Qazaqiianyŋ ejelgı qalyptasqan tūrmystyq jüielı ömırın Reseidıŋ kapitalistık qoǧamy tas-talqan ettı. Köşpendı ömırdı bastan keşırıp, beibıt ömır sürıp jatqan qazaqtarǧa salyq salu bastaldy
Qazaq dalasyn otarlau saiasatynyŋ bır tarmaǧy sauda-sattyqta jatty. Reseidıŋ arzanqol būiymdaryn qazaqtarǧa aiyrbastau üşın ükımet äuelı, şyǧysta Qytaidan, tüstıkte Būhar ölkesınen keletın keruen joldaryn qiyp tastau arqyly orys tauarlaryna degen mäjbürlıktı qoldan jasady. Osylai Resei saudasy halyqty talap-tonaudyŋ taǧy bır mädeniettı tetıgıne ainaldy. Saudagerler özderınıŋ ötpei qalǧan arzan tauarlaryn qazaq dalasyna qarai toǧytty. Olar: sapasy tömen, qalalyqtar tūtynudan qalǧan şai, qant, kämpit, t.b. dünieler. Būl dünielerdı reseilık öndıruşıler «qyrǧyz (qazaq) tauarlary» dep atady. Būl būiymdar qazaqtarǧa öz qūnynan 10-15 ese qymbat satylyp, orys köpesterı şaş-etekten paida tapty. Ekınşıden, saudagerler qazaqtyŋ qolyndaǧy mal önımderın (terı, jün-jūrqa, et, t.b.) şikızat retınde su tegın baǧaǧa alyp, qymbatqa ötkızdı. Osyndai jaǧdaiǧa qanyqqan küllı Reseidıŋ alaiaqtary qazaq dalasyna qarai aǧyldy. Būlarmen bırge, qazaq dalasynda aldap-arbau, tonauşylyq qatar örıstedı. Būrynǧy mūsylman saudagerlerı qalyptastyrǧan şariǧi sauda ädepterı aiaqasty etıldı. Osylai Qazaqiianyŋ ejelgı qalyptasqan tūrmystyq jüielı ömırın Reseidıŋ kapitalistık qoǧamy tas-talqan ettı. Köşpendı ömırdı bastan keşırıp, beibıt ömır sürıp jatqan qazaqtarǧa salyq salu bastaldy. Orystyŋ bailary qazaq dalasyn şikızat közıne ainaldyru arqyly bailyqqa keneldı. Olar qazaq jerıne ülken öndırıs oşaqtaryn saluǧa eşqandai qūştar bolmady. Mysal retınde aitar bolsaq: maqtaǧa bai Türkıstan ölkesıne toqyma fabrikasyn saldyrmau jaily general-gubernatordyŋ ötınışın patşa maqūldaǧan. Sebebı, «Resei jerındegı İvanovo-Voznesenka, Mäskeu toqyma fabrikalaryna bäsekelestık tudyruǧa bolmaidy», – dep şeşken. Zertteuşı Jeŋıs Mardanūlynyŋ paiymdauynşa, «Qazaq dalasy orys köpesterıne maişelpek bolǧany sonşa – olar oilaryna ne kelse sony ıstedı. Aŋqau, aŋǧal qazaqty aldap jer soqtyryp ketu, saudada uädede tūrmau, tiesılı zatty bermei qoiu t.s.s. qiianattar etek aldy. Ükımet oryndary mūndai ädıletsızdıktı tyiudyŋ ornyna özderı otarlauşylardyŋ müddesın qorǧady» [1]. Sıbır ölkesın zertteuşı N.M. Iаdrinsevtıŋ jazuynda äskeri jäne memlekettık otarlaudan keiın önerkäsıptık, sauda otarlau jalǧastyrylǧany aitylady [2]. Al, ölketanuşy-ǧalym G.N. Potanin: «Resei özı häm tırı närselerdıŋ kıl jamanyn koloniiaǧa jıberıp, koloniianyŋ eŋ jaqsy närselerın özıne alyp otyrdy» degendı aşyq aitady [3]. Iаǧni, patşalyq Reseidıŋ ekonomikalyq sauda arqyly otarlau saiasaty jönınde akademik Salyq Zimanov özınıŋ «Obşestvennyi stroi kazahov pervoi polovine HIH veka» atty eŋbegınde: «Orys köpesterı men kapitalister qazaqtardan maldyŋ jünı men terısın öte tömen baǧaǧa satyp alyp, Ortalyq Reseidıŋ sapasy tömen arzan tauarlaryn joǧary baǧaǧa ötkızıp, qazaqtardy qanau arqyly paidaǧa keneldı», – dep jazady [4]. Sol siiaqty orys ǧalymy graf Suhotelen: «Qazaqtar bız üşın köşpelı jūrt retınde paidaly, öitkenı, olar bızdıŋ mata būiymdardy tūtynatyn bırden-bır halyq, sondyqtan, olardy öndırıs közderıne jolatpai, jartylai jabaiy türde ūstaǧan dūrys», – deidı [5]. Osy saiasat Sovet Odaǧy kezınde de jürgızıldı. Resei köpesterı arzan saudany qyzdyra tüsu üşın qazaqtarmen şektesken şekaralyq eldı-mekenderge «Menevoi dvor» (Aiyrbas qorasy) atty sauda nüktelerın aşty. Osy nükteler Orynbor, Troisk, Qyzyljar, Omby, Semei, Öskemende, keiınırık Aqtöbe, Yrǧyz, Atbasar, Taiynşa, Qoiandy, Şu boiynda paida boldy. Orys saudagerlerı Reseidıŋ jeŋıl önerkäsıp tauarlarynyŋ qūnyn bırneşe ese qosyp, qazaqtarǧa satty. Qazaqtar mäjbürlıkten ol zattardy malǧa aiyrbastap alyp otyrdy. 1912 jyldyŋ qortyndysy boiynşa, Aqmola uezınde joǧardaǧy aiyrbas saudadan orystar 63 mln. somnyŋ, Orynbor bazarynda tek jün-jūrqadan 1 mln. 778 myŋ somnyŋ paidasyn tapqan [6].
Bıraq mūndai şekaralyq saudany ükımet qoş körmegen syŋaily. Sebebı, sauda-sattyqtan tüsetın salyqty baqylau mümkındıgı azaiǧandyqtan, keşıkpei basqaşa şaralar qabyldaǧan. 1771 jyly qazaq dalasyn köktei ötken orys saiahatşysy, kapitan Nikolai Rychkov kündelık jazbasynda: «(Şaŋdy joryq kezınde), qazaq dalasynyŋ şebıne kelıp qonystanǧan şarualar öz önımderın köşpelı qazaqtarǧa satyp, aiyrbas jasauǧa erıktı boldy. Äsırese, astyq önımderı qatty öttı. Sondyqtan da, orys şarualary astyqty öte köp öndırıp, ony tabyn-tabyn siyrǧa aiyrbastady. Bıraq mal-mülıkten alym jinaumen şūǧyldanatyn mekeme qyzmetkerlerı şarualar men qazaqtardyŋ aiyrbas saudasyna qataŋ tyiym saldy. Būl menıŋ oiymşa, qazaqtardy Orynbor men Troisk qamalyna baryp sauda jasauǧa itermeleu, söitıp, sol jerlerde baj salyǧyn alyp tūru üşın ıstelıp otyr» degen derektı alǧa tartady [7]. Orys saudagerlerınıŋ sauda-otar saiasatyn jürgızudegı ädıs-ailasy: • qazaqtardyŋ qolyndaǧy mal önımderınıŋ baǧasyn joǧarylatpai ūstau üşın küllı saudagerler bır baǧa ūstanudan ainymai qataŋ bırlık tanytty; • reseilık önerkäsıp tauarlarynyŋ baǧasyn bärı bırdei köterıp, bır deŋgeide qymbat ūstady; • qazaqtardyŋ qolyna patşanyŋ kümıs aqşasyn tüsırmei, baspa-bas aiyrbas sauda jasaudy qataŋ qadaǧalady. Sebebı, aiyrbas sauda kezınde köpester aqşa qūnymen salystyrǧanda öte köp ūtysqa ie boldy. Osyndai saiasattyŋ nätijesınde qūny balamasyz aiyrbas sauda (neekvivalentnaia torgovlia) örıstedı.
Atap aitqanda:
- Qūny 25 tiyn tūratyn 1 qadaq (1 qadaq – 409,5 gramm) şai (qant) qoidyŋ jarty etıne (jarty qoidyŋ etı – 1 som) baǧalandy.
- 6-7 kez şyt (1 kez – 71 sm. Baǧasy – 5 tiyn)1 qoiǧa (toqty – 1 som, ülken qoi – 2 som) aiyrbastaldy.
- Reseide baǧasy 7 som tūratyn 1 samauyr – 20 qoiǧa satyldy.
Al, qazaqtardan satyp alynatyn şikızattyŋ qūny: 2 jastaǧy qoi – 1-1,50 som.
Qūnan qoi – 2 som.
Dönen qoi – 3 som.
Taiynşa – 3-4 som.
Qūnan ögız – 4.50 som.
Dönen ögız – 10-12 som.
Qoi terısı – 15-20 tiyn bolǧan [7].
1 Mardanūly J. Şejıre.Ertıs – Baianaula öŋırı. 1-kıtap. – Pavlodar: Daua, 1995. – 49-b. 2 Iаdrinsev N.M. Sibirskie inorodsy, ih byt i sovremennoe polojenie. Etnograficheskaia i statisticheskaia issledovaniia s prilojeniiami statisticheskih tablis. – Spb., 1891. – S. 132. 3 Şonanūly T. Jer taǧdyry – el taǧdyry. – Almaty: Sanat, 1995. – 25-b. 4 Zimanov S.Z. Obşestvennyi stroi kazakov pervoi polovine 19 veka. – A., 1958. 5 Sarskaia kolonizasiia v Kazahstane. – Almaty: Rauan, 1995. 6 Mūqanov S. Halyq mūrasy. – Almaty: Jazuşy, 2005.– 74-b. 7 Qaidar Ä. Qazaq qandai halyq? – Almaty: Daik-Press, 2008. – 257-b. 8 Krasovskii M. Oblast sibirskih kyrgyzov. 2 tom. – 186. – S. 292-294.
Bıraq mūndai şekaralyq saudany ükımet qoş körmegen syŋaily. Sebebı, sauda-sattyqtan tüsetın salyqty baqylau mümkındıgı azaiǧandyqtan, keşıkpei basqaşa şaralar qabyldaǧan. 1771 jyly qazaq dalasyn köktei ötken orys saiahatşysy, kapitan Nikolai Rychkov kündelık jazbasynda: «(Şaŋdy joryq kezınde), qazaq dalasynyŋ şebıne kelıp qonystanǧan şarualar öz önımderın köşpelı qazaqtarǧa satyp, aiyrbas jasauǧa erıktı boldy. Äsırese, astyq önımderı qatty öttı. Sondyqtan da, orys şarualary astyqty öte köp öndırıp, ony tabyn-tabyn siyrǧa aiyrbastady. Bıraq mal-mülıkten alym jinaumen şūǧyldanatyn mekeme qyzmetkerlerı şarualar men qazaqtardyŋ aiyrbas saudasyna qataŋ tyiym saldy. Būl menıŋ oiymşa, qazaqtardy Orynbor men Troisk qamalyna baryp sauda jasauǧa itermeleu, söitıp, sol jerlerde baj salyǧyn alyp tūru üşın ıstelıp otyr» degen derektı alǧa tartady [7]. Orys saudagerlerınıŋ sauda-otar saiasatyn jürgızudegı ädıs-ailasy: • qazaqtardyŋ qolyndaǧy mal önımderınıŋ baǧasyn joǧarylatpai ūstau üşın küllı saudagerler bır baǧa ūstanudan ainymai qataŋ bırlık tanytty; • reseilık önerkäsıp tauarlarynyŋ baǧasyn bärı bırdei köterıp, bır deŋgeide qymbat ūstady; • qazaqtardyŋ qolyna patşanyŋ kümıs aqşasyn tüsırmei, baspa-bas aiyrbas sauda jasaudy qataŋ qadaǧalady. Sebebı, aiyrbas sauda kezınde köpester aqşa qūnymen salystyrǧanda öte köp ūtysqa ie boldy. Osyndai saiasattyŋ nätijesınde qūny balamasyz aiyrbas sauda (neekvivalentnaia torgovlia) örıstedı.
Atap aitqanda:
- Qūny 25 tiyn tūratyn 1 qadaq (1 qadaq – 409,5 gramm) şai (qant) qoidyŋ jarty etıne (jarty qoidyŋ etı – 1 som) baǧalandy.
- 6-7 kez şyt (1 kez – 71 sm. Baǧasy – 5 tiyn)1 qoiǧa (toqty – 1 som, ülken qoi – 2 som) aiyrbastaldy.
- Reseide baǧasy 7 som tūratyn 1 samauyr – 20 qoiǧa satyldy.
Al, qazaqtardan satyp alynatyn şikızattyŋ qūny: 2 jastaǧy qoi – 1-1,50 som.
Qūnan qoi – 2 som.
Dönen qoi – 3 som.
Taiynşa – 3-4 som.
Qūnan ögız – 4.50 som.
Dönen ögız – 10-12 som.
Qoi terısı – 15-20 tiyn bolǧan [7].
Beken QAIRATŪLY, zertteuşı jurnalist, QR mädeniet qairatkerı.
1 Mardanūly J. Şejıre.Ertıs – Baianaula öŋırı. 1-kıtap. – Pavlodar: Daua, 1995. – 49-b. 2 Iаdrinsev N.M. Sibirskie inorodsy, ih byt i sovremennoe polojenie. Etnograficheskaia i statisticheskaia issledovaniia s prilojeniiami statisticheskih tablis. – Spb., 1891. – S. 132. 3 Şonanūly T. Jer taǧdyry – el taǧdyry. – Almaty: Sanat, 1995. – 25-b. 4 Zimanov S.Z. Obşestvennyi stroi kazakov pervoi polovine 19 veka. – A., 1958. 5 Sarskaia kolonizasiia v Kazahstane. – Almaty: Rauan, 1995. 6 Mūqanov S. Halyq mūrasy. – Almaty: Jazuşy, 2005.– 74-b. 7 Qaidar Ä. Qazaq qandai halyq? – Almaty: Daik-Press, 2008. – 257-b. 8 Krasovskii M. Oblast sibirskih kyrgyzov. 2 tom. – 186. – S. 292-294.
"history".kz
