قىتاي ۇكىمەتى قاجىعۇمار شابدانۇلىن «1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ۇلتتىق دەربەستىكتى كوزدەيتىن «ءۇمىت» اتتى پارتيا قۇردى جانە قازاقستاننىڭ استىرتىن ۇيىمدارىمەن بايلانىس جاسادى» دەگەن ايىپتاۋلارمەن، «شەتەل جانسىزى» دەگەن جەلەۋمەن 13 جىلعا ەكىنشى مارتە تۇرمە جازاسىنا كەسەدى.
قاجىعۇمار 40 جىلدان استام ءومىرىن تۇرمەدە وتكىزدى. ونىڭ سوڭعى 13 جىلىندا ۇرىمجىدەگى №1 تۇرمەدە بولدى. قىتاي وكىمەتى تارابىنان ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى قۋدالانعانى ءۇشىن قاجىعۇمار شابدانۇلى قاماۋدا وتىرعان كەزدە ادام قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى «حالىقارالىق راقىمشىلىق» (امنەستي ينتەرنەشنل) ۇيىمى ونى «ار-وجدان تۇتقىنى» دەپ تانىپ، قىتايدىڭ قۇزىرەتتى رەسمي ورىندارىنان ول كىسىگە بايلانىستى ءادىل تەرگەۋ مەن اشىق سوت جۇرگىزۋىن جۇيەلى تۇردە تالاپ ەتكەن. قاجەكەڭ سول №1 تۇرمەسىندە جاتقاندا «پانا» رومانىن جازىپتى.
«پانا» رومانىندا سول زامانداعى التاي مەن شينجياڭداعى ساياسي-تاريحي وقيعالار ءدىني جانە قوعام قايراتكەرى، الاششىل اسىل ازامات، باتىر – زۋقا ءسابيتۇلىنىڭ تاعدىرى مەن ءومىرى ارقىلى كورنىس تاپتى. التايداعى ازاتكەر شالداردىڭ ۇرپاق پەن ۇلت ءۇشىن كۇرەسى بەينەلەندى. جوق-جىتىككە، جەتىم-جەسىرگە، بوسقىن ەلگە پانا بولعان زۋقا رۋدىڭ ەمەس، ۇلتتىڭ تۇلعاسىنا اينالدى. تۋىسقان تاتار، نوعاي ازاماتتارى، ورىس پاتشاسىنان قاشقاندار مەن اسكەردەن قاشقاندار، كەڭەستىڭ قىزىل ۇكىمەتىنەن قاشقاندار زۋقانى پانالادى. تىپتەن موڭعول، ورىس، قىتاي، دۇڭگەندەر، ۇيعۇرلار دا پانالاپتى. وسىلايشا سانالى عۇمىرىن حالىق ءۇشىن جۇمساعان اياۋلى تۇلعا وزىنەن پانا تاپقان دۇڭگەن جىگىتىنىڭ ساتقىندىعى سەبەبىنەن قىتاي اسكەرىنىڭ قولىندا قازا بولدى. مارقۇمنىڭ باسىن ەلگە سەس كورسەتۋ ءۇشىن سارسۇمبە (التايدىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى، قازىرگى التاي قالاسى) قالاسىنداعى كوپىردە جەتى كۇن ءىلىپ قويعان. كەيىن حالىقتىڭ رايىنان قورقىپ قايتىپ بەرگەن. وسىلايشا تاريحتا كەنەسارى حان، بوكە باتىردان كەيىن ءۇشىنشى قازاقتىڭ باسى جاۋ تاراپىنان كەسىلگەن. زۋقانىڭ باسىن ۇكىمەت قايتارعاننان كەيىن دەنەسىنە قوسىپ جەرلەندى. ال، بوكەنىڭ دەنەسى سوناۋ تيبەتتە قالسا، باسى التايعا قويىلدى. كەنەسارى حاننىڭ باسى ءالى ەلىنە قايتپاي وتىر. قاجىعۇمار اتامىز التايدىڭ ۇلى تۇلعاسىنىڭ بەينەسىن «پانا» رومانى ارقىلى ماڭگىلىك ەتىپ قاشاپ جازىپ كەتتى.
قاجىعۇمار تاعدىرى زۋقا تاعدىرىنىڭ جالعاسى
قاجىعۇمار شابدانۇلى (1925-2011) تۋرالى بىلمەيتىن قازاق كەم دە كەم. 86 جىلدىق عۇمىرىنىڭ 40 جىلدان استامىن تۇرمەدە وتكىزگەن اسىل ازاماتتىڭ ءار ءىسى مەن ءار ءسوزى «پانا»، «قىلمىس» روماندارى ارقىلى اڭىز بولىپ قالدى. كۇرەسكەر جازۋشى، الاشتىڭ ارداگەر ازاماتى قاجىعۇمىردىڭ قيلى تاعدىرى كەڭەس وداعىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنى مەن ستالين زامانىنىداعى قولدان جاسالعان قاتىگەز «اشارشىلىققا»، كەيىن قىتاي ۇكىمەتىندەگى «ءۇش ايماقتاعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى»، «سولشىلدىق» پەن سوعىس جىلدارىنا تۋرا كەلدى. 1916-1917 جىلدارداعى اق پاتشا مەن كەڭەستىك كوممۋنيستەردىڭ اراسىنداعى قيانكەسكى سوعىستا قازاققا جانە تاتار باستاعان تۋىسقان ۇلتتارعا وڭاي تيگەن جوق. وسىلايشا سوعىستان قاشقان، اشارشىلىقتان قاشقان، اسكەردەن قاشقان ازاماتتار توپ-توبىمەن قازىرگى قىتاي ەلىنە قاراستى التاي، تارباعاتاي جانە ىلە مەن ەرەنقابىرعا وڭىرلەرىنە استى. ول كەزدە شينجياڭدى قىتايدىڭ گومينداڭ ۇكىمەتى باسقارىپ تۇرعان بولاتىن. ونسىز دا ۇكىمەت پەن حالىق اراسىنداعى ۋشىعىپ تۇرعان بۇل كەز قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «پانا» رومىنىندا كورىنىس تاپتى.
روماننىڭ باس كەيىپكەرى زۋقا قاجى ءسابيتۇلى نۇرمۇحامبەت ابىز نەمەرەسى. شىعىس قازاقستاننىڭ زايسان، اياكوز وڭىرلەرىندە قاتار كوشىپ قونعان تۋىستاس-اعايىن اۋىلداردىڭ تاعدىرلارى دا ۇقساپ كەتتى. زۋقا التايعا اۋسا، ونىڭ سوڭعى كەزى قاجىعۇماردىڭ بالا كەزىنە تۋرا كەلدى. ول دا قىتايعا اۋدى. زۋقانىڭ ءومىرى 1870-1930 جىلدارداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى الاساپىران تاعدىردى كورسەتسە، قاجىعۇمار ءومىرى سول 1930 جىلدان باستاپ قازىرگە دەيىنگى قازاق باسىنداعى تاعدىردىڭ ءبىر بولىگىن كورسەتتى. رۋحتاس، تەتەلەس، جالعاس بولدى.
«زۋقا باتىر» دەگەن اتپەن تانىمال زۋقا ءسابيتۇلى (1866-1928 ) اتا جولىن قۋىپ، ءدىني تاربيە العان، بالا وقىتىپ، مەدرەسە اشقان عۇلاما كىسى. زۋقانىڭ اتاسى نۇرمۇحامبەت ورتا ءجۇزدىڭ ءدىني قايراتكەرى، ابىز دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن تۇلعا. نۇرمۇحانبەت ابىز بۇحارا، ۋفا قالالارىندا ءبىلىم الىپ، كەيىن شىعىس قازاقستان وڭىرىندە مەدرەسە سالىپ، بالا وقىتقان. زۋقانىڭ اكەسى دە 40 جىل بالا تاربيەلەپ، «داموللا» اتانعان ۇستاز. اكەدەن جاستاي جەتىم قالعان زۋقا سول اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ قيىندىعىن كوردى. 1883 جىلى تۋىپ-وسكەن زايسان وڭىرىنەن قىتايداعى التايعا اسقان بولاتىن. ابىز ۇرپاقتارىنىڭ التايعا كەلۋىن التاي ەلى قۋانا قارسى الدى. زۋقا وسىلايشا مەدرەسە اشىپ، بالا وقىتا باستادى. كەيىن ءتۇرلى زاڭسىزدىقتار مەن قورلىق كورگەن جەتىم-جەسىرلەردىڭ، قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، بوسقىن قازاقتىڭ كۇنىن كورگەن سوڭ، ساياسات پەن بيلىككە ارالاسا باستادى.
تىپتەن، التايدا العاش رەت اسكەر ۇستاپ، قورعانىس قۇردى. 1924-1926 جىلدارى قىتايدىڭ 5 رەتكى شابۋىلىن تويتارىپ، ۇلكەن اسكەري كۇشكە اينالدى. وسىلايشا التاي ۇلىقتارى مەن قىتاي ۇكىمەتى ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى تۇلعاعا اينالدى. اۋەلى، رەسەي اق پاتشاسىنىڭ قىزىل ۇكىمەت ارمياسىنان قاشقان اتامان باكيشەۆتىڭ ارمياسىن زۋقا ساربازدارى ءور التايعا جىبەرمەي، ەكى رەت سوعىس ارقىلى تويتارعانى دا روماندا كورنىس تاپقان بولاتىن.
«ءبىز التايدىڭ شالدارىنا قارىزدارمىز»
جازۋشى، ەتنوگراف باياحمەت جۇمابايۇلى قاجىعۇماردى قالاي كورگەنىن بىلاي ەسكە الدى:
قاجىعۇمار اتامىز 1985 جىلدارى قىتاي تۇرمەسىنەن شىعىپ، «شۇعىلا» جۋرنالىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزى ەدى. كەزەكتى ءبىر باس قوسۋعا ۇرىمجىدەگى شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقيتىن جىگىتتەر دە كەلەدى. ارينە، اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعالاردى كورىپ، ولاردىڭ ءتالىمىن الۋ كىمگە بولسا دا قۋانىش عوي. جينالىستا قىتايدىڭ تارىم ەڭبەكپەن وزگەرتۋ الاڭىن توزدىرعان عاپپار ءبىلال، ورازانباي ەگەۋباي قاتارلى ءبىراز تۇلعالار بولدى. ءبىر ۇزىلىستە قاجىەكەڭ زىر جۇگىرىپ، قىزمەت كورسەتىپ جۇرگەن مەنى شاقىرىپ الدى، – دەپ ەسىنە الدى باياحمەت اعا. – ۇزىن بويلى، ءتىپ-تىك جۇرەتىن، اپپاق، شاشىن قايقايتا تارعان قاجەكەڭ بارىنەن ساليقالى كورىنەتىن.
– جىگىتتەر قايدان بالاسىڭدار؟
– شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل-ادەبيەتىنەنبىز.
– قاي اۋىلدانسىڭ؟
– التايدان.
– ە، التايدىڭ شالدارىنا وتەي الماي جۇرگەن قارىزىم بار ەدى. كوپ قازاققا قورعان بولىپ، كوپ ادامنىڭ جانىنا اراشا بولدى – دەدى دە كۇرسىندى.
مىنە بۇل باياحمەت اعامىزدىڭ قاجىعۇماردى ەسكە الۋى ەدى. مەنىڭ ناعاشى اتام وجاۋباي اۋحادي قاجەكەڭمەن تارىم تۇرمەسىندە 7 جىل ءبىر بولمەدە، قاتار توسەكتە جاتىپتى. «كوپ قىلمىسكەرلەردىڭ ىشىندە 3 قانا قازاق بولدىق. قالعان قازاقتار باسقا جاقتا بولدى» – دەپ ەسكە الدى اتامىز. اتامىز 2014 جىلى استاناعا كەلگەندە ول كىسى تۋرالى:
«قاجىعۇمار – ادامنىڭ بۇلبۇلى ەدى. ونىڭ جازعان شىعارمالارىن ەشكىم دە وقي المايتىن. تەك بىرنەشە بەلگىمەن جازعان شىعارماسىن ءوزى ۇزىنسونار ەتىپ وقىپ بەرەتىن»، – دەپ ەسكە الدى. مەن دە ناعاشى اتامنان قاجىعۇمار تۋرالى كوپ دەرەكتەر سۇرادىم (الدا جازاتىن بولامىن). استانادا جايىلعان داستارحاندا باياحمەت اعادان باستاپ، ۇزبەن قۇرمانباي، ەرعوجا تىلەپبەردى سىندى ءبىراز تۇلعالار بولدى. ءبىر سۇراعىمدى قاجىعۇماردىڭ «ءبىز التايدىڭ شالدارىنا قارىزدارمىز» دەگەندى قالاي ايتقانىن سۇرادىم.
وجەكەڭ: «التاي ەلى – سابەتتەن (كەڭەس وداعى) قاشقاندارعا، قۋعىن-سۇرگىندە جۇرگەن، اشارشىلىقتان بوسقاندارعا پانا بولدى. تىپتەن تارىم تۇرمەسىندە دە التايدىڭ تارىمداعى اسكەردىڭ مالىن جاياتىن شالدارى كوپ كومەكتەستى. ولار دالانىڭ اكادەميكتەرى عوي»، – دەدى.
شالدار كورسەتپەي سويعان مالدىڭ ەتىن ءپىسىرىپ، تارىمنان اعىپ جاتقان سۋدىڭ جاعاسىن ءسال ۇڭگىپ كومىپ كەتەتىن، ءبىز ولاردى بەلگى بويىنشا تاۋىپ الىپ، جەيتىنبىز. سۋ جيەگىنە كومىلگەن تاماق بۇزىلمايتىن. ودان سىرت قانشاما ناۋقاستاردى قازاقى ەمدەۋ جولىمەن ەمدەپ امان الىپ قالدى، – دەپ اڭگىمە ءوربىتتى.
«پانا» – قاجىعۇماردىڭ التايدىڭ شالدارىنا قويعان ماڭگىلىك ەسكەرتكىشى ەدى...
بەيسەن احمەتۇلى بۇقارباي
"Baq"kz سايتى
