(jalǧasy)
Änet babaǧa qatysty äŋgımelerdıŋ endı bır bölıgı Äiteke bige qatysty aitylady. Äiteke aitqan sertınen jer dünie qozǧalyp ketse de ainymaityn adal, auyzdyǧa söz bermeitın şeşen, ekı iyǧyna ekı kısı mıngendei ırı, nar tūlǧaly adam eken. Türkıstanǧa, Kültöbege biler keŋesıne bara jatyp ta, keŋesten kele jatyp ta Änet babaǧa kelıp, habaryn aityp, sälem berıp ötedı eken. Ärı batyr, ärı şeşen, ärı kösem Äiteke bidı Änet baba da qatty syilaidy eken. Sondai saparynyŋ bırınde Änet baba Äiteke bige bylai deptı:
-Äitekejan, bügın bır tüs körıp oiandym. Sol tüsımdı saǧan jorytaiyn dep otyrmyn.
-Tüsıŋızdı Jüsıp paiǧambar jorysyn. Alla auzymyzǧa salsa, bız de bılgenımızdı aitamyz, qūlaǧym sızde baba.
-Aitsam, men tüsımde mynandai närseler körıppın:
On laq,
Jiyrma qasqyr,
Otyz jolbarys,
Qyryq tülkı,
Elu noqta,
Alpys aqta,
Jetpıs jelkıldek,
Seksen selkıldek,
Toqsan domalaq, būl ne närse bolǧany bi ınım?
Äiteke külıptı de bylai deptı.
- Äi, qasietıŋnen ainalaiyn, Änet baba-ai, bärı dūrys qoi, bıraq, alpys aqta emes, arqa edı ǧoi, jetpıs jelkıldek emes, jelken edı ǧoi, seksen – körkem edı ǧoi, toqsan torqam edı ǧoi.
- Äitekejan-ai, qūdai köŋılıŋıdı kötersın, - dep Änet baba kemseŋdep jylap jıberıptı.
Söitse, būl sözdıŋ şeşuı bylai eken. Änet babanyŋ on laq «on laq» degenı – «on jasta jarǧa oinaǧan laqtai boldym», degenı, «jiyrma qasqyr» degenı – «jiyrmada pyşaq tıstı qasqyrdai boldym», degenı. «Otyz jolbarys» degenı – «otyzda jolbarystai qairatty», «qyryq tülkı» degenı, - «qyrqymda tülkıdei ailaker boldym», «elu noqta» degenı, - «elude noqtalaǧan attai boldym», «alpys alqa» degenı, - «alpysta aqtalǧan attai boldym», «jetpıs jelkıldek» degenı, - «jetpıste küşım ketıp, tündıktei jelpıldek boldym degenı, «seksen selkıldek» degenı, «seksende buyn-buynymnan äl ketıp, selk-selk etıp qaltyldaq şal boldym» degenı, «toqsan domalaq» degenı, - «toqsanda öz aiaǧymmen jüre almai, domalanyp meşel bolyp qaldym» degenı eken.
Sony Äiteke bylai tüzetken körınedı. «Änet baba, sız qazaq üşın alpysta – arqa boldyŋyz, jetpıste jelkenın kötergen kemedei boldyŋyz, seksende – aq saqal şaşyŋyzben, asqar taudai basyŋyzben köz tartar körkem boldyŋyz, toqsanda – aldyŋ da, artyŋ da jäilı, janyŋ da, jürısıŋ de keŋ – torqa bolyp otyrsyz» - degen eken. Änet babanyŋ «Äitekejan köp jasa!» dep rahmet aitu sebebı osyndai qūrmet, marapat üşın.
Äiteke bi bırde Türkıstannan qaityp kele jatyp Änet babanyŋ auylyna beimezgıldeu uaqytta kelıp tüsıptı. Janyndaǧy jıgıtterı şarşap, at-kölıkterı boldyryp kelgen ınısın üiınıŋ törıne şyǧaryp, syilap-qūrmettep otyryp Änet baba:
-Joldaǧy el-jūrt aman ba eken? – dep sūrapty.
-Aman-esen Änet baba. Keşe keştetıp saida otyrǧan bır qaraşa auylǧa qūlap edık, aldymyzdyn iınaǧaş kötergen jas kelınşek şyǧyp, «qonaq bolyŋyzdar» dep ızet körsettı. –Qaryndasym bız köppız. Qonaqasyǧa ne soiasyŋ? – dep äzıldedı bır jıgıtımız.
-Tabylsa bır qoi, tabylmasa ekı qoi soiamyz, - dep jauap berdı kelınşek. Sony estıgen soŋ kelınşekke Alla riza bolsyn aityp jürıp kettık, - deidı Äiteke.
-Apyr-ai, öte dūrys jasaǧan ekensıŋ, - deptı Änet baba.
Söitse, kelınşektıŋ tabylsa bır qoi, tabylmasa ekı qoi soiamyz degenı – buaz saulyǧy baryn, soia qoiuǧa özge maldyŋ retı kelmei tūrǧanyn tūspalmen bıldırgenı eken. Änet baba Äitekenıŋ sözın aitqyzbai tüsınıp, «öte dūrys jasaǧansyŋ» - degenı, «buaz qoidy soiǧyzyp obalyna qalmaǧanyŋ jön boldy» - degenı eken.
-Äitekejan, osy Kışı jüz neşe ataǧa bölınedı? - dep sūrapty Änet baba bırde ınısın synamaq bolyp.
-Kışı jüzde aǧa balasy alty ata – Älım, jetı ata – Jetıru, on ekı ata Baiūly bärı qosylyp jiyrma bes taŋbaly el bolady, - deidı Äiteke.
-Jiyrma bes degen - jıgıttıŋ jasy. Senıŋ elıŋnıŋ jauger, batyr bolatyny sodan eken ǧoi, - deptı Änet baba taǧy synamaq bolyp.
-Änet baba, dūrys aitasyŋ. Kışı jüzdıŋ balasy azǧana qazaqtyŋ jau betınde ösıp-önıp, qylyş ūstap tuatyny ras. Bıraq qanqor emes. Jau kelgende jiyrma besı bırıgıp bır atanyŋ balasy bolatyny taǧy ras. Bıraq, daŋǧoi emes. Al, jiyrma bestı azsynsaŋyz, qūlynda saqau, qūnanda tıseu jinamasaq ta – kelem deseŋız sızdı de bır ata etıp qosyp alaiyq, - deptı Äiteke. Sonda Äiteke aitqan eken.
-Äitekejan-ai, synaiyn dep aityp edım, köŋılıŋe kelıp qaldy bılem, tūspalyŋdy tüsındım. Keşe Arǧyn-Tobyqtynyŋ tentekterı qyrda aŋ aulap jürıp, bır tülkını bölıse almai kerısıp qalǧan eken. Jazym bolyp bıreuınıŋ aty ölıptı. Sodan bıtıse almai jatqan jäiı bar edı. Senıŋ menı «köşırıp äketemın» dep otyrǧanyŋ sony meŋzegenıŋ ǧoi. Endeşe sol daudy özıŋ şeşıp berıp ket.
Söitse, aty ölgen jıgıt qoinynan qūran şyǧaryp, «menıŋ tös qaltamda qūran bar edı, būl sony syilamai janamalai qosylyp, atymdy orǧa jyqty. Tülkını berıp qana qūtylmaidy, qūrandy syilamaǧany üşın bır aiyp, atymdy öltırgenı üşın ekı aiyp tartsyn» dep, jūrttyŋ köbın öz auzyna qaratyp qoiǧan eken. Änet babanyŋ dındarlyǧyn bılıp, bır jaǧynan sony da arqa tūtsa kerek. Äiteke bi at jazym bolǧan jerge özı baryp kelgen soŋ, ekı jıgıttı de Änet babanyŋ aldyna şaqyrady.
-Senıŋ atyŋ ölgenı ras eken. Bıraq, ol myna jıgıttıŋ aiyby emes, öz aiybyŋ, - deidı daugerge.
-Nege? - deidı ol.
-Negesı sol, senıŋ mıngen atyŋnyŋ oŋ jaq közı soqyr eken. Jürgende ylǧi oŋ jaǧymen qorǧanyştap, joldyŋ sol jaǧyndaǧy şöptı jūlyp jep otyrypty. Jönı tüzu adam soqyr atpen aŋǧa şyǧa ma? – dep bır toqtaǧanda, dauger:
-Qoinymdaǧy qūrandy qaitesız? – deptı.
-Qūran üşın sen myna Änet babaŋa aiyp töleisıŋ. Aidalada aŋ quyp, arqalanyp kele jatqan jıgıt senıŋ qabat-qabat kiımıŋnıŋ qaltasynda ne jatqanyn qaidan bılsın. Būl – bır. Ekınşıden, mūsylmandyq şartynda aŋ quu, qyzyq quu sekıldı jelökpe ıste «Qūrandy» qaltaǧa salyp, alyp şyqpaidy. Aŋ quǧan kezde adamnyŋ köŋılı basqa jaqqa auady, kiımı bylǧanady, däretı būzyluy da mümkın. Endeşe tülkı aulauǧa aqylyŋ jetkende, osyǧan nege aqylyŋ jetpeidı.
-Aǧatai-ai, eŋ bolmasa tülkıden aiyrmaŋyzşy? – deptı dauger jıgıt jylamsyrap.
-Joq, tülkı senıkı emes. Sen saidyŋ oŋ jaǧynan kelıp qosylypsyŋ. Tülkını jyqqan oq sol jaq büiırınen qadalǧan.
Äitekenıŋ myna bilıgıne riza bolǧan mergen jıgıt «Äiteke aǧa, men osy tülkını daugerıme-aq bailadym. Endı osy otyrǧan bärıŋız bızdıŋ üiden däm tatyŋyzdar» - dep qonaqqa şaqyrypty. Ekı dauger tös qaǧystyryp tarqaǧanyn körgen Änet baba Äitekege aq batasyn bergen eken deidı.
(jalǧasy bar)
Äiteke bi bırde Türkıstannan qaityp kele jatyp Änet babanyŋ auylyna beimezgıldeu uaqytta kelıp tüsıptı. Janyndaǧy jıgıtterı şarşap, at-kölıkterı boldyryp kelgen ınısın üiınıŋ törıne şyǧaryp, syilap-qūrmettep otyryp Änet baba:
-Joldaǧy el-jūrt aman ba eken? – dep sūrapty.
-Aman-esen Änet baba. Keşe keştetıp saida otyrǧan bır qaraşa auylǧa qūlap edık, aldymyzdyn iınaǧaş kötergen jas kelınşek şyǧyp, «qonaq bolyŋyzdar» dep ızet körsettı. –Qaryndasym bız köppız. Qonaqasyǧa ne soiasyŋ? – dep äzıldedı bır jıgıtımız.
-Tabylsa bır qoi, tabylmasa ekı qoi soiamyz, - dep jauap berdı kelınşek. Sony estıgen soŋ kelınşekke Alla riza bolsyn aityp jürıp kettık, - deidı Äiteke.
-Apyr-ai, öte dūrys jasaǧan ekensıŋ, - deptı Änet baba.
Söitse, kelınşektıŋ tabylsa bır qoi, tabylmasa ekı qoi soiamyz degenı – buaz saulyǧy baryn, soia qoiuǧa özge maldyŋ retı kelmei tūrǧanyn tūspalmen bıldırgenı eken. Änet baba Äitekenıŋ sözın aitqyzbai tüsınıp, «öte dūrys jasaǧansyŋ» - degenı, «buaz qoidy soiǧyzyp obalyna qalmaǧanyŋ jön boldy» - degenı eken.
-Äitekejan, osy Kışı jüz neşe ataǧa bölınedı? - dep sūrapty Änet baba bırde ınısın synamaq bolyp.
-Kışı jüzde aǧa balasy alty ata – Älım, jetı ata – Jetıru, on ekı ata Baiūly bärı qosylyp jiyrma bes taŋbaly el bolady, - deidı Äiteke.
-Jiyrma bes degen - jıgıttıŋ jasy. Senıŋ elıŋnıŋ jauger, batyr bolatyny sodan eken ǧoi, - deptı Änet baba taǧy synamaq bolyp.
-Änet baba, dūrys aitasyŋ. Kışı jüzdıŋ balasy azǧana qazaqtyŋ jau betınde ösıp-önıp, qylyş ūstap tuatyny ras. Bıraq qanqor emes. Jau kelgende jiyrma besı bırıgıp bır atanyŋ balasy bolatyny taǧy ras. Bıraq, daŋǧoi emes. Al, jiyrma bestı azsynsaŋyz, qūlynda saqau, qūnanda tıseu jinamasaq ta – kelem deseŋız sızdı de bır ata etıp qosyp alaiyq, - deptı Äiteke. Sonda Äiteke aitqan eken.
-Äitekejan-ai, synaiyn dep aityp edım, köŋılıŋe kelıp qaldy bılem, tūspalyŋdy tüsındım. Keşe Arǧyn-Tobyqtynyŋ tentekterı qyrda aŋ aulap jürıp, bır tülkını bölıse almai kerısıp qalǧan eken. Jazym bolyp bıreuınıŋ aty ölıptı. Sodan bıtıse almai jatqan jäiı bar edı. Senıŋ menı «köşırıp äketemın» dep otyrǧanyŋ sony meŋzegenıŋ ǧoi. Endeşe sol daudy özıŋ şeşıp berıp ket.
Söitse, aty ölgen jıgıt qoinynan qūran şyǧaryp, «menıŋ tös qaltamda qūran bar edı, būl sony syilamai janamalai qosylyp, atymdy orǧa jyqty. Tülkını berıp qana qūtylmaidy, qūrandy syilamaǧany üşın bır aiyp, atymdy öltırgenı üşın ekı aiyp tartsyn» dep, jūrttyŋ köbın öz auzyna qaratyp qoiǧan eken. Änet babanyŋ dındarlyǧyn bılıp, bır jaǧynan sony da arqa tūtsa kerek. Äiteke bi at jazym bolǧan jerge özı baryp kelgen soŋ, ekı jıgıttı de Änet babanyŋ aldyna şaqyrady.
-Senıŋ atyŋ ölgenı ras eken. Bıraq, ol myna jıgıttıŋ aiyby emes, öz aiybyŋ, - deidı daugerge.
-Nege? - deidı ol.
-Negesı sol, senıŋ mıngen atyŋnyŋ oŋ jaq közı soqyr eken. Jürgende ylǧi oŋ jaǧymen qorǧanyştap, joldyŋ sol jaǧyndaǧy şöptı jūlyp jep otyrypty. Jönı tüzu adam soqyr atpen aŋǧa şyǧa ma? – dep bır toqtaǧanda, dauger:
-Qoinymdaǧy qūrandy qaitesız? – deptı.
-Qūran üşın sen myna Änet babaŋa aiyp töleisıŋ. Aidalada aŋ quyp, arqalanyp kele jatqan jıgıt senıŋ qabat-qabat kiımıŋnıŋ qaltasynda ne jatqanyn qaidan bılsın. Būl – bır. Ekınşıden, mūsylmandyq şartynda aŋ quu, qyzyq quu sekıldı jelökpe ıste «Qūrandy» qaltaǧa salyp, alyp şyqpaidy. Aŋ quǧan kezde adamnyŋ köŋılı basqa jaqqa auady, kiımı bylǧanady, däretı būzyluy da mümkın. Endeşe tülkı aulauǧa aqylyŋ jetkende, osyǧan nege aqylyŋ jetpeidı.
-Aǧatai-ai, eŋ bolmasa tülkıden aiyrmaŋyzşy? – deptı dauger jıgıt jylamsyrap.
-Joq, tülkı senıkı emes. Sen saidyŋ oŋ jaǧynan kelıp qosylypsyŋ. Tülkını jyqqan oq sol jaq büiırınen qadalǧan.
Äitekenıŋ myna bilıgıne riza bolǧan mergen jıgıt «Äiteke aǧa, men osy tülkını daugerıme-aq bailadym. Endı osy otyrǧan bärıŋız bızdıŋ üiden däm tatyŋyzdar» - dep qonaqqa şaqyrypty. Ekı dauger tös qaǧystyryp tarqaǧanyn körgen Änet baba Äitekege aq batasyn bergen eken deidı.
(jalǧasy bar)
Ardaq BERKIMBAI
