قورقىت دەگەندە كوز الدىڭىزعا قانداي كورىنىس كەلەدى؟ شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ولىمنەن قاشقان ءبىر اپەندى شالدى كورەسىز، سولاي عوي؟ راس، سوۆەتتىك يدەولوگيا سانامىزعا سولاي ءسىڭىردى. قورقىت اجالدان قاشقان سۋجۇرەك ادام بولعان بولسا، نەگە بۇكىل تۇركى جۇرتى ابىز دەپ قۇرمەتتەپ، توبەسىنە كوتەرەدى؟ جو-و-وق، بۇل جەردە نازىك ماسەلە بار، دەپ جازادى «ايقىن» گازەتى.
الكەي مارعۇلاننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، قورقىت - يسلام داۋىرىندە عۇمىر كەشكەن ادام. دەمەك، قورقىت اتانىڭ، ول تۋرالى اڭىزداردىڭ يسلام دىنىمەن تىكەلەي بايلانىسى بار. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جۋرناليست سالتان سايرانۇلى «قورقىت ولىمنەن قاشقان جوق!» دەگەن ماقالا جازدى. اۆتور قورقىت اتانىڭ يسلام ءدىنىنىڭ كورنەكتى وكىلى، ناسيحاتشىسى بولعاندىعىن ايتا كەلىپ، «قورقىتتىڭ قايدا بارسا كوردى كورۋىندەگى سىرى نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى. «بىزدىڭشە، قورقىت اتانىڭ قايدا بارسا الدىنان قازۋلى كور شىعۋىنىڭ استارىندا «ءولىمدى ەسكە الۋ»، «كوردى، قابىردى ويلاۋ»، «ءولىمدى سەزىنۋ» فيلوسوفياسى جاتقان سەكىلدى. ءتىپتى باسقا بىرەۋ ءۇشىن قازىلىپ جاتقان كوردى كورسە دە عيبرات الۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ قابىرىن قازىپ جاتقانداي سەزىنىپ، «قايدا بارسام دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن بولۋى دا مۇمكىن» دەيدى سالتان سايرانۇلى.
قورقىت اتانى بۇگىندە قازاق قانا ەمەس، تۇرىكتەن تاراعان ءبىراز جۇرت كيە تۇتىپ، قۇرمەتتەيدى. اسىرەسە، تۇرىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن حالىقتارى ءۇشىن دە قادىرلى. قورقىت اتانىڭ قابىرى جايىندا تۇرىك حالىقتارى اراسىندا تالاس بار. ءبىز، قازاقتار، قورقىت اتا قىزىلوردا وبلىسى قارماقشى اۋدانىندا جەرلەنگەن دەيمىز. قازىرگى ۋاقىتتا باسىنا ۇلكەن كۇمبەز تۇرعىزىلدى. ءازىربايجاندار بولسا قورقىتتىڭ جاي تاپقان جەرى دەربەنتتىڭ ءسولتۇستىك جاعىندا دەيدى. تۇرىكتەر ءتۇركيانىڭ بايبۋرت اۋدانىنداعى ماساتتا جەرلەنگەن دەپ ءجۇر. انادولىداعى باۋىرلارىمىز جىل سايىن دەدە قورقىت مادەني-ونەر جيىنىن وتكىزەدى. سوندا قالاي، ءبىر ادامنىڭ ءۇش جەردە جەرلەنۋى مۇمكىن بە؟
قورقىتتىڭ دەربەنتتە جەرلەنگەنى تۋرالى دەرەكتى 1638 جىلى نەمىس ساياحاتشىسى ادام ولەاري كەلتىردى. ول دەربەنتتە بولىپ، قورقىت جايلى اڭىزدارعا قانىققان. كونەكوزدەردەن وسىندا قورقىتتىڭ جەرلەنگەنىن ەستىپ، جازىپ كەتكەن. ولەاريدىڭ زامانداسى، تۇرىك تاريحشىسى ەۆليا چەلەبي دە «ساياحاتناما» كىتابىندا قورقىتتىڭ قابىرى دەربەنتتە ەكەنىن راستاعان. مازاردىڭ ماڭدايىندا «قورقىت اتا زيراتى. بۇل - ۇلى سۇلتان. بۇل سۇلتانعا شيرۆاندىقتار تابىنادى» دەگەن ارابشا جازۋ بارىن جەتكىزگەن. وسى جازبالاردى وقىپ، 1908 جىلى ۆاسيلي بارتولد دەربەنتكە بارىپ، ولەاري ايتقان قورقىت مازارىن ىزدەدى. الايدا تابا المادى. كەيىن بۇل ساپارى جايىندا «تاعى دا قورقىت تۋرالى حابار» ەڭبەگىندە تاپتىشتەپ جازدى. سوعان قاراعاندا قورقىتتىڭ قازاقستاندا جەرلەنگەنى جايلى دەرەك ەڭ سەنىمدىسى سەكىلدى. قورقىت - قازاقتىڭ ءتول تۇلعاسى. قورقىتتىڭ قازاق توپىراعىندا جەرلەنگەنىن شەگەلەپ تۇرىپ دالەلدەگەن - الكەي مارعۇلان. اكادەميك ەڭبەگىندە 1848 جىلى ابۋباكىر ديۆاەۆ تۇسىرگەن قورقىت مازارىنىڭ سۋرەتىن دە بەرگەن. ءسويتىپ، قورقىت بەيىتىنىڭ قىزىلوردا وبلىسى قارماقشى اۋدانى ماڭىنداعى قورقىت ستانساسىنا جاقىن جەردە جاتقانىن ناقتىلادى.
نەگىزىندە قازاق پەن قورقىتتى بايلانىستىراتىن بىرنەشە دۇنيە بار. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى ءبىزدىڭ گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا: «قورقىت اڭىزدارى قازاقتا مول ساقتالعان. سونىمەن قاتار قورقىت مازارلارىنىڭ نەگىزگىسى - سىردىڭ بويىندا تۇر. ولاي دەيتىنىمىز، تۇركيانىڭ بايبۋرت قالاسىندا دا، كاۆكازدا دا قورقىتتىڭ مازارى بار. دەگەنمەن دە قورقىت كۇيلەرىنىڭ تەك قازاق اراسىندا ساقتالۋى، باسقا تۇركى حالىقتارىندا كەزدەسپەيتىن قورقىت اڭىزدارىنىڭ بۇگىنگە دەيىن قازاق ارقىلى جەتۋى - قورقىت مۇراسىنىڭ مۇراگەرى قازاق ەكەنىن كورسەتەدى» دەگەن بولاتىن.
پروفەسسور باعدات كارىبوزۇلى دا سىر بويىندا جەرلەنگەن ادامنىڭ قورقىت ەكەنىن راستايدى. دەربەنتتەگى قورقىت، باسقا قورقىت دەگەن وي قورىتادى. «ءا.مارعۇلاننىڭ ءدالەلدەۋى بويىنشا ءبىر ەمەس، بىرنەشە قورقىت بولعانعا ۇقسايدى. ماسەلەن، ورحان شايح ەڭبەكتەرىندە گەرمانيا ەلشىسى ادام ولەاريۋستىڭ 1638 جىلى «يمام قورقىت» دەپ تانىلعان مازاردى كورگەنىن، ونىڭ تۇرىك ەلىندەگى دەربەنت قالاسىنا جاقىن ماڭايدا ورنالاسقانىن جازعاندارىن كەلتىرە وتىرىپ: «دەربەنتتەگى ولەاريۋس ايتقان قورقىتتىڭ مولاسىنا ءمان بەرۋگە بولمايدى، ۇلى قورقىت ول جەردە بولماعان. ءبىر عانا سىردىڭ بويىندا وعىزدار ورتاسىندا وتكەن كىسى. دەربەنتتىڭ قورقىتى قىپشاقتاردان قالعان باسقا قورقىت، ونداي قورقىتتار بەرگى كەزدە كوپ بولعان» دەپ جازادى.
دەمەك، قورقىت جىرلارىنداعى قورقىت، ءا.مارعۇلاننىڭ جانە باسقا الەمدىك دەڭگەيدەگى قورقىتتانۋشىلاردىڭ دالەلدەپ بەرگەنىندەي، جانكەنتتە تۋىپ، سىرداريا وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنا جەرلەنگەن قورقىت دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋگە بولادى» دەيدى.
جازۋشى قويشىعارا سالعاراۇلى «ورتاعاسىرلىق تۇرىكتەر» كىتابىندا قورقىت اتامىزدىڭ دەربەنتتەگى مازارىنا قاتىستى قىزىق مالىمەت بەرەدى. جازۋشىنىڭ پىكىرىنشە، دەربەنتكە بارعان وعىزدار قورقىت مازارىن قايتا سالعان بولۋى مۇمكىن. «جاۋگەرشىلىك، شاپقىنشىلىقتىڭ ءجيى بولۋىنىڭ سالدارىنان اتامەكەنىنەن ءجيى ايىرىلىپ، باسقا جەرگە قونىس اۋدارعان تايپالار قۇرباندىق شالار كەزىندە بۇرىنعى قارا جۇرتقا - كيەلى ورىنعا جەتە المايتىن بولعان سوڭ، سول جاڭا بارعان جەرىندە باياعى ەل تانىعان، وزدەرى تابىنعان ءاۋليەلەرگە ارناپ، جاڭادان اۋەلگى كەزدە باستاپقى تۇرىنە ۇقساتىپ، كەيىن ونىڭ ارحيتەكتۋراسىن جەتىلدىرە جاڭارتىپ مازار تۇرعىزىپ، سونىڭ باسىنا قۇرباندىق شالۋدى ادەتكە اينالدىرعان.
مىنە، ءبىز بىلەتىن سىرداريا بويىنداعى، سونداي-اق الگى ولەاري جازاتىن دەربەنتتەگى قورقىت مازارلارى وسىنداي رەتپەن ومىرگە كەلگەن مازارلار بولسا كەرەك... اشىعىن ايتۋ كەرەك، بۇل مازارلار جونىندە داۋ كوپ. سونىڭ ءبارىن جوندەي بەرۋ دە قيىن. مىسالى، اكادەميك الكەي مارعۇلان «ەجەلگى جىر، اڭىزدار» دەگەن كىتابىندا: «دەربەنتتەگى ولەاري ايتقان قورقىت مولاسىنا ءمان بەرۋگە بولمايدى. ۇلى قورقىت ول جەردە بولماعان» دەپ اشىق جازادى. مۇنىڭ سىرتىندا اكادەميك ۆاسيلي بارتولد تا دەربەنتتە قورقىتتىڭ مازارى جوق دەگەن پىكىرى بار. بۇل ارادا ەكى اكادەميكتىڭ پىكىرىندە قايشىلىق بار. ءبىرى - «بار» دەيدى، بىراق وعان «ءمان بەرۋگە بولمايدى» دەيدى. ەكىنشىسى - «دەربەنتتە قورقىتتىڭ مازارى جوق» دەيدى. بىلاي قاراعاندا، ءا.مارعۇلاننىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇرىس. راسىندا، قورقىت ول جەردە بولماعان. بىراق ول جەردە وعىزداردىڭ بولعانى شىندىق. ح-ءحىىى عاسىرلاردا زاكاۆكازە مەن كىشى ازياعا كەتكەن وعىزداردىڭ وڭتۇستىك توبى ءازىربايجان مەن اناتوليا تۇرىكتەرىنىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلەس قوسقانى جۇرتتىڭ بارىنە تاريحتان بەلگىلى. دەمەك، دەربەنتكە بارعان وعىزداردىڭ وندا قورقىت مازارىن سالىپ، سوندا اتا-بابا ارۋاعىنا ارناپ قۇرباندىق شالۋى ابدەن مۇمكىن» دەيدى. قورقىتتىڭ بىرنەشە جەردە مازارى بولۋىنا قاتىستى پىكىردى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ دوتسەنتى ءتورالى قىدىردان سۇرادىق. عالىم جوعارىدا ايتقان سالتان سايرانۇلىنىڭ ويىن قۋاتتادى. قورقىت قابىرلەرىنىڭ كوپتىگىن ونىڭ رۋحاني ىلىممەن بايلانىستى بولعانىمەن ءتۇسىندىردى. «مۇنداي دۇنيەلەر يرفاني (ميستيكالىق) تانىمدا ءجيى كەزدەسەدى. احمەت ءياسساۋيدىڭ رۋحاني ۇستازى سانالاتىن ارىستان بابتىڭ دا، اقيقاتتى ىزدەگەن ءناسريددين قوجانىڭ دا ەكى-ءۇش جەردە مازارى بار. جالپى قابىر بىرەۋ بولعانىمەن دە، مازار ءبىرنەشە بولۋى تاساۋفتا قالىپتى جاعداي. سەبەبى، ۇلكەن اۋليەمەن نە ابىزبەن رابيتا جاساۋ (رۋحاني بايلانىس) ءۇشىن كيەلى مازار بولۋى كەرەك. ءتىپتى كەيبىر اۋليەلەردىڭ دەنەسىن جۋعان جەرلەرىنە دە مازار تۇرعىزعان جاعدايلار بار. تۇركى حالىقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە «قورقىت» دەگەن اتپەن كەزدەسكەنىمەن دە، «دارەجەسى» بىردە «دەدە»، كەيدە «اتا» ء(تىپتى «بابا» دەپ تە كەزدەسەدى) بولىپ بەرىلەدى. مۇنى وعىز ءھام قىپشاق توپتارىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىگى دەگەنىمىزبەن دە وسى ەكى ۇعىمعا نازار اۋدارعان ءجون. مىسالى، ياسساۋي تاريقاتىنىڭ پىرلەرىنە «اتا» دارەجەسى بەرىلگەن. سوندىقتان دا يسمايل اتا، باقىرعان اتا، حاكىم اتا، سادر اتا سەكىلدى. ياعني، «اتا» - جاسى كەلىپ قالعان ادامدى اتاعانىمەن دە تاريقاتتا كەمەل اۋليەلەرگە عانا بەرىلگەن. بۇدان قورقىت ياسساۋي تاريقاتىن ۇستانعان دەگەن تۇجىرىم جاساماعانىمىزبەن دە، قورقىتتىڭ «اتا» اتالۋى جاسى كەلىپ قالعاننان (كەيبىر اڭىزداردى 290 جىل ءومىر سۇرگەندىگى ايتىلادى) ەمەس، رۋحاني ىلىممەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. كونە تۇركىلىك سەنىمنىڭ ابىزى نە سوپىلىقتىڭ اۋليەسى بولسا دا قورقىت ەسىمىنىڭ تاساۋف-يرفاني (سوپىلىق-ميستيكالىق) تانىمعا تىكەلەي قاتىسى بار. باقسى، بالگەر نە اقيقاتتى ىزدەگەن جاننىڭ تۇسىندە «ماعان ايان بەرىلدى» دەپ بەلگى قويىلىپ، مازار تۇرعىزىلعان جەرلەر دە از ەمەس. مىسالى، اۋعانستانداعى «مازاري ءشاريفتىڭ» («كيەلى مازار» دەگەن ماعىنا بەرەدى) تۇرعىزىلۋىنا ءابدىراحمان ءجاميدىڭ تۇسىندە حازىرەت ءالي ايان بەرىپ، سوندا جاتقاندىعىن ايتقاننان كەيىن وسى قالا تۇرعىزىلعان (الايدا يسلامتانۋشى عالىمدار حازىرەت ءالي ول جەرگە بارماعانىن جازعان). قورقىتتىڭ مازارى دەلىنگەن بايبۇرتتاعى «ءالي بابا»، دەربەنتتەگى «يمام قورقىت» نەمەسە احلاتتاعى «قورقىت حان» مازارى بولۋىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا جاتسا كەرەك» دەدى ءتورالى قىدىر.
جازۋشى نۇرعالي وراز ءبىر ماقالاسىندا: «تۇرىك باۋىرلارىمىز قورقىت بابامىزدىڭ مازارى بايبۋرتتا جاتىر دەيدى ەكەن. تۇركى تەكتەس باسقا حالىقتار دا قورقىتتىڭ مولاسى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە دەيدى. مۇنداي كەزدە ءازىربايجان حالقىنىڭ اتاقتى اقىنى ۆاحابزادەنىڭ: «ۇلىلار ءبىر جەردە تۋىپ، مىڭ جەردە ولەدى»، - دەگەن ءسوزى ورالادى ويىڭا. ەڭ باستىسى، قورقىت بابانىڭ ولمەس، وشپەس بەينەسى جۇرەگىمىزدە ەكەندىگى. سوندىقتان دا ونىڭ بەيىتى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە دەپ ويلاۋعا ءبارىمىزدىڭ دە قاقىمىز بار» دەپ جازعان بولاتىن. شىنىندا، قورقىت بەينەسى جۇرەگىمىزدە بولعانى ابزال. ءتۇبى ءبىر تۇرىك حالىقتارىن ءبىر بىرىكتەرسە، قورقىت بىرىكتىرەدى. ەلباسى ماقالاسىندا ايتقان ۇلتتىق كودىمىزدىڭ ءبىرى - وسى قورقىت اتا. سوندىقتان قورقىتتىڭ قازىنالى مۇراسىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ، كەيىنگىگە ۇلگى قىلۋ - بىزگە مۇرات.
سەرىكبول حاسان
