ورىس ساۋداگەرلەرىنىڭ وتارلاۋ ىسىنە تارتىلۋى

3359
Adyrna.kz Telegram

قازاقيانىڭ ەجەلگى قالىپتاسقان تۇرمىستىق جۇيەلى ءومىرىن رەسەيدىڭ كاپيتاليستىك قوعامى تاس-تالقان ەتتى. كوشپەندى ءومىردى باستان كەشىرىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتارعا سالىق سالۋ باستالدى

قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءبىر تارماعى ساۋدا-ساتتىقتا جاتتى. رەسەيدىڭ ارزانقول بۇيىمدارىن قازاقتارعا ايىرباستاۋ ءۇشىن ۇكىمەت اۋەلى، شىعىستا قىتايدان، تۇستىكتە بۇحار ولكەسىنەن كەلەتىن كەرۋەن جولدارىن قيىپ تاستاۋ ارقىلى ورىس تاۋارلارىنا دەگەن ماجبۇرلىكتى قولدان جاسادى. وسىلاي رەسەي ساۋداسى حالىقتى تالاپ-توناۋدىڭ تاعى ءبىر مادەنيەتتى تەتىگىنە اينالدى. ساۋداگەرلەر وزدەرىنىڭ وتپەي قالعان ارزان تاۋارلارىن قازاق دالاسىنا قاراي توعىتتى. ولار: ساپاسى تومەن، قالالىقتار تۇتىنۋدان قالعان شاي، قانت، كامپيت، ت.ب. دۇنيەلەر. بۇل دۇنيەلەردى رەسەيلىك وندىرۋشىلەر «قىرعىز (قازاق) تاۋارلارى» دەپ اتادى. بۇل بۇيىمدار قازاقتارعا ءوز قۇنىنان 10-15 ەسە قىمبات ساتىلىپ، ورىس كوپەستەرى شاش-ەتەكتەن پايدا تاپتى. ەكىنشىدەن، ساۋداگەرلەر قازاقتىڭ قولىنداعى مال ونىمدەرىن (تەرى، ءجۇن-جۇرقا، ەت، ت.ب.) شيكىزات رەتىندە سۋ تەگىن باعاعا الىپ، قىمباتقا وتكىزدى. وسىنداي جاعدايعا قانىققان كۇللى رەسەيدىڭ الاياقتارى قازاق دالاسىنا قاراي اعىلدى. بۇلارمەن بىرگە، قازاق دالاسىندا الداپ-ارباۋ، توناۋشىلىق قاتار ورىستەدى. بۇرىنعى مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى قالىپتاستىرعان شاريعي ساۋدا ادەپتەرى اياقاستى ەتىلدى. وسىلاي قازاقيانىڭ ەجەلگى قالىپتاسقان تۇرمىستىق جۇيەلى ءومىرىن رەسەيدىڭ كاپيتاليستىك قوعامى تاس-تالقان ەتتى. كوشپەندى ءومىردى باستان كەشىرىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتارعا سالىق سالۋ باستالدى. ورىستىڭ بايلارى قازاق دالاسىن شيكىزات كوزىنە اينالدىرۋ ارقىلى بايلىققا كەنەلدى. ولار قازاق جەرىنە ۇلكەن ءوندىرىس وشاقتارىن سالۋعا ەشقانداي قۇشتار بولمادى. مىسال رەتىندە ايتار بولساق: ماقتاعا باي تۇركىستان ولكەسىنە توقىما فابريكاسىن سالدىرماۋ جايلى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءوتىنىشىن پاتشا ماقۇلداعان. سەبەبى، «رەسەي جەرىندەگى يۆانوۆو-ۆوزنەسەنكا، ماسكەۋ توقىما فابريكالارىنا باسەكەلەستىك تۋدىرۋعا بولمايدى»، – دەپ شەشكەن. زەرتتەۋشى جەڭىس ماردانۇلىنىڭ پايىمداۋىنشا، «قازاق دالاسى ورىس كوپەستەرىنە مايشەلپەك بولعانى سونشا – ولار ويلارىنا نە كەلسە سونى ىستەدى. اڭقاۋ، اڭعال قازاقتى الداپ جەر سوقتىرىپ كەتۋ، ساۋدادا ۋادەدە تۇرماۋ، تيەسىلى زاتتى بەرمەي قويۋ ت.س.س. قياناتتار ەتەك الدى. ۇكىمەت ورىندارى مۇنداي ادىلەتسىزدىكتى تىيۋدىڭ ورنىنا وزدەرى وتارلاۋشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعادى» [1]. ءسىبىر ولكەسىن زەرتتەۋشى ن.م. يادرينتسەۆتىڭ جازۋىندا اسكەري جانە مەملەكەتتىك وتارلاۋدان كەيىن ونەركاسىپتىك، ساۋدا وتارلاۋ جالعاستىرىلعانى ايتىلادى [2]. ال، ولكەتانۋشى-عالىم گ.ن. پوتانين: «رەسەي ءوزى ءھام ءتىرى نارسەلەردىڭ كىل جامانىن كولونياعا جىبەرىپ، كولونيانىڭ ەڭ جاقسى نارسەلەرىن وزىنە الىپ وتىردى» دەگەندى اشىق ايتادى [3]. ياعني، پاتشالىق رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق ساۋدا ارقىلى وتارلاۋ ساياساتى جونىندە اكادەميك سالىق زيمانوۆ ءوزىنىڭ «وبششەستۆەننىي ستروي كازاحوۆ پەرۆوي پولوۆينە ءحىح ۆەكا» اتتى ەڭبەگىندە: «ورىس كوپەستەرى مەن كاپيتاليستەر قازاقتاردان مالدىڭ ءجۇنى مەن تەرىسىن وتە تومەن باعاعا ساتىپ الىپ، ورتالىق رەسەيدىڭ ساپاسى تومەن ارزان تاۋارلارىن جوعارى باعاعا وتكىزىپ، قازاقتاردى قاناۋ ارقىلى پايداعا كەنەلدى»، – دەپ جازادى [4]. سول سياقتى ورىس عالىمى گراف سۋحوتەلەن: «قازاقتار ءبىز ءۇشىن كوشپەلى جۇرت رەتىندە پايدالى، ويتكەنى، ولار ءبىزدىڭ ماتا بۇيىمداردى تۇتىناتىن بىردەن-ءبىر حالىق، سوندىقتان، ولاردى ءوندىرىس كوزدەرىنە جولاتپاي، جارتىلاي جابايى تۇردە ۇستاعان دۇرىس»، – دەيدى [5]. وسى ساياسات سوۆەت وداعى كەزىندە دە جۇرگىزىلدى. رەسەي كوپەستەرى ارزان ساۋدانى قىزدىرا ءتۇسۋ ءۇشىن قازاقتارمەن شەكتەسكەن شەكارالىق ەلدى-مەكەندەرگە «مەنەۆوي دۆور» (ايىرباس قوراسى) اتتى ساۋدا نۇكتەلەرىن اشتى. وسى نۇكتەلەر ورىنبور، ترويسك، قىزىلجار، ومبى، سەمەي، وسكەمەندە، كەيىنىرىك اقتوبە، ىرعىز، اتباسار، تايىنشا، قوياندى، شۋ بويىندا پايدا بولدى. ورىس ساۋداگەرلەرى رەسەيدىڭ جەڭىل ونەركاسىپ تاۋارلارىنىڭ قۇنىن بىرنەشە ەسە قوسىپ، قازاقتارعا ساتتى. قازاقتار ماجبۇرلىكتەن ول زاتتاردى مالعا ايىرباستاپ الىپ وتىردى. 1912 جىلدىڭ قورتىندىسى بويىنشا، اقمولا ۋەزىندە جوعارداعى ايىرباس ساۋدادان ورىستار 63 ملن. سومنىڭ، ورىنبور بازارىندا تەك ءجۇن-جۇرقادان 1 ملن. 778 مىڭ سومنىڭ پايداسىن تاپقان [6].

oryis-k-pesteri
بىراق مۇنداي شەكارالىق ساۋدانى ۇكىمەت قوش كورمەگەن سىڭايلى. سەبەبى، ساۋدا-ساتتىقتان تۇسەتىن سالىقتى باقىلاۋ مۇمكىندىگى ازايعاندىقتان، كەشىكپەي باسقاشا شارالار قابىلداعان. 1771 جىلى قازاق دالاسىن كوكتەي وتكەن ورىس ساياحاتشىسى، كاپيتان نيكولاي رىچكوۆ كۇندەلىك جازباسىندا: «(شاڭدى جورىق كەزىندە), قازاق دالاسىنىڭ شەبىنە كەلىپ قونىستانعان شارۋالار ءوز ونىمدەرىن كوشپەلى قازاقتارعا ساتىپ، ايىرباس جاساۋعا ەرىكتى بولدى. اسىرەسە، استىق ونىمدەرى قاتتى ءوتتى. سوندىقتان دا، ورىس شارۋالارى استىقتى وتە كوپ ءوندىرىپ، ونى تابىن-تابىن سيىرعا ايىرباستادى. بىراق مال-مۇلىكتەن الىم جيناۋمەن شۇعىلداناتىن مەكەمە قىزمەتكەرلەرى شارۋالار مەن قازاقتاردىڭ ايىرباس ساۋداسىنا قاتاڭ تىيىم سالدى. بۇل مەنىڭ ويىمشا، قازاقتاردى ورىنبور مەن ترويتسك قامالىنا بارىپ ساۋدا جاساۋعا يتەرمەلەۋ، ءسويتىپ، سول جەرلەردە باج سالىعىن الىپ تۇرۋ ءۇشىن ىستەلىپ وتىر» دەگەن دەرەكتى العا تارتادى [7]. ورىس ساۋداگەرلەرىنىڭ ساۋدا-وتار ساياساتىن جۇرگىزۋدەگى ءادىس-ايلاسى: • قازاقتاردىڭ قولىنداعى مال ونىمدەرىنىڭ باعاسىن جوعارىلاتپاي ۇستاۋ ءۇشىن كۇللى ساۋداگەرلەر ءبىر باعا ۇستانۋدان اينىماي قاتاڭ بىرلىك تانىتتى; • رەسەيلىك ونەركاسىپ تاۋارلارىنىڭ باعاسىن ءبارى بىردەي كوتەرىپ، ءبىر دەڭگەيدە قىمبات ۇستادى; • قازاقتاردىڭ قولىنا پاتشانىڭ كۇمىس اقشاسىن تۇسىرمەي، باسپا-باس ايىرباس ساۋدا جاساۋدى قاتاڭ قاداعالادى. سەبەبى، ايىرباس ساۋدا كەزىندە كوپەستەر اقشا قۇنىمەن سالىستىرعاندا وتە كوپ ۇتىسقا يە بولدى. وسىنداي ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە قۇنى بالاماسىز ايىرباس ساۋدا (نەەكۆيۆالەنتنايا تورگوۆليا) ورىستەدى.

اتاپ ايتقاندا:

- قۇنى 25 تيىن تۇراتىن 1 قاداق (1 قاداق – 409,5 گرامم) شاي (قانت) قويدىڭ جارتى ەتىنە (جارتى قويدىڭ ەتى – 1 سوم) باعالاندى.

- 6-7 كەز شىت (1 كەز – 71 سم. باعاسى – 5 تيىن)1 قويعا (توقتى – 1 سوم، ۇلكەن قوي – 2 سوم) ايىرباستالدى.

- رەسەيدە باعاسى 7 سوم تۇراتىن 1 ساماۋىر – 20 قويعا ساتىلدى.

ال، قازاقتاردان ساتىپ الىناتىن شيكىزاتتىڭ قۇنى: 2 جاستاعى قوي – 1-1,50 سوم.

قۇنان قوي – 2 سوم.

دونەن قوي – 3 سوم.

تايىنشا – 3-4 سوم.

قۇنان وگىز – 4.50 سوم.

دونەن وگىز – 10-12 سوم.

قوي تەرىسى – 15-20 تيىن بولعان [7].


بەكەن قايراتۇلى، زەرتتەۋشى جۋرناليست، قر مادەنيەت قايراتكەرى.


1 ماردانۇلى ج. شەجىرە.ەرتىس – باياناۋلا ءوڭىرى. 1-كىتاپ. – پاۆلودار: داۋا، 1995. – 49-ب.

2 يادرينتسەۆ ن.م. سيبيرسكيە ينورودتسى، يح بىت ي سوۆرەمەننوە پولوجەنيە. ەتنوگرافيچەسكايا ي ستاتيستيچەسكايا يسسلەدوۆانيا س پريلوجەنيامي ستاتيستيچەسكيح تابليتس. – سپب.، 1891. – س. 132.

3 شونانۇلى ت. جەر تاعدىرى – ەل تاعدىرى. – الماتى: سانات، 1995. – 25-ب.

4 زيمانوۆ س.ز. وبششەستۆەننىي ستروي كازاكوۆ پەرۆوي پولوۆينە 19 ۆەكا. – ا.، 1958.

5 تسارسكايا كولونيزاتسيا ۆ كازاحستانە. – الماتى: راۋان، 1995.

6 مۇقانوۆ س. حالىق مۇراسى. – الماتى: جازۋشى، 2005.– 74-ب.

7 قايدار ءا. قازاق قانداي حالىق؟ – الماتى: دايك-پرەسس، 2008. – 257-ب.

8 كراسوۆسكي م. وبلاست سيبيرسكيح كىرگىزوۆ. 2 توم. – 186. – س. 292-294.


"history".kz

پىكىرلەر