(جالعاسى)
انەت باباعا قاتىستى اڭگىمەلەردىڭ ەندى ءبىر بولىگى ايتەكە بيگە قاتىستى ايتىلادى. ايتەكە ايتقان سەرتىنەن جەر دۇنيە قوزعالىپ كەتسە دە اينىمايتىن ادال، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن شەشەن، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ءىرى، نار تۇلعالى ادام ەكەن. تۇركىستانعا، كۇلتوبەگە بيلەر كەڭەسىنە بارا جاتىپ تا، كەڭەستەن كەلە جاتىپ تا انەت باباعا كەلىپ، حابارىن ايتىپ، سالەم بەرىپ وتەدى ەكەن. ءارى باتىر، ءارى شەشەن، ءارى كوسەم ايتەكە ءبيدى انەت بابا دا قاتتى سىيلايدى ەكەن. سونداي ساپارىنىڭ بىرىندە انەت بابا ايتەكە بيگە بىلاي دەپتى:
-ايتەكەجان، بۇگىن ءبىر ءتۇس كورىپ وياندىم. سول ءتۇسىمدى ساعان جورىتايىن دەپ وتىرمىن.
-ءتۇسىڭىزدى ءجۇسىپ پايعامبار جورىسىن. اللا اۋزىمىزعا سالسا، ءبىز دە بىلگەنىمىزدى ايتامىز، قۇلاعىم سىزدە بابا.
-ايتسام، مەن تۇسىمدە مىنانداي نارسەلەر كورىپپىن:
ون لاق،
جيىرما قاسقىر،
وتىز جولبارىس،
قىرىق تۇلكى،
ەلۋ نوقتا،
الپىس اقتا،
جەتپىس جەلكىلدەك،
سەكسەن سەلكىلدەك،
توقسان دومالاق، بۇل نە نارسە بولعانى بي ءىنىم؟
ايتەكە كۇلىپتى دە بىلاي دەپتى.
- ءاي، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، انەت بابا-اي، ءبارى دۇرىس قوي، بىراق، الپىس اقتا ەمەس، ارقا ەدى عوي، جەتپىس جەلكىلدەك ەمەس، جەلكەن ەدى عوي، سەكسەن – كوركەم ەدى عوي، توقسان تورقام ەدى عوي.
- ايتەكەجان-اي، قۇداي كوڭىلىڭىدى كوتەرسىن، - دەپ انەت بابا كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەرىپتى.
سويتسە، بۇل ءسوزدىڭ شەشۋى بىلاي ەكەن. انەت بابانىڭ ون لاق «ون لاق» دەگەنى – «ون جاستا جارعا ويناعان لاقتاي بولدىم»، دەگەنى، «جيىرما قاسقىر» دەگەنى – «جيىرمادا پىشاق ءتىستى قاسقىرداي بولدىم»، دەگەنى. «وتىز جولبارىس» دەگەنى – «وتىزدا جولبارىستاي قايراتتى»، «قىرىق تۇلكى» دەگەنى، - «قىرقىمدا تۇلكىدەي ايلاكەر بولدىم»، «ەلۋ نوقتا» دەگەنى، - «ەلۋدە نوقتالاعان اتتاي بولدىم»، «الپىس القا» دەگەنى، - «الپىستا اقتالعان اتتاي بولدىم»، «جەتپىس جەلكىلدەك» دەگەنى، - «جەتپىستە كۇشىم كەتىپ، تۇندىكتەي جەلپىلدەك بولدىم دەگەنى، «سەكسەن سەلكىلدەك» دەگەنى، «سەكسەندە بۋىن-بۋىنىمنان ءال كەتىپ، سەلك-سەلك ەتىپ قالتىلداق شال بولدىم» دەگەنى، «توقسان دومالاق» دەگەنى، - «توقساندا ءوز اياعىممەن جۇرە الماي، دومالانىپ مەشەل بولىپ قالدىم» دەگەنى ەكەن.
سونى ايتەكە بىلاي تۇزەتكەن كورىنەدى. «انەت بابا، ءسىز قازاق ءۇشىن الپىستا – ارقا بولدىڭىز، جەتپىستە جەلكەنىن كوتەرگەن كەمەدەي بولدىڭىز، سەكسەندە – اق ساقال شاشىڭىزبەن، اسقار تاۋداي باسىڭىزبەن كوز تارتار كوركەم بولدىڭىز، توقساندا – الدىڭ دا، ارتىڭ دا ءجايلى، جانىڭ دا، ءجۇرىسىڭ دە كەڭ – تورقا بولىپ وتىرسىز» - دەگەن ەكەن. انەت بابانىڭ «ايتەكەجان كوپ جاسا!» دەپ راحمەت ايتۋ سەبەبى وسىنداي قۇرمەت، ماراپات ءۇشىن.
ايتەكە بي بىردە تۇركىستاننان قايتىپ كەلە جاتىپ انەت بابانىڭ اۋىلىنا بەيمەزگىلدەۋ ۋاقىتتا كەلىپ ءتۇسىپتى. جانىنداعى جىگىتتەرى شارشاپ، ات-كولىكتەرى بولدىرىپ كەلگەن ءىنىسىن ءۇيىنىڭ تورىنە شىعارىپ، سىيلاپ-قۇرمەتتەپ وتىرىپ انەت بابا:
-جولداعى ەل-جۇرت امان با ەكەن؟ – دەپ سۇراپتى.
-امان-ەسەن انەت بابا. كەشە كەشتەتىپ سايدا وتىرعان ءبىر قاراشا اۋىلعا قۇلاپ ەدىك، الدىمىزدىن يىناعاش كوتەرگەن جاس كەلىنشەك شىعىپ، «قوناق بولىڭىزدار» دەپ ىزەت كورسەتتى. –قارىنداسىم ءبىز كوپپىز. قوناقاسىعا نە سوياسىڭ؟ – دەپ ازىلدەدى ءبىر جىگىتىمىز.
-تابىلسا ءبىر قوي، تابىلماسا ەكى قوي سويامىز، - دەپ جاۋاپ بەردى كەلىنشەك. سونى ەستىگەن سوڭ كەلىنشەككە اللا ريزا بولسىن ايتىپ ءجۇرىپ كەتتىك، - دەيدى ايتەكە.
-اپىر-اي، وتە دۇرىس جاساعان ەكەنسىڭ، - دەپتى انەت بابا.
سويتسە، كەلىنشەكتىڭ تابىلسا ءبىر قوي، تابىلماسا ەكى قوي سويامىز دەگەنى – بۋاز ساۋلىعى بارىن، سويا قويۋعا وزگە مالدىڭ رەتى كەلمەي تۇرعانىن تۇسپالمەن بىلدىرگەنى ەكەن. انەت بابا ايتەكەنىڭ ءسوزىن ايتقىزباي ءتۇسىنىپ، «وتە دۇرىس جاساعانسىڭ» - دەگەنى، «بۋاز قويدى سويعىزىپ وبالىنا قالماعانىڭ ءجون بولدى» - دەگەنى ەكەن.
-ايتەكەجان، وسى كىشى ءجۇز نەشە اتاعا بولىنەدى؟ - دەپ سۇراپتى انەت بابا بىردە ءىنىسىن سىناماق بولىپ.
-كىشى جۇزدە اعا بالاسى التى اتا – ءالىم، جەتى اتا – جەتىرۋ، ون ەكى اتا بايۇلى ءبارى قوسىلىپ جيىرما بەس تاڭبالى ەل بولادى، - دەيدى ايتەكە.
-جيىرما بەس دەگەن - جىگىتتىڭ جاسى. سەنىڭ ەلىڭنىڭ جاۋگەر، باتىر بولاتىنى سودان ەكەن عوي، - دەپتى انەت بابا تاعى سىناماق بولىپ.
-انەت بابا، دۇرىس ايتاسىڭ. كىشى ءجۇزدىڭ بالاسى ازعانا قازاقتىڭ جاۋ بەتىندە ءوسىپ-ءونىپ، قىلىش ۇستاپ تۋاتىنى راس. بىراق قانقور ەمەس. جاۋ كەلگەندە جيىرما بەسى بىرىگىپ ءبىر اتانىڭ بالاسى بولاتىنى تاعى راس. بىراق، داڭعوي ەمەس. ال، جيىرما بەستى ازسىنساڭىز، قۇلىندا ساقاۋ، قۇناندا تىسەۋ جيناماساق تا – كەلەم دەسەڭىز ءسىزدى دە ءبىر اتا ەتىپ قوسىپ الايىق، - دەپتى ايتەكە. سوندا ايتەكە ايتقان ەكەن.
-ايتەكەجان-اي، سىنايىن دەپ ايتىپ ەدىم، كوڭىلىڭە كەلىپ قالدى بىلەم، تۇسپالىڭدى ءتۇسىندىم. كەشە ارعىن-توبىقتىنىڭ تەنتەكتەرى قىردا اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ءبىر تۇلكىنى بولىسە الماي كەرىسىپ قالعان ەكەن. جازىم بولىپ بىرەۋىنىڭ اتى ءولىپتى. سودان بىتىسە الماي جاتقان ءجايى بار ەدى. سەنىڭ مەنى «كوشىرىپ اكەتەمىن» دەپ وتىرعانىڭ سونى مەڭزەگەنىڭ عوي. ەندەشە سول داۋدى ءوزىڭ شەشىپ بەرىپ كەت.
سويتسە، اتى ولگەن جىگىت قوينىنان قۇران شىعارىپ، «مەنىڭ ءتوس قالتامدا قۇران بار ەدى، بۇل سونى سىيلاماي جانامالاي قوسىلىپ، اتىمدى ورعا جىقتى. تۇلكىنى بەرىپ قانا قۇتىلمايدى، قۇراندى سىيلاماعانى ءۇشىن ءبىر ايىپ، اتىمدى ولتىرگەنى ءۇشىن ەكى ايىپ تارتسىن» دەپ، جۇرتتىڭ كوبىن ءوز اۋزىنا قاراتىپ قويعان ەكەن. انەت بابانىڭ دىندارلىعىن ءبىلىپ، ءبىر جاعىنان سونى دا ارقا تۇتسا كەرەك. ايتەكە بي ات جازىم بولعان جەرگە ءوزى بارىپ كەلگەن سوڭ، ەكى جىگىتتى دە انەت بابانىڭ الدىنا شاقىرادى.
-سەنىڭ اتىڭ ولگەنى راس ەكەن. بىراق، ول مىنا جىگىتتىڭ ايىبى ەمەس، ءوز ايىبىڭ، - دەيدى داۋگەرگە.
-نەگە؟ - دەيدى ول.
-نەگەسى سول، سەنىڭ مىنگەن اتىڭنىڭ وڭ جاق كوزى سوقىر ەكەن. جۇرگەندە ىلعي وڭ جاعىمەن قورعانىشتاپ، جولدىڭ سول جاعىنداعى ءشوپتى جۇلىپ جەپ وتىرىپتى. ءجونى ءتۇزۋ ادام سوقىر اتپەن اڭعا شىعا ما؟ – دەپ ءبىر توقتاعاندا، داۋگەر:
-قوينىمداعى قۇراندى قايتەسىز؟ – دەپتى.
-قۇران ءۇشىن سەن مىنا انەت باباڭا ايىپ تولەيسىڭ. ايدالادا اڭ قۋىپ، ارقالانىپ كەلە جاتقان جىگىت سەنىڭ قابات-قابات كيىمىڭنىڭ قالتاسىندا نە جاتقانىن قايدان ءبىلسىن. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، مۇسىلماندىق شارتىندا اڭ قۋ، قىزىق قۋ سەكىلدى جەلوكپە ىستە «قۇراندى» قالتاعا سالىپ، الىپ شىقپايدى. اڭ قۋعان كەزدە ادامنىڭ كوڭىلى باسقا جاققا اۋادى، كيىمى بىلعانادى، دارەتى بۇزىلۋى دا مۇمكىن. ەندەشە تۇلكى اۋلاۋعا اقىلىڭ جەتكەندە، وسىعان نەگە اقىلىڭ جەتپەيدى.
-اعاتاي-اي، ەڭ بولماسا تۇلكىدەن ايىرماڭىزشى؟ – دەپتى داۋگەر جىگىت جىلامسىراپ.
-جوق، تۇلكى سەنىكى ەمەس. سەن سايدىڭ وڭ جاعىنان كەلىپ قوسىلىپسىڭ. تۇلكىنى جىققان وق سول جاق بۇيىرىنەن قادالعان.
ايتەكەنىڭ مىنا بيلىگىنە ريزا بولعان مەرگەن جىگىت «ايتەكە اعا، مەن وسى تۇلكىنى داۋگەرىمە-اق بايلادىم. ەندى وسى وتىرعان ءبارىڭىز ءبىزدىڭ ۇيدەن ءدام تاتىڭىزدار» - دەپ قوناققا شاقىرىپتى. ەكى داۋگەر ءتوس قاعىستىرىپ تارقاعانىن كورگەن انەت بابا ايتەكەگە اق باتاسىن بەرگەن ەكەن دەيدى.
(جالعاسى بار)
ارداق بەركىمباي
