Qytai ükımetı Qajyǧūmar Şabdanūlyn «1986 jyldyŋ jeltoqsanynda ūlttyq derbestıktı közdeitın «Ümıt» atty partiia qūrdy jäne Qazaqstannyŋ astyrtyn ūiymdarymen bailanys jasady» degen aiyptaularmen, «şetel jansyzy» degen jeleumen 13 jylǧa ekınşı märte türme jazasyna kesedı.
Qajyǧūmar taǧdyry Zuqa taǧdyrynyŋ jalǧasy
Qajyǧūmar Şabdanūly (1925-2011) turaly bılmeitın qazaq kem de kem. 86 jyldyq ǧūmyrynyŋ 40 jyldan astamyn türmede ötkızgen asyl azamattyŋ är ısı men är sözı «Pana», «Qylmys» romandary arqyly aŋyz bolyp qaldy. Küresker jazuşy, Alaştyŋ ardager azamaty Qajyǧūmyrdyŋ qily taǧdyry Keŋes Odaǧynyŋ quǧyn-sürgını men Stalin zamanynydaǧy qoldan jasalǧan qatygez «Aşarşylyqqa», keiın Qytai ükımetındegı «Üş aimaqtaǧy ūlt azattyq köterılısı», «Solşyldyq» pen soǧys jyldaryna tura keldı. 1916-1917 jyldardaǧy Aq patşa men Keŋestık kommunisterdıŋ arasyndaǧy qiankeskı soǧysta qazaqqa jäne tatar bastaǧan tuysqan ūlttarǧa oŋai tigen joq. Osylaişa soǧystan qaşqan, aşarşylyqtan qaşqan, äskerden qaşqan azamattar top-tobymen Qazırgı Qytai elıne qarasty Altai, Tarbaǧatai jäne Ile men Erenqabyrǧa öŋırlerıne asty. Ol kezde Şinjiiaŋdy Qytaidyŋ Gomindaŋ ükımetı basqaryp tūrǧan bolatyn. Onsyz da ükımet pen halyq arasyndaǧy uşyǧyp tūrǧan būl kez Qajyǧūmar Şabdanūlynyŋ «PANA» romynynda körınıs tapty.
Romannyŋ bas keiıpkerı Zuqa qajy Säbitūly Nūrmūhambet abyz nemeresı. Şyǧys Qazaqstannyŋ Zaisan, Aiaköz öŋırlerınde qatar köşıp qonǧan tuystas-aǧaiyn auyldardyŋ taǧdyrlary da ūqsap kettı. Zuqa Altaiǧa ausa, onyŋ soŋǧy kezı Qajyǧūmardyŋ bala kezıne tura keldı. Ol da qytaiǧa audy. Zuqanyŋ ömırı 1870-1930 jyldardaǧy qazaq halqynyŋ basyndaǧy alasapyran taǧdyrdy körsetse, Qajyǧūmar ömırı sol 1930 jyldan bastap qazırge deiıngı qazaq basyndaǧy taǧdyrdyŋ bır bölıgın körsettı. Ruhtas, teteles, jalǧas boldy.
«Zuqa batyr» degen atpen tanymal Zuqa Säbitūly (1866-1928 ) ata jolyn quyp, dıni tärbie alǧan, bala oqytyp, medrese aşqan ǧūlama kısı. Zuqanyŋ atasy NŪRMŪHAMBET orta jüzdıŋ dıni qairatkerı, Abyz därejesıne deiın köterılgen tūlǧa. Nūrmūhanbet abyz Būhara, Ufa qalalarynda bılım alyp, keiın Şyǧys Qazaqstan öŋırınde medrese salyp, bala oqytqan. Zuqanyŋ äkesı de 40 jyl bala tärbielep, «Damolla» atanǧan ūstaz. Äkeden jastai jetım qalǧan Zuqa sol aumaly-tökpelı zamannyŋ qiyndyǧyn kördı. 1883 jyly tuyp-ösken Zaisan öŋırınen Qytaidaǧy Altaiǧa asqan bolatyn. Abyz ūrpaqtarynyŋ Altaiǧa keluın Altai elı quana qarsy aldy. Zuqa osylaişa medrese aşyp, bala oqyta bastady. Keiın türlı zaŋsyzdyqtar men qorlyq körgen jetım-jesırlerdıŋ, quǧyn-sürgın körıp, bosqyn qazaqtyŋ künın körgen soŋ, saiasat pen bilıkke aralasa bastady.
Tıpten, Altaida alǧaş ret äsker ūstap, qorǧanys qūrdy. 1924-1926 jyldary Qytaidyŋ 5 retkı şabuylyn toitaryp, ülken äskeri küşke ainaldy. Osylaişa Altai ūlyqtary men Qytai ükımetı üşın eŋ qauıptı tūlǧaǧa ainaldy. Äuelı, Resei Aq patşasynyŋ Qyzyl ükımet armiiasynan qaşqan Ataman Bakişevtıŋ armiiasyn Zuqa sarbazdary Ör Altaiǧa jıbermei, ekı ret soǧys arqyly toitarǧany da romanda körnıs tapqan bolatyn.
«Bız Altaidyŋ şaldaryna qaryzdarmyz»
Jazuşy, etnograf Baiahmet Jūmabaiūly Qajyǧūmardy qalai körgenın bylai eske aldy:
Qajyǧūmar atamyz 1985 jyldary qytai türmesınen şyǧyp, «Şūǧyla» jurnalynda jūmys ıstep jürgen kezı edı. Kezektı bır bas qosuǧa Ürımjıdegı Şinjiiaŋ universitetınıŋ Ädebiet fakultetınde oqityn jıgıtter de keledı. Ärine, aty aŋyzǧa ainalǧan tūlǧalardy körıp, olardyŋ tälımın alu kımge bolsa da quanyş ǧoi. Jinalysta Qytaidyŋ Tarym eŋbekpen Özgertu alaŋyn tozdyrǧan Ǧappar Bıläl, Orazanbai Egeubai qatarly bıraz tūlǧalar boldy. Bır üzılıste Qajyekeŋ zyr jügırıp, qyzmet körsetıp jürgen menı şaqyryp aldy, – dep esıne aldy Baiahmet aǧa. – Ūzyn boily, tıp-tık jüretın, äppaq, şaşyn qaiqaita tarǧan Qajekeŋ bärınen säliqaly körınetın.
– Jıgıtter qaidan balasyŋdar?
– Şinjiiaŋ Universitetınıŋ Tıl-ädebietınenbız.
– Qai auyldansyŋ?
– Altaidan.
– E, Altaidyŋ şaldaryna ötei almai jürgen qaryzym bar edı. Köp qazaqqa qorǧan bolyp, köp adamnyŋ janyna araşa boldy – dedı de kürsındı.
Mıne būl Baiahmet aǧamyzdyŋ Qajyǧūmardy eske aluy edı. Menıŋ naǧaşy atam Ojaubai Auhadi Qajekeŋmen Tarym türmesınde 7 jyl bır bölmede, qatar tösekte jatypty. «Köp qylmyskerlerdıŋ ışınde 3 qana qazaq boldyq. Qalǧan qazaqtar basqa jaqta boldy» – dep eske aldy atamyz. Atamyz 2014 jyly Astanaǧa kelgende ol kısı turaly:
«Qajyǧūmar – adamnyŋ būlbūly edı. Onyŋ jazǧan şyǧarmalaryn eşkım de oqi almaityn. Tek bırneşe belgımen jazǧan şyǧarmasyn özı ūzynsonar etıp oqyp beretın», – dep eske aldy. Men de naǧaşy atamnan Qajyǧūmar turaly köp derekter sūradym (alda jazatyn bolamyn). Astanada jaiylǧan dastarhanda Baiahmet aǧadan bastap, Üzben Qūrmanbai, Erǧoja Tılepberdı syndy bıraz tūlǧalar boldy. Bır sūraǧymdy Qajyǧūmardyŋ «bız Altaidyŋ şaldaryna qaryzdarmyz» degendı qalai aitqanyn sūradym.
Ojekeŋ: «Altai elı – säbetten (Keŋes Odaǧy) qaşqandarǧa, quǧyn-sürgınde jürgen, aşarşylyqtan bosqandarǧa pana boldy. Tıpten Tarym türmesınde de Altaidyŋ tarymdaǧy äskerdıŋ malyn jaiatyn şaldary köp kömektestı. Olar dalanyŋ akademikterı ǧoi», – dedı.
Şaldar körsetpei soiǧan maldyŋ etın pısırıp, Tarymnan aǧyp jatqan sudyŋ jaǧasyn säl üŋgıp kömıp ketetın, bız olardy belgı boiynşa tauyp alyp, jeitınbız. Su jiegıne kömılgen tamaq būzylmaityn. Odan syrt qanşama nauqastardy qazaqy emdeu jolymen emdep aman alyp qaldy, – dep äŋgıme örbıttı.
«Pana» – Qajyǧūmardyŋ Altaidyŋ şaldaryna qoiǧan mäŋgılık eskertkışı edı...
Beisen Ahmetūly Būqarbai
"Baq"kz saity
