Qorqyt degende köz aldyŋyzǧa qandai körınıs keledı? Şynyŋyzdy aityŋyzşy, ölımnen qaşqan bır äpendı şaldy köresız, solai ǧoi? Ras, sovettık ideologiia sanamyzǧa solai sıŋırdı. Qorqyt ajaldan qaşqan sujürek adam bolǧan bolsa, nege bükıl türkı jūrty abyz dep qūrmettep, töbesıne köteredı? Jo-o-oq, būl jerde näzık mäsele bar, dep jazady «Aiqyn» gazetı.
Älkei Marǧūlannyŋ jazuyna qaraǧanda, Qorqyt - islam däuırınde ǧūmyr keşken adam. Demek, Qorqyt atanyŋ, ol turaly aŋyzdardyŋ islam dınımen tıkelei bailanysy bar. Osydan bıraz uaqyt būryn jurnalist Saltan Sairanūly «Qorqyt ölımnen qaşqan joq!» degen maqala jazdy. Avtor Qorqyt atanyŋ İslam dınınıŋ körnektı ökılı, nasihatşysy bolǧandyǧyn aita kelıp, «Qorqyttyŋ qaida barsa kördı köruındegı syry ne?» degen sūraqqa jauap ızdeidı. «Bızdıŋşe, Qorqyt atanyŋ qaida barsa aldynan qazuly kör şyǧuynyŋ astarynda «ölımdı eske alu», «kördı, qabırdı oilau», «ölımdı sezınu» filosofiiasy jatqan sekıldı. Tıptı basqa bıreu üşın qazylyp jatqan kördı körse de ǧibrat aluy üşın özınıŋ qabırın qazyp jatqandai sezınıp, «Qaida barsam da Qorqyttyŋ körı» degen boluy da mümkın» deidı Saltan Sairanūly.
Qorqyt atany bügınde qazaq qana emes, türıkten taraǧan bıraz jūrt kie tūtyp, qūrmetteidı. Äsırese, türık, äzırbaijan, türkımen halyqtary üşın de qadırlı. Qorqyt atanyŋ qabırı jaiynda türık halyqtary arasynda talas bar. Bız, qazaqtar, Qorqyt ata Qyzylorda oblysy Qarmaqşy audanynda jerlengen deimız. Qazırgı uaqytta basyna ülken kümbez tūrǧyzyldy. Äzırbaijandar bolsa Qorqyttyŋ jai tapqan jerı Derbenttıŋ soltüstık jaǧynda deidı. Türıkter Türkiianyŋ Baiburt audanyndaǧy Masatta jerlengen dep jür. Anadolydaǧy bauyrlarymyz jyl saiyn Dede Qorqyt mädeni-öner jiynyn ötkızedı. Sonda qalai, bır adamnyŋ üş jerde jerlenuı mümkın be?
Qorqyttyŋ Derbentte jerlengenı turaly derektı 1638 jyly nemıs saiahatşysy Adam Olearii keltırdı. Ol Derbentte bolyp, Qorqyt jaily aŋyzdarǧa qanyqqan. Köneközderden osynda Qorqyttyŋ jerlengenın estıp, jazyp ketken. Oleariidıŋ zamandasy, türık tarihşysy Evliia Chelebi de «Saiahatnama» kıtabynda Qorqyttyŋ qabırı Derbentte ekenın rastaǧan. Mazardyŋ maŋdaiynda «Qorqyt ata ziraty. Būl - ūly sūltan. Būl sūltanǧa şirvandyqtar tabynady» degen arabşa jazu baryn jetkızgen. Osy jazbalardy oqyp, 1908 jyly Vasilii Bartold Derbentke baryp, Olearii aitqan Qorqyt mazaryn ızdedı. Alaida taba almady. Keiın būl sapary jaiynda «Taǧy da Qorqyt turaly habar» eŋbegınde täptıştep jazdy. Soǧan qaraǧanda Qorqyttyŋ Qazaqstanda jerlengenı jaily derek eŋ senımdısı sekıldı. Qorqyt - qazaqtyŋ töl tūlǧasy. Qorqyttyŋ qazaq topyraǧynda jerlengenın şegelep tūryp däleldegen - Älkei Marǧūlan. Akademik eŋbegınde 1848 jyly Äbubäkır Divaev tüsırgen Qorqyt mazarynyŋ suretın de bergen. Söitıp, Qorqyt beiıtınıŋ Qyzylorda oblysy Qarmaqşy audany maŋyndaǧy Qorqyt stansasyna jaqyn jerde jatqanyn naqtylady.
Negızınde qazaq pen Qorqytty bailanystyratyn bırneşe dünie bar. Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ prezidentı Darhan Qydyrälı bızdıŋ gazetke bergen sūhbatynda: «Qorqyt aŋyzdary qazaqta mol saqtalǧan. Sonymen qatar Qorqyt mazarlarynyŋ negızgısı - Syrdyŋ boiynda tūr. Olai deitınımız, Türkiianyŋ Baiburt qalasynda da, Kavkazda da Qorqyttyŋ mazary bar. Degenmen de Qorqyt küilerınıŋ tek qazaq arasynda saqtaluy, basqa türkı halyqtarynda kezdespeitın Qorqyt aŋyzdarynyŋ bügınge deiın qazaq arqyly jetuı - Qorqyt mūrasynyŋ mūragerı qazaq ekenın körsetedı» degen bolatyn.
Professor Baǧdat Kärıbozūly da Syr boiynda jerlengen adamnyŋ Qorqyt ekenın rastaidy. Derbenttegı Qorqyt, basqa Qorqyt degen oi qorytady. «Ä.Marǧūlannyŋ däleldeuı boiynşa bır emes, bırneşe Qorqyt bolǧanǧa ūqsaidy. Mäselen, Orhan Şaih eŋbekterınde Germaniia elşısı Adam Oleariustıŋ 1638 jyly «İmam Qorqyt» dep tanylǧan mazardy körgenın, onyŋ Türık elındegı Derbent qalasyna jaqyn maŋaida ornalasqanyn jazǧandaryn keltıre otyryp: «Derbenttegı Olearius aitqan Qorqyttyŋ molasyna män beruge bolmaidy, ūly Qorqyt ol jerde bolmaǧan. Bır ǧana Syrdyŋ boiynda oǧyzdar ortasynda ötken kısı. Derbenttıŋ Qorqyty qypşaqtardan qalǧan basqa Qorqyt, ondai Qorqyttar bergı kezde köp bolǧan» dep jazady.
Demek, Qorqyt jyrlaryndaǧy Qorqyt, Ä.Marǧūlannyŋ jäne basqa älemdık deŋgeidegı qorqyttanuşylardyŋ däleldep bergenındei, Jankentte tuyp, Syrdariia özenınıŋ oŋ jaǧalauyna jerlengen Qorqyt degen tūjyrymǧa keluge bolady» deidı.
Jazuşy Qoişyǧara Salǧaraūly «Ortaǧasyrlyq türıkter» kıtabynda Qorqyt atamyzdyŋ Derbenttegı mazaryna qatysty qyzyq mälımet beredı. Jazuşynyŋ pıkırınşe, Derbentke barǧan oǧyzdar Qorqyt mazaryn qaita salǧan boluy mümkın. «Jaugerşılık, şapqynşylyqtyŋ jiı boluynyŋ saldarynan atamekenınen jiı aiyrylyp, basqa jerge qonys audarǧan taipalar qūrbandyq şalar kezınde būrynǧy qara jūrtqa - kielı orynǧa jete almaityn bolǧan soŋ, sol jaŋa barǧan jerınde baiaǧy el tanyǧan, özderı tabynǧan äulielerge arnap, jaŋadan äuelgı kezde bastapqy türıne ūqsatyp, keiın onyŋ arhitekturasyn jetıldıre jaŋartyp mazar tūrǧyzyp, sonyŋ basyna qūrbandyq şaludy ädetke ainaldyrǧan.
Mıne, bız bıletın Syrdariia boiyndaǧy, sondai-aq älgı Olearii jazatyn Derbenttegı Qorqyt mazarlary osyndai retpen ömırge kelgen mazarlar bolsa kerek... Aşyǧyn aitu kerek, būl mazarlar jönınde dau köp. Sonyŋ bärın jöndei beru de qiyn. Mysaly, akademik Älkei Marǧūlan «Ejelgı jyr, aŋyzdar» degen kıtabynda: «Derbenttegı Olearii aitqan Qorqyt molasyna män beruge bolmaidy. Ūly Qorqyt ol jerde bolmaǧan» dep aşyq jazady. Mūnyŋ syrtynda akademik Vasilii Bartold ta Derbentte Qorqyttyŋ mazary joq degen pıkırı bar. Būl arada ekı akademiktıŋ pıkırınde qaişylyq bar. Bırı - «bar» deidı, bıraq oǧan «män beruge bolmaidy» deidı. Ekınşısı - «Derbentte Qorqyttyŋ mazary joq» deidı. Bylai qaraǧanda, Ä.Marǧūlannyŋ aityp otyrǧany dūrys. Rasynda, Qorqyt ol jerde bolmaǧan. Bıraq ol jerde oǧyzdardyŋ bolǧany şyndyq. H-HIII ǧasyrlarda Zakavkaze men Kışı Aziiaǧa ketken oǧyzdardyŋ oŋtüstık toby Äzırbaijan men Anatoliia türıkterınıŋ halyq bolyp qalyptasuyna üles qosqany jūrttyŋ bärıne tarihtan belgılı. Demek, Derbentke barǧan oǧyzdardyŋ onda Qorqyt mazaryn salyp, sonda ata-baba aruaǧyna arnap qūrbandyq şaluy äbden mümkın» deidı. Qorqyttyŋ bırneşe jerde mazary boluyna qatysty pıkırdı äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ dosentı Törälı Qydyrdan sūradyq. Ǧalym joǧaryda aitqan Saltan Sairanūlynyŋ oiyn quattady. Qorqyt qabırlerınıŋ köptıgın onyŋ ruhani ılımmen bailanysty bolǧanymen tüsındırdı. «Mūndai dünieler irfani (mistikalyq) tanymda jiı kezdesedı. Ahmet Iаssauidıŋ ruhani ūstazy sanalatyn Arystan babtyŋ da, aqiqatty ızdegen Näsriddin Qojanyŋ da ekı-üş jerde mazary bar. Jalpy qabır bıreu bolǧanymen de, mazar bırneşe boluy tasauufta qalypty jaǧdai. Sebebı, ülken äuliemen ne abyzben rabita jasau (ruhani bailanys) üşın kielı mazar boluy kerek. Tıptı keibır äulielerdıŋ denesın juǧan jerlerıne de mazar tūrǧyzǧan jaǧdailar bar. Türkı halyqtarynyŋ auyz ädebietınde «Qorqyt» degen atpen kezdeskenımen de, «därejesı» bırde «Dede», keide «Ata» (tıptı «Baba» dep te kezdesedı) bolyp berıledı. Mūny oǧyz häm qypşaq toptarynyŋ tıldık erekşelıgı degenımızben de osy ekı ūǧymǧa nazar audarǧan jön. Mysaly, Iаssaui tariqatynyŋ pırlerıne «Ata» därejesı berılgen. Sondyqtan da İsmail ata, Baqyrǧan ata, Hakım ata, Sadr ata sekıldı. Iаǧni, «Ata» - jasy kelıp qalǧan adamdy ataǧanymen de tariqatta kemel äulielerge ǧana berılgen. Būdan Qorqyt Iаssaui tariqatyn ūstanǧan degen tūjyrym jasamaǧanymyzben de, Qorqyttyŋ «ata» ataluy jasy kelıp qalǧannan (keibır aŋyzdardy 290 jyl ömır sürgendıgı aitylady) emes, ruhani ılımmen bailanysty boluy mümkın. Köne türkılık senımnıŋ abyzy ne sopylyqtyŋ äuliesı bolsa da Qorqyt esımınıŋ tasauuf-irfani (sopylyq-mistikalyq) tanymǧa tıkelei qatysy bar. Baqsy, balger ne aqiqatty ızdegen jannyŋ tüsınde «maǧan aian berıldı» dep belgı qoiylyp, mazar tūrǧyzylǧan jerler de az emes. Mysaly, Auǧanstandaǧy «Mazari Şäriftıŋ» («Kielı mazar» degen maǧyna beredı) tūrǧyzyluyna Äbdırahman Jämidıŋ tüsınde Hazıret Äli aian berıp, sonda jatqandyǧyn aitqannan keiın osy qala tūrǧyzylǧan (alaida islamtanuşy ǧalymdar Hazıret Äli ol jerge barmaǧanyn jazǧan). Qorqyttyŋ mazary delıngen Baibūrttaǧy «Äli baba», Derbenttegı «İmam Qorqyt» nemese Ahlattaǧy «Qorqyt han» mazary boluynyŋ bır syry osynda jatsa kerek» dedı Törälı Qydyr.
Jazuşy Nūrǧali Oraz bır maqalasynda: «Türık bauyrlarymyz Qorqyt babamyzdyŋ mazary Baiburtta jatyr deidı eken. Türkı tektes basqa halyqtar da Qorqyttyŋ molasy bızdıŋ jerımızde deidı. Mūndai kezde äzırbaijan halqynyŋ ataqty aqyny Vahabzadenıŋ: «Ūlylar bır jerde tuyp, myŋ jerde öledı», - degen sözı oralady oiyŋa. Eŋ bastysy, Qorqyt babanyŋ ölmes, öşpes beinesı jüregımızde ekendıgı. Sondyqtan da onyŋ beiıtı bızdıŋ jerımızde dep oilauǧa bärımızdıŋ de qaqymyz bar» dep jazǧan bolatyn. Şynynda, Qorqyt beinesı jüregımızde bolǧany abzal. Tübı bır türık halyqtaryn bır bırıkterse, Qorqyt bırıktıredı. Elbasy maqalasynda aitqan ūlttyq kodymyzdyŋ bırı - osy Qorqyt ata. Sondyqtan Qorqyttyŋ qazynaly mūrasyn zerttep-zerdeleu, keiıngıge ülgı qylu - bızge mūrat.
Serıkbol HASAN
