ابىرالى كوتەرىلىسى — 85 ادام اتىلىپ، سەمەيدەن باستالعان زوبالاڭ

7928
Adyrna.kz Telegram

تاريح تەرەڭىنە ۇڭىلسەك ابىرالى كوتەرىلىسى - شىعىس قازاقستان وبلىسى, ابىرالى اۋدانى شارۋالارىنىڭ 1931 جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايلارىندا كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا جانە ارتىق يەمدەنۋگە قارسى ءىس-قيمىلدار بولاتىن.

كوتەرىلىس نەدەن باستاۋ الدى، سەبەبى نەدە؟

كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سەبەبى ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى جۇمىلدىرىلعان. 1931 جىلى 12 اقپاندا وبلىستىڭ بارلىق اۋىلدارىندا شارۋالار تولقۋى باستالدى. ءتورتىنشى جانە التىنشى اۋىلداردا (قازىرگى قاراعاندى ​​وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىنىڭ باقتى، ەڭبەك، پروگرەسس اۋىلدارى) ەسىمبەك مۇسابەكۇلى باستاعان 300 كوتەرىلىسشى وگپۋ اسكەرلەرىنە قارسى تۇردى. ولار ۇكىمەتتەن زورلىق-زومبىلىقتى توقتاتىپ، ىرىكتەلگەن مال مەن استىقتى ادامدارعا قايتارۋدى تالاپ ەتتى.

كوتەرىلىس جەتەكشىسى كىم؟

كوتەرىلىس جەتەكشىسى – ىسقاق كەمپىرباەۆ بولدى. ول 1899 جىلى، سەمەي وبلىسى بۇرىنعى N2 اۋىلدا دۇنيەگە كەلدى. ىسقاق كەمپىرباەۆ 1918 جىلى الاش پوليتسياسى قاتارىنا قوسىلدى.

1931 جىلى تومار، اققورا، جورعا جانە باسقا دا ابىرالى ايماعىنداعى 300-دەن استام شارۋا اۋىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى جۇرگىزگەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى شىقتى. كوتەرىلىس جەتەكشىسى كەمپىرباەۆ شارۋالاردان بوپسالاۋدى توقتاتۋدى، مالدى حالىققا قايتارۋدى، ولار تاپسىرعان ەت پەن باسقا كەرەك-جاراقتىڭ اقىسىن تولەۋدى تالاپ ەتتى.

ازاماتتاردىڭ باس قوسقان جيىندارىنىڭ بىرىندە كوتەرىلىس باسشىسى كەمپىرباەۆ ىسقاق  سويلەگەن سوزىندە:

«كوتەرىلىسشى ازاماتتار!

ءبىزدىڭ الدىمىزدا قيىن، بىراق قاسيەتتى مىندەت تۇر – توناۋشىلاردىڭ ءبىرى ستالين باسقارعان سوۆەتتىك ەزۋشى بيلىكتى قۇلاتۋ مىندەتى تۇر. سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى توناۋشىلىق ساياساتىنىڭ ءمانى مەن مىندەتتەرى تۋرالى ايتۋدىڭ قاجەتتىگى جوق. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ءوزى سوزبەن ەمەس، ءىس جۇزىندە ءوزىنىڭ وسى ساياساتىنىڭ ءمانىنىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتتى.

الىسقا بارماي-اق تاياۋداعى وتكەنىمىزگە كوز سالىپ بايقايىقشى: 1928 جىلى وسى ساياساتتى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋدىڭ العاشقى قادامى جاسالدى، سوۆەت وكىمەتى قاۋقارسىز بولعاندىقتان مۇنى ودان ەرتە باستاي المادى. 1928 جىلعى «ءىرى باي شارۋاشىلىقتار» دەگەن اتاۋمەن تاركىلەۋ قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا قاتتى سوققى بولىپ ءتيدى، ءبىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى، پاراساتتى ازاماتتارىمىز بۇدان الدەقايدا بۇرىن بولجاعان توناۋ باستالدى.

سىزدەردىڭ بارشاڭىزدىڭ ەستەرىڭىزدە بولار، 1928 جىلى-اق ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز بىلاي دەدى: «الدىمەن «ءىرى بايلاردى» تاركىلەيدى، سوسىن «ۇساق بايلاردى» ىزدەپ تاۋىپ، ولاردى كەدەيلەندىرەدى، سودان سوڭ «ورتاشالاردى» قولعا الادى جانە اقىر سوڭىندا «كەدەيلەردىڭ» وزىنە اۋىز سالادى...

سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياساتىنىڭ ءمانى وسىنداي، وزگەشە بولۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ول جەكە مەنشىكتى قۇرتادى، ءسويتىپ جۇمىس ىستەمەي، جالقاۋلانىپ، باسقا دا اۋقاتتى ادامداردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورگىسى كەلەتىندەرگە مۇكىندىك بەرەدى. بىراق مۇنداي ساياساتپەن الىسقا بارا المايتىنىڭ تابيعي نارسە، سولاي بولىپ شىقتى دا...

سوۆەت وكىمەتى بايلارعا قوسا، ورتاشالار مەن كەدەي شارۋاشىلىقتاردى تاركىلەۋمەن بىرگە ءسوز جۇزىندە سوتسياليزمگە باعىتتالعان، ءىس جۇزىندە جاپپاي ازىپ-توزدىرۋعا جەتەلەيتىن، شارۋاشىلىق-ساياسي ناۋقان دەپ اتالعان بىرقاتار دايىنداۋ ناۋقاندارىن ەنگىزدى. اقيقاتىن ايتىڭىزدارشى، بارلىق دەرلىك كەدەيلەر مەن جارلى-جاقىبايدى جۇرداي قىلعان قازىرگى ەت دايىنداۋ ناۋقانىنان-اق بۇل ايقىن كورىنىپ تۇرعان جوق پا. ءسال قارسىلىق جاساساڭ – تۇرمە، «كونتررەۆوليۋتسيا»، اتۋ جانە ت.ب. بۇدان ءارى دە ەڭسەمىز ءتۇسىپ، وسىلاي قيمىلسىز وتىرا بەرەمىز بە، كوتەرىلىس ءورتى بۇكىل سسرو-نى شارپىپ بارادى. بوي تاسالاۋ – اللا الدىندا دا، قازاق حالقىنىڭ الدىندا دا قىلمىس. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – جان اياماي جانە اياعىنا دەيىن كۇرەسۋ» دەپ  باسا ايتتى. بايقاعانىمىزداي، ۇندەۋدە كەڭەس ۇكىمەتىنە حالىقتىڭ سەنىمسىزدىگى كۇشەيە تۇسكەنىن اڭعارامىز.

كوتەرىلىستە كىمدەر بوي كورسەتتى؟

وگپۋ-ءدىڭ شىندىعى وزگە دە ارالاس مالىمەتتەرىنە سايكەس ۇجىمداستىرۋعا قارسى كوتەرىلىستەر مەن قارسى ءىس-قيمىلداردى الاشوردالىقتارمەن، بايلارمەن بايلانىستىرادى. بۇل ايتىلعانعا دا سەبەپ بار. ماسەلەن، «الاش قوزعالىسىنىڭ» كەڭ ەتەك الۋىنا ۇلكەن تامىزىق بولعان 1905 جىلعى جاقىپ اقپاەۆ پەن ءاليحان بوكەيحان ۇيىمداستىرعان قارقارالى پەتيتسياسى بولسا، سول  شاراعا قوسىلعانداردىڭ ىشىندە ابىرالى ءوڭىرىنىڭ ابىرويلى ازاماتتارى دا بار. ولار:

  1. ابىرالى بولىسىنان: مۇسا قۇلباەۆ، سۇلەيمەن قويسويماسوۆ
  2. اقبوتا بولىسىنان: ءجۇسىپ قۇلباتىروۆ، بەكتىباي بوتاباەۆ
  3. ءبورلى بولىسىنان: تولمۇحامەت (حالىق «توقمەت قاجى» دەپ اتايدى) التىنتورين، راقيا ساتپاەۆ
  4. دەگەلەڭ بولىسىنان: كەرىمحان تولەباەۆ، تىشقانباي قاشاقوۆ
  5. تەمىرشى بولىسىنان: سەكەرباي قانعوجين، وسپان جانعابىلوۆ.

وقيعا نەمەن اياقتالدى؟

1931 جىلى 15 اقپاندا 20 قارۋلى ادامنان تۇراتىن ءوتريادى قولعا ءتۇستى. تۇتقىنداردىڭ اراسىندا قازكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى ايداربەك ماسانوۆ تا بولدى. ول كوتەرىلىسشىلەردىڭ تالاپتارى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا ءوتۋ شارتىمەن بوساتىلدى. كەيىن كەمپىرباەۆ تۇتقىنعا الىنىپ، 1931 جىلى قاراشادا كەمپىرباەۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى.

1931 جىلدىڭ كۇزىندە تەك كەمپىرباەۆتىڭ جاقتاستارى تىزىمىنەن ابىرالى كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلار - 274 ادامدى قۇراپ، 85 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر