بيىل الاش اۆتونوميالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا – 100 جىل!

2017 جىل «الاش» قوزعالىسىننىڭ دا ەمەس، «الاش» پارتياسىنىڭ دا ەمەس، ءتىپتى الاش وردانىڭ قۇرىلعانىنا دا 100-جىلدىعى ەمەس. قازىرگى قازاقستانننىڭ نەگىزى، ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن الاش اۆتونوميالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ، ياعني الاش مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. سەبەبى، 1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا الاش اۆتونومياسىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان قازىرگى قازاقستان سول الاش اۆتونوميالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. وعان ا. بايتۇرسىنۇلى، ءا. ەرمەكۇلى، ءا. بوكەيحان جانە ت.ب. «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ «قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى» بولىپ قايتا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ كوميسسارلار كەڭەسىنە (ۇكىمەتىنە) مۇشە بولىپ سايلانۋى بۇلتارتپايتىن تاريحي ايعاق بولىپ تابىلادى. «الاش» دەگەنىمىز نە؟ قازىرگى عىلىمي ادەبيەتتە جانە پۋبليتسيستيكادا قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن، قوزعالىستىڭ جەتەكشىلەرى مەن قايراتكەرلەرىن، ياعني ۇلت زيالىلارىنىڭ باتىسشىل بولىگىن قىسقاشا «الاش» قوزعالىسى»، «الاش زيالىلارى» نە «قايراتكەرلەرى» دەپ اتايدى. توقەتەرىن ايتقاندا، حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىن شارتتى تۇردە "الاش" دەپ اتايدى. ولاي اتاۋعا، بىرىنشىدەن، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ يەولوگيالىق نەگىزىن قالاۋشىسى ءارى ساياسي جەتەكشىسى بولعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ باستاماسىمەن جانە ءى جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسىمەن قۇرىلعان قازاقتىڭ تۇڭعىش ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسى سەبەپ بولسا، ەكىنشىدەن – اۆتونوميالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا مەن ونىڭ رەسمي استاناسى بولعان قالا دا (1917 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن زارەچنايا سلوبودكا دەپ اتالعان، قازىرگى سەمەي قالاسى) – رەسمي تۇردە «الاش» دەپ اتالدى. الاش وردا – رەسمي جاريالانۋى بويىنشا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا، ال ءوزىنىڭ بارلىبەك سىرتتانۇلى 1911 جىلى جازىپ قالدىرعان اتا زاڭىنىڭ جوباسى بويىنشا – ءىس جۇزىندە نەمەسە دە-فاكتو الاش اۆتونوميالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى ساياسي جانە اتقارۋشى مەملەكەتتىك بيلىگى – حالىق كەڭەسىنىڭ، ياعني  ۇكىمەتىنىڭ رەسمي اتاۋى. «الاش وردا» اتاۋىنىڭ شىڭعىس حان قۇرعان التىن وردا يمپەرياسىمەن ۇندەس بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىگىنىڭ اتاۋىنا ونىڭ قۇرىلتايشىلارى وزدەرىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتىن، «الاش مەملەكەتى» نە «يمپەرياسى» دەگەن ۇعىم، مازمۇن بەردى: «الاش» - بىرىككەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق اتاۋى، «وردا» - «مەملەكەت» (نە «يمپەريا»). 1917 جىلدىڭ 5-13 (قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا 18-26) جەلتوقسانىندا ورىنبوردا بولىپ وتكەن ءىىى جالپىقازاق قۇرىلتايى ء(ىس جۇزىندە; ءى جانە ءىى جالپىقازاق سيەزدەرى تاعى دا سول ورىنبوردا 1917 جىلدىڭ 2-8 ءساۋىر جانە 21-26 شىلدەسىندە بولىپ ءوتتى. – س.ا.)  الاش اۆتونوميالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىن قۇرىپ، ونىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك اتقارۋشى بيلىگىن – الاش وردا حالىق كەڭەسىن (ۇكىمەتىن) جاساقتادى. الاشتانۋشى عالىمداردىڭ ەسكەرمەي كەلگەن، بىراق ايرىقشا نازار اۋداراتىن تاريحي ماڭىزدى ماسەلە: الاش اۆتونومياسىنىڭ كونستيتۋتسياسى، «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىندا ايتىلعانداي، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىندا ماقۇلدانۋعا ءتيىس بولاتىن. بولاشاق ۇلتتىق اۆتونوميانىڭ كونستيتۋتسيا جوباسىن بارلىبەك سىرتتانۇلى (سىرتانوۆ) ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاپسىرماسىمەن 1911 جىلى جازىپ كەتكەن ەدى. ال جوبا بويىنشا قازاق رەسپۋبليكاسى پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ تابىلادى. مىسالعا، «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» (جارعىسى نەمەسە كونستيتۋتسياسى) دەگەن اتاۋمەن جازىلعان بۇل جوبانىڭ كىرىسپەسىندە جانە 1-بابىنىڭ 4-9 تاراۋلارىندا بىلاي جازىلعان: «قازاق ەلى كونە ۇلتتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلعان. جەكە ەل بولىپ ءومىر ءسۇردى، ەلى، جەرىن قورعادى. ۇرپاق جالعاستىردى 7 ميلليونعا جەتتى. سانىمەن روسسيادا ءۇشىنشى ورىندا...

1. قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىنىڭ جەكە بولۋى تۋراسىندا
2. قازاق ەلىنىڭ ەڭ باسشى ورىنى ۇلت ءماجىلىسى. وعان داۋىسپەن وتكەندەر قازاق ەلىنىڭ باسشىسى پرەزيدەنتتى ءتورت جىلعا سايلايدى.
3. ءبىر پرەزيدەنت ەكى رەتتەن اسىپ ەل بيلەۋگە حۇقى جوق.
4. پرەزيدەنت قازاق ەلىن مينيسترلەر ارقىلى باسقارادى. مينيسترلەردى پرەزيدەنت ءوزى تاڭدايدى، بىراق ۇلت ءماجىلىسى داۋىسپەن شەشەدى.
5. مينيسترلەر وزدەرى باسقارعان جۇمىستارىمەن پرەزيدەنتتىڭ ءھام ۇلت ءماجىلىسىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرىپ تۇرادى.
6. قازاق ەلى پرەزيدەنتىنىڭ ورىنباسارى – ۆيتسە-پرەزيدەنت. ول پرەزيدەنت جوق بولعاندا ورنىن باسادى، بار كەزدە ونىڭ ايتقانىمەن جۇمىس ىستەيدى.
7. قازاق ەلىندە بيلىك جۇرگىزۋ زاكون شىعاراتىن، ورىندايتىن ءھام سوت بولىپ تۇرادى. ءۇش بيلىك ءبىر-بىرىنە باعىنبايدى، باسسىزدىققا جول بەرمەۋدىڭ بەلگىسى بولىپ تۇرادى». الاش رەسمي تۇردە «ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا» دەپ اتالعانىمەن، ءىس جۇزىندە «اۆتونوميالى پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا».

1917 جىلدىڭ 12 (25) جەلتوقسانى – قازاق حالقىنىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭىنىڭ باستاۋى، تاريحي بەتبۇرىس كۇنى بولىپ تابىلادى. بۇل كۇن  قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ قايتا جاڭعىرعان، جاڭا ۇلگىدەگى قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنى بولاتىن. ءىىى جالپىقازاق قۇرىلتايى شىنايى دەموكراتيالىق نەگىزدە – 4 بالاما ۇمىتكەردىڭ داۋىسقا تۇسۋىمەن – الاش وردا توراعاسىن (پرەزيدەنتىن) سايلادى. ناتيجەسىندە باسقا 3 ۇمىتكەردەن الدەقايدا باسىم داۋىس العان بۇكىل التى الاشتىڭ كوسەمى بولىپ تانىلعان ءاليحان بوكەيحان الاش وردا توراعاسى (پرەزيدەنتى) بولىپ سايلاندى. الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنان 7 جىل بۇرىن، 1910 جىلى س.-پەتەربوردا باسىلىپ شىققان «قازاقتار» اتتى تاريحي-انىقتامالىق وچەركىندە ءاليحان بوكەيحان قازاقتىڭ ەجەلگى جانە قازاقتار باسىم تۇراتىن كونە جەرى رەتىندە 9 وبلىس، 1 گۇبەرنە (استراحان. – س.ا.) جانە التاي ءوڭىرىنىڭ بىرنەشە بولىسىن ءتىزىپ جازدى. الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وسى 9 وبلىس 1 گۇبەرنە جانە التايدىڭ بىرنەشە بولىسىن «الاش تەرريتورياسى» دەپ جاريالادى. 1918-1920 جىلداردىڭ بارىسىندا ءوزىن ءوزى «بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت» دەپ جاريالاعان قۇرىلىمدارمەن ء(سىبىر اۆتونومياسى، كومۋچ، ۋفا ديرەكتورياسى، كولچاك ۇكىمەتى جانە كەڭەس ۇكىمەتى) اراداعى كەلىسسوزدەرىندە الاش وردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحان تاباندى تۇردە: «ءپىشىنى شار سياقتى تەرريتوريانى الىپ جاتقان الاش اۆتونومياسى... 10 ميلليون حالقى بار ءىرى ساياسي بىرلىك بولىپ تابىلادى»، - دەپ قورعاپ كەلدى. الاشورداشىلار سىرتقى ءپىشىنى «شار سياقتى» الاش جەرىنىڭ تۇتاستىعىن 1930 جىلعا دەيىن عانا ساقتاپ كەلىپ، 1925 جىلدان بەرى قاراي ونى بولشەكتەۋ باستالدى. اتاپ ايتقاندا، 1925 جىلعا دەيىن كەڭەستىك قازاقستاننىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن ورىنبور قالاسىمەن بىرگە ءدال سولاي اتالاتىن وبلىس سول جىلى رەسەي (رسفسر) قۇرامىنا بەرىلسە، تاشكەنت قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى بىرقاتار اۋدان – يوسيف ءستاليننىڭ مەنمەنشىل شەشىمىمەن وزبەك كسر-نە بەرىلدى. ءدال سول كەزدە وزبەك ۇكىمەتى سامارقاند قالاسىن استانا دەپ قاۋلى شىعارىپ ۇلگەرگەن-ءدى. 1930 جىلعا دەيىن قازاق (قىرعىز) كسر-نىڭ قۇرامىندا بولعان قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىسى الدىمەن رسفسر-دىڭ قۇرامىنا بەرىلىپ، 1936 جىلى تاعى دا سول وزبەك كسر-نە بەرىلدى. قازاقستان شەكاراسىن وسىلايشا ءوز بىلگەنىنشە كەسكىلەپ-بولشەكتەۋىنە قاراماستان، قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى – الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارى، الاش قايراتكەرلەرى قورعاپ قالعان جەردىڭ دەنىن يەلەنىپ وتىر. تاريح تۇرعىسىندا دا، زاڭ جۇزىندە دە بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش استاناسى الاش قالاسى (بۇرىنعى زارەچنايا سلوبودكا، بۇگىنگى سەمەي. – س.ا.) بولىپ تابىلادى. وعان تاريحي دالەل: ىىى جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس، 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىنگى ارالىقتا الاش قالاسى – الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك ورتالىعى، استاناسى بولىپ، قالادا ونىڭ جوعارعى ساياسي جانە اتقارۋشى مەملەكەتتىك بيلىگى – الاش وردا حالىق كەڭەسى ورنالاستى. «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسى مەن 1910-1911 جىلدارى بارلىبەك سىرتتانۇلى (سىرتانوۆ) جازىپ قالدىرعان الاش كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىنا سايكەس، الاش رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنت باسقاراتىن جانە جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ جۇيەسى (زەمستۆوسى) دامىعان پارلامەنتتىك ۋنيتارلىق ء(بىرتۇتاس) زايىرلى مەملەكەت بولىپ دۇنيەگە كەلدى. الاش كونستيتۋتسياسىن قۇرىلتاي جينالىسىندا (ۇلتتىق ماجىلىستە) قابىلداۋ كوزدەلدى. الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ جانە ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وشپەس تاريحي ءرولى مەن ميسسياسى – قازاق حاندىعىنىڭ 1847 جىلى ءبىرجولا ىدىراپ، تاريح ساحناسىنان كەتۋىنەن 70 جىل وتكەندە، ونىڭ ءۇيىندىسى ۇستىنەن قازاقتىڭ جاڭا ۇلگىدەگى زاماناۋي ۇلتتىق مەملەكەتىن كوتەردى. الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا تولىق تاۋەلسىزدىكتىڭ مىزعىماس ىرگەتاسى قالاندى. الاش رەسپۋبليكاسى ءبىر قازاقتىڭ ەمەس، قازاق پەن قىرعىزدىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتى بولىپ قۇرىلدى. مىسالعا، ن.چ. دەگەن اۆتور ورىنبور كازاك اسكەرىنىڭ «ورەنبۋرگسكىي كازاچىي ۆѣستنيك» گازەتىندە (10.01.1918 گ.، № 7.) جاريالانعان «ءاۆتونومىيا كازاكىستانا» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «قازاقتار قايساق جانە قارا-قىرعىز بولىپ بولىنەدى، بىراق «الاش» اتاۋى ولاردى ءبىر ۇلتقا بىرىكتىرەدى ء(بىزدىڭ «قاسيەتتى رۋس» سياقتى). بۇل ءسوز سونداي-اق بۇكىل قازاقتى جاۋدان قورعاۋعا شاقىراتىن قاسيەتتى ۇندەۋ بولىپ تابىلادى». «الاش» - «قازاقستان» دەگەنمەن سالىستىرعاندا قازاقتاردىڭ وزىمەن قاتار، وعان تۋىس قارا-قىرعىزدى دا قامتيتىن الدەقايدا كەڭ تۇسىنىك، - دەپ جازدى مۇستافا شوقاي قازاق كسر-نىڭ قۇرىلتاي جينالىسى ءوتىپ جاتقان 1920 جىلدىڭ قازان ايىندا گرۋزيندەردىڭ «ۆولنىي گورەتس» اتتى ورىس ءتىلدى گازەتىنە جاريالانعان (تيفليس، 11.10.1920 گ.، № 57.) «كيرگيزسكايا (كازاحسكايا. – س.ا.) سوۆەتسكايا رەسپۋبليكا» اتتى ماقالاسىندا، - قازاقتىڭ تەك وزىمەن عانا شەكتەلەتىن تار تۇسىنىك رەتىندە «قازاقستان» اتاۋىندا، قازاقتاردىڭ ءوز كوزقاراسى بويىنشا، ارقاشاندا تار ۇلتشىلدىق پەن ءشوۆينيزمنىڭ بوياۋى بار». وعان قوسا الاش پەن باشقۇرتستان جەتەكشىلەرى بىرىككەن قازاق-باشقۇرت مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى ۋاعدالاستى. ول تۋرالى الاش وردانىڭ بۇرىنعى توراعاسى (پرەزيدەنتى) ءاليحان بوكەيحان وگپۋ-نكۆد تەرگەۋشىسىنە 1937 جىلدىڭ 6 تامىزىندا بەرگەن جاۋابىندا بىلاي دەپ مالىمدەدى: «1918 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ۋفادا الاش وردا مەن ۆاليدوۆ باستاعان باشكۇرت ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا ءماجىلىس بولدى... وسى ماجىلىستە ءبىز كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋ جانە بىرىككەن باشقۇرت-قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى كەلىستىك...  مۇنداي شەشىمگە كەلۋگە تومەنگىدەي وي تۇرتكى بولدى: بىرىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىمىزدى بىرىكتىرۋدىڭ اسا قاجەتتىگى. كۇش بىرىكتىرۋدى ءبىز قىزىل ارمياعا قارسى تۇرا الاتىن شىنايى مۇمكىندىك دەپ قاراستىردىق. وعان قوسا ءبىز پاتشالىق رەسەي تۇسىندا قازاقتاردىڭ اسكەري قىزمەت اتقارماعانىن جاعدايىن ەسكەردىك، ال باشقۇرتتار قىزمەتتى ەتى. دەمەك ءبىزدىڭ جاساقتارىمىز باشقۇرتتارمەن بىرىكسە، ولاردىڭ سوعىسۋ قابىلەتى ارتا تۇسپەك. ەكىنشىدەن، جەرىمىزدىڭ كورشى بولۋى جانە باشقۇرستاندا باشقۇرتتانىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ (!) كوپ تۇراتىنى. ۇشىنشىدەن، قازاقستان مەن باشقۇرستان ەكونوميكالارىن ۇشتاستىرۋدىڭ تيىمدىلىگى. باشقۇرت رۋداسى، ورمانى جانە قازاقتىڭ استىعى، مالى جانە مۇنايى. مىنە وسى جايتتاردى ەسكەرە كەلە ءبىز بىرىكسەك، اسكەري تۇرعىسىنان دا، ەكونوميكا جاعىنان دا قۋاتتى مەملەكەت قۇرا الامىز دەپ ەسەپتەدىك». دەمەك، تارىداي شاشىلىپ، ءتۇرلى تاريحي قۇبىلىستىڭ سالدارىنان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىنا تاپ بولعان تۇركى حالىقتارىن (قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت جانە ت.ب.) بىرىكتىرىپ، بىرىككەن تۇركى مەملەكەتىن، تۇران يمپەرياسىن قايتا قۇرۋ الاش يدەياسىنىڭ، الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ كوزدەگەن تۇپكىلىكتى ماقساتى بولىپ شىعادى. كەيىن كەلە بۇل ماقساتتى مۇستافا شوقاي فرانتسيادا ەميگراتسيادا ءجۇرىپ «ۇلى تۇركىستان» يدەياسى رەتىندە ناسيحاتتادى. «الاش» قوزعالىسى مەن الاش رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ وسىنداي ماقسات-مۇددەگى كوزدەگەنىن باسقا دا تاريحي جادىگەرلەر راستايدى. مىسالعا، كەڭەس تاريحىندا (ميفولوگياسىندا) «قوقاند اۆتونومياسى» دەپ اتالىپ كەلگەن، ءىس جۇزىندە تۇركىستان مۇحتارياتى دەپ اتالعان مەملەكەتتى قۇرۋ تۋرالى باستاما مەن شەشىم قوقاندتا ەمەس، بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسىنداعى كوميسسارى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورىنبورداعى كەڭسەسىندە قابىلدانىپتى. ول تۋرالى جوعارىدا اتالعان ز.ۋ. توعان ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ 1994 جىلى ۋفادا باسىلىپ شىققان ەستەلىگىندە جازادى. بۇرىنعى باشقۇرت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورىنبورىنداعى كەڭسەسىندە 1917 جىلعى قازان ايىنىڭ سوڭى – قاراشانىڭ باسىنداعى وسى تىكەلەي ماجىلىسكە قاتىسىپتى. «ازاتتىق قوزعالىسى تۇركىستاندا كۇشەيمەسە، ول نە قازاقستاندا، نە باشقۇرستاندا كەڭ ەتەك جايمايدى» دەگەن ورتاق ۇيعارىمعا كەلگەن سول ماجىلىسكە احمەت بايتۇرسىنۇلى، جانشا دوسمۇحامەتۇلى، مىرجاقىپ دۋلات جانە ت.ب. الاش قايراتكەرلەرى دە قاتىسقان. ەستەلىك اۆتورىنىڭ مالىمدەۋىنشە، بىرنەشە كۇن قىزۋ جالعاسقان باسقوسۋدىڭ ىزىنشە م. شوقاي، ا.ز. ءۋاليدوۆتىڭ ءوزى، م. تىنىشبايۇلى جانە ت.ب. قازاق قايراتكەرلەرى تاشكەنتكە اتتانادى، ول قالادان سوڭ اتباسىن قوقاندقا بۇرادى دا، 1917 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىندا IV توتەنشە جالپىمۇسىلمان قۇرىلتايىندا تۇركىستان مۇحتارياتى قۇرىلعاندىعى جاريالانادى. قۇرۋىنا مۇرىندىق بولعان جانە باسشىلىعىنا نەگىزىنەن م. تىنىشبايۇلى، م. شوقاي، ءا. اقايۇلى سىندى كورنەكتى الاش قايراتكەرلەرى سايلانعان تۇركىستان مۇحتارياتى، ءوزىنىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى بويىنشا، بىرىككەن الاش مەملەكەتىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالىۋعا ءتيىس ەدى. م. تىنىشبايۇلى مەن م. شوقايدىڭ، ءبىرى تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، ەكىنشىسى ونىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ تۇرۋىنا قاراماستان، 1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا الاش وردا حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانۋى سونىڭ بىردەن ءبىر دالەلى بولاتىن. ياعني م. تىنىشبايۇلى مەن م. شوقاي – قاتارىنان تۇركىستان مۇحتارياتى جانە الاش وردا ۇكىمەتتەرىنە مۇشە بولىپ سايلاندى. 1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا الاش رەسپۋبليكاسى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ستسەناريىمەن، قازاق (ول كەزدە قىرعىز. - س.ا.) اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بولىپ وزگەرتىلدى. 1920 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ورىنبور قالاسى قازاق-قىرعىز اكسر-دىڭ استاناسى بولىپ جاريالاندى. الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي ميسسياسى. كەڭەستىك جانە اۆتونوميالىق بولسا دا قازاق  رەسپۋبليكاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى 1924 جىلى كەڭەس وكىمەتىن ورتا ازيادا جاساندى بولسا دا باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالار قۇرۋعا ءماجبۇر ەتتى. مىسالعا، بۇرىنعى بۇقارا جانە حيۋا امىرلىكتەرىنەن جانە بۇرىنعى تۇركىستان اكسر-نىڭ ءبىر بولىگىنەن وزبەك كسر، تۇركىمەن جانە تاجىك اكسر قۇرىلدى، قازاق اكسر-نىڭ قۇرامىنداعى قىرعىز بەن قاراقالپاقتىڭ دەربەس اۆتونوميالىق وبلىستار پايدا بولدى. مىنە الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتا ازياداعى قازىرگى ۇلتتىق مەملەكەتتەرى الدىنداعى ءالى دە مويىندالماعان، لايىقتى باعاسىن الماعان تاريحي، ساياسي ماڭىزى مەن ميسسياسى وسىنداي بولاتىن. باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى قۇرعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوزدەگەنى – اتالعان ۇلتتاردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ىقپالىنان الىپ شىعۋ، وزگە ۇلتتاردى رەسپۋبليكا-رەسپۋبليكاعا ءبولىپ السىرەتۋ، ءسويتىپ قازاقستاننىڭ ىقپالىن ءبىرجولا جويۋ بولاتىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1925 جىلى ورىنبور وبلىسىن قازاق اكسر قۇرامىنان ءبولىپ رسفسر-عا قوسۋىنىڭ استارىندا دا تاتارستان مەن باشقۇرستاندى تەرريتوريالىق جاعىنان قازاقستاننان اجىراتۋ پيعىلى جاتتى. ونىڭ ەڭ باستى سىرى: كەڭەس وكىمەتى ۇلى تۇركىستاننىڭ قايتا تىرىلۋىنەن پاتشالىق رەسەيدەن بەتەر سەسكەندى.

---

سۇلتان حان اققۇلى،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ

«الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ

ديرەكتورى.