. Mūnan soŋ jalpy Sıbır sezı häm uchredsobranie turaly Älihan häm soŋynda Älımhannyŋ doklady bastaldy. Būl dokladtar turaly basyldy, häm basylyp tūrar.
Sonda da sözderınen menıŋ ūqqan qorytyndym mynau: Orystyŋ jerı keŋ, bır şetı men bır şetınıŋ arasy 12 myŋ şaqyrymǧa barady. Būl keŋ jerdıŋ är jaǧyna şaşylyp 105 tılmen söileitın halqy bar. Būlardyŋ är qaisysynyŋ kün körısı, oilauy, düniege, şaruaǧa qarasy är türlı. Ruh psihologiiasynyŋ basqalyǧyna jabaiy dälel mynau: qazaqpen qonystas mūjyq, jer bölısı syzyqtan qazaq maly attap ötse, onan ülken kınä joq dep ūǧady; qazaqtyŋ basyn qaǧyp tastauǧa daiar tūrady. Al qazaqtyŋ jerıne mal tüse, ony ülken kınä dep mūjyq ūqqandai ūqpaidy. Osyndai tılı, jaratylysy, jany bır-bırıne bölek halyqtarǧa bır top kısı qandai aqyldy bolsa da bärınıŋ keregın bılıp, bärıne laiyqty zaŋ jasai almaidy, laiyqty zaŋdy özderıne – özı ǧana jasai aluǧa mümkın. Zaŋ jasauǧa senıp, sailap jıbergen deputattary halyqtyŋ özderımen bır esep. Būl deputattardyŋ är qaisysy «Zaŋ aǧaşynyŋ» halqyna kelıspegen qisyq jerlerın jonyp, tüzu aǧaş şyǧarmaq. Būl «Zaŋ aǧaşyn» jonyp tüzulep är halyqqa qolaily qylyp şyǧaratyn oryn – uchredsobranie atanady.
Uchredsobranie qazaqtan barǧan deputattar Rossiia patşasynyŋ avtonomiia (auyzdyqsyz) boluyn qoldau kerek. Avtonomiia üş türlı: 1) qany bırgelık; 2) jerı bırgelık; 3) şaruasy bırgelık. Qazaq jerı bırgelık avtonomiiany qabyldap, Sıbırge qosylǧany paidaly. Qazaq bolyp jeke avtonomiia sūraudyŋ äzırge qolaisyzdyǧy mynau: 1) avtonomiiany jürgızıp äketerlık kısımız tıptı jetkılıksız, qazaqtyŋ jalpysyn tarih daiarlaǧan joq. Qai künı jürgızuge qarap, Sıbırden avtonomiia sūrasaŋ, böget qylmaidy: būl Sıbır sezınde jobaǧa kırıldı. 2) Sıbırmen qosylsaq, Rossiiadaǧy avtonomiialy halyqtyŋ bärıne sybaǧa ülestıretın keŋ qazan – Dumada eleulı bolamyz, tabaq jyldam taratylady, kezek erte tiedı, sebebı: Sıbır avtonomiiasynda qazaq qosylyp köptık bar, eleulı äsker bar, eleulı bılım mädeniet bar, eleulı ışkı Rossiiaǧa ketetın şaruaşylyq närselerı bar… Bölek avtonomiia bolamyz desek, nadandyqtan basqa tügımız joq, bızge keŋ qazannan sybaǧa jyldam tie qoimas. Sybaǧamyz Sıbırdıŋ şaǧyn qazanynan jyldap tiıp otyrar. 1915 jyldan bostandyqqa deiın Rossiia Dumasynda, bız tūrsyn mädeniettı Sıbır sözın söileuge de 3-4-aq kezek keldı. Ol qaraŋǧy uaqyt bolǧanymen de, ǧibrat almauǧa bolmaidy. 3) Sıbır Dumasynda iakut, buriat basqa būratanalarmen qosylyp, köpşılıktı, iaki, teŋ tüsudı alamyz. 4) Qonystas mūjyq qazaqtyŋ jeke avtonomiia senıŋ ışınde qalam demes, aralaryndaǧy qazaqtar jerın olarǧa qaldyryp kete almas. Sıbırge qosyluǧa mūjyq daiar.
Al Türkıstanmen bırge avtonomiia alu qoiny – qonyşyŋa tas toltyra, Ertıske süŋgumen bır esep. Sebebı: bızden qaraŋǧylyǧy 10 ese, ülgı, ümıt ete almaimyz. Taşkent gorodskoi upravasynda sarttyŋ glasnyilary, «obaǧa qarsy em qylu halyqtyŋ qūdıretıne qarsylyq kınä bolady, em keregı joq» dep jasaǧan qaulylary avtonomiia arbasyna esek pen tüie jegılıp oŋbaityndyqty körsetedı. Būl zamanda esek pen tüie jegılıp oŋbaityndyqty körsetedı. Būl zamanda Būhardyŋ közıldırıgın qiıp, sart közımen düniege qaraityn kısılerımız jalpynyŋ köbı desek te bolady. Sondyqtan joǧarǧy Taşkenttık soqyr glasnyilary qazaqtan joldasty köp tauyp, büktep otyruyn boljauǧa köp äulielık kerek emes. Osyny aitqanda bır qazaq qajysy men bır noǧai moldasy mūsylmandyqtan qozǧap, ana äŋgımege rahattanǧan jūrttyŋ uaqytyn alyp renjıtıp, joǧarǧy sözdıŋ tırı dälelı boldy. Jastar «pälenıŋ aldynda da aiattan dälel salauatty, er eken, bılımdı eken» dep qara halyqqa aitqyzǧysy kelgennen basqa maqsaty joq molda men qajyǧa köp renjıp, Älihannan ūialyp qana toqtap tūrdy. Solardyŋ sonşa soqyrlyǧyna jauap berıp tüsındırem dep azaptanǧan Älihandy «esıl er osynyŋ bärıne şydaisyŋ – au, ūltty süigenıŋ – au, jaqsy kısı it te, adam da ötuge şydaityn köpır» misaldy – au dep jastar bır jaǧy ǧibrat, bır jaǧy Älihandy aiady. Basqalar turasyndaǧy sözderın ekınşı uaqytta jazarmyn.
Älihan, Marsekov, Qozbaǧarov, Älımbekov sailau turaly qyzdyratyn sözder aityp, jiylǧan jūrt aqyrynda: ─ Alaş tuynyŋ astynda, Kuä bolsyn aramyz. Körkeituge alaşty, Qūrbandyq bızdıŋ janymyz! Bylai tūrsyn malymyz! Alaş degen el üşın, Saryarqanyŋ jerı üşın, Bostandyq bergen er üşın. Tögılsın bızdıŋ qanymyz! Aialmasyn barymyz! Jasasyn, alaş, jasasyn! – dep köŋılı bosap, quanyştan közderıne jas alyp tarady.
Sūltanmahmūt TORAIǦYROV,
1917 jyl
