Biyl Alaş avtonomiialyq Parlamenttık respublikasynyŋ qūrylǧanyna – 100 jyl!

2017 jyl «Alaş» qozǧalysynnyŋ da emes, «Alaş» partiiasynyŋ da emes, tıptı Alaş Ordanyŋ qūrylǧanyna da 100-jyldyǧy emes. Qazırgı Qazaqstannnyŋ negızı, ırgetasy bolyp tabylatyn Alaş avtonomiialyq parlamenttık respublikasynyŋ, iaǧni Alaş memleketınıŋ qūrylǧanyna 100 jyl tolyp otyr. Sebebı, 1920 jyldyŋ 26 tamyzynda Alaş avtonomiiasynyŋ negızınde qūrylǧan qazırgı Qazaqstan sol Alaş avtonomiialyq parlamenttık respublikasynyŋ zaŋdy mūragerı bolyp tabylady. Oǧan A. Baitūrsynūly, Ä. Ermekūly, Ä. Bökeihan jäne t.b. «Alaş» qairatkerlerınıŋ «Qyrǧyz (Qazaq) Avtonomiialyq Keŋestık Sosialistık Respublikasy» bolyp qaita qūrylǧan memlekettıŋ komissarlar keŋesıne (ükımetıne) müşe bolyp sailanuy būltartpaityn tarihi aiǧaq bolyp tabylady. «ALAŞ» degenımız ne? Qazırgı ǧylymi ädebiette jäne publisistikada qazaqtyŋ HH ǧasyr basyndaǧy ūlt-azattyq qozǧalysyn, qozǧalystyŋ jetekşılerı men qairatkerlerın, iaǧni ūlt ziialylarynyŋ batysşyl bölıgın qysqaşa «Alaş» qozǧalysy», «Alaş ziialylary» ne «qairatkerlerı» dep ataidy. Toqeterın aitqanda, HH ǧasyr basyndaǧy ūlt-azattyq qozǧalysy men onyŋ qairatkerlerın şartty türde "Alaş" dep ataidy. Olai atauǧa, bırınşıden, ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ ieologiialyq negızın qalauşysy ärı saiasi jetekşısı bolǧan Älihan Bökeihannyŋ bastamasymen jäne I Jalpyqazaq qūryltaiynyŋ qaulysymen qūrylǧan qazaqtyŋ tūŋǧyş liberaldyq-demokratiialyq «Alaş» partiiasy sebep bolsa, ekınşıden – Avtonomiialyq parlamenttık respublika men onyŋ resmi astanasy bolǧan qala da (1917 jyldyŋ mamyryna deiın Zarechnaia Slobodka dep atalǧan, qazırgı Semei qalasy) – resmi türde «Alaş» dep ataldy. ALAŞ ORDA – resmi jariialanuy boiynşa Ūlttyq-territoriialyq avtonomiia, al özınıŋ Barlybek Syrttanūly 1911 jyly jazyp qaldyrǧan Ata zaŋynyŋ jobasy boiynşa – ıs jüzınde nemese De-fakto Alaş avtonomiialyq parlamenttık respublikasynyŋ joǧarǧy saiasi jäne atqaruşy memlekettık bilıgı – Halyq Keŋesınıŋ, iaǧni  ÜKIMETINIŊ resmi atauy. «Alaş Orda» atauynyŋ Şyŋǧys han qūrǧan Altyn Orda imperiiasymen ündes boluy kezdeisoqtyq emes. Alaş respublikasynyŋ joǧarǧy atqaruşy bilıgınıŋ atauyna onyŋ qūryltaişylary özderınıŋ tüpkılıktı maqsatyn, «Alaş memleketı» ne «imperiiasy» degen ūǧym, mazmūn berdı: «Alaş» - bırıkken türkı halyqtarynyŋ ortaq atauy, «Orda» - «Memleket» (ne «İmperiia»). 1917 jyldyŋ 5-13 (qazırgı küntızbe boiynşa 18-26) jeltoqsanynda Orynborda bolyp ötken III Jalpyqazaq qūryltaiy (ıs jüzınde; I jäne II Jalpyqazaq siezderı taǧy da sol Orynborda 1917 jyldyŋ 2-8 säuır jäne 21-26 şıldesınde bolyp öttı. – S.A.)  Alaş avtonomiialyq parlamenttık respublikasyn qūryp, onyŋ joǧarǧy memlekettık atqaruşy bilıgın – ALAŞ ORDA Halyq Keŋesın (ükımetın) jasaqtady. Alaştanuşy ǧalymdardyŋ eskermei kelgen, bıraq airyqşa nazar audaratyn tarihi maŋyzdy mäsele: Alaş avtonomiiasynyŋ konstitusiiasy, «Alaş» partiiasynyŋ jarǧysynda aitylǧandai, bükılreseilık qūryltai jinalysynda maqūldanuǧa tiıs bolatyn. Bolaşaq ūlttyq avtonomiianyŋ konstitusiia jobasyn Barlybek Syrttanūly (Syrtanov) Älihan Bökeihannyŋ tapsyrmasymen 1911 jyly jazyp ketken edı. Al joba boiynşa Qazaq respublikasy parlamenttık-prezidenttık respublika bolyp tabylady. Mysalǧa, «Qazaq elınıŋ ustavy» (jarǧysy nemese konstitusiiasy) degen ataumen jazylǧan būl jobanyŋ kırıspesınde jäne 1-babynyŋ 4-9 taraularynda bylai jazylǧan: «Qazaq elı köne ūlttardyŋ bırı. Onyŋ tarihynyŋ tamyry tereŋge jaiylǧan. Jeke el bolyp ömır sürdı, elı, jerın qorǧady. Ūrpaq jalǧastyrdy 7 millionǧa jettı. Sanymen Rossiiada üşınşı orynda...

1. Qazaq elı respublikasynyŋ jeke boluy turasynda
2. Qazaq elınıŋ eŋ basşy oryny Ūlt mäjılısı. Oǧan dauyspen ötkender Qazaq elınıŋ basşysy Prezidenttı tört jylǧa sailaidy.
3. Bır prezident ekı retten asyp el bileuge hūqy joq.
4. Prezident Qazaq elın ministrler arqyly basqarady. Ministrlerdı Prezident özı taŋdaidy, bıraq Ūlt mäjılısı dauyspen şeşedı.
5. Ministrler özderı basqarǧan jūmystarymen Prezidenttıŋ häm Ūlt mäjılısınıŋ aldynda esep berıp tūrady.
6. Qazaq elı Prezidentınıŋ orynbasary – Vise-prezident. Ol Prezident joq bolǧanda ornyn basady, bar kezde onyŋ aitqanymen jūmys ısteidı.
7. Qazaq elınde bilık jürgızu zakon şyǧaratyn, oryndaityn häm sot bolyp tūrady. Üş bilık bır-bırıne baǧynbaidy, bassyzdyqqa jol bermeudıŋ belgısı bolyp tūrady». Alaş resmi türde «ūlttyq-territoriialyq avtonomiia» dep atalǧanymen, ıs jüzınde «avtonomiialy parlamenttık-prezidenttık respublika».

1917 jyldyŋ 12 (25) jeltoqsany – qazaq halqynyŋ jaŋa tarihi kezeŋınıŋ bastauy, tarihi betbūrys künı bolyp tabylady. Būl kün  qazaqtyŋ ūlttyq memlekettıgınıŋ qaita jaŋǧyrǧan, jaŋa ülgıdegı Qazaq memleketınıŋ qūrylǧan künı bolatyn. III Jalpyqazaq qūryltaiy şynaiy demokratiialyq negızde – 4 balama ümıtkerdıŋ dauysqa tüsuımen – Alaş Orda töraǧasyn (prezidentın) sailady. Nätijesınde basqa 3 ümıtkerden äldeqaida basym dauys alǧan bükıl Alty Alaştyŋ kösemı bolyp tanylǧan Älihan Bökeihan Alaş Orda töraǧasy (prezidentı) bolyp sailandy. Alaş Respublikasynyŋ qūryluynan 7 jyl būryn, 1910 jyly S.-Peterborda basylyp şyqqan «Qazaqtar» atty tarihi-anyqtamalyq ocherkınde Älihan Bökeihan qazaqtyŋ ejelgı jäne qazaqtar basym tūratyn köne jerı retınde 9 oblys, 1 güberne (Astrahan. – S.A.) jäne Altai öŋırınıŋ bırneşe bolysyn tızıp jazdy. Alaş ūlttyq-demokratiialyq respublikasy qūrylǧan 1917 jyldyŋ jeltoqsanynda osy 9 oblys 1 güberne jäne Altaidyŋ bırneşe bolysyn «Alaş territoriiasy» dep jariialady. 1918-1920 jyldardyŋ barysynda özın özı «bükılreseilık ükımet» dep jariialaǧan qūrylymdarmen (Sıbır avtonomiiasy, Komuch, Ufa direktoriiasy, Kolchak ükımetı jäne Keŋes ükımetı) aradaǧy kelıssözderınde Alaş Orda töraǧasy Älihan Bökeihan tabandy türde: «Pışını şar siiaqty territoriiany alyp jatqan Alaş avtonomiiasy... 10 million halqy bar ırı saiasi bırlık bolyp tabylady», - dep qorǧap keldı. Alaşordaşylar syrtqy pışını «şar siiaqty» Alaş jerınıŋ tūtastyǧyn 1930 jylǧa deiın ǧana saqtap kelıp, 1925 jyldan berı qarai ony bölşekteu bastaldy. Atap aitqanda, 1925 jylǧa deiın Keŋestık Qazaqstannyŋ astanasy bolyp kelgen Orynbor qalasymen bırge däl solai atalatyn oblys sol jyly Resei (RSFSR) qūramyna berılse, Taşkent qalasy men onyŋ töŋıregındegı bırqatar audan – İosif Stalinnıŋ menmenşıl şeşımımen Özbek KSR-ne berıldı. Däl sol kezde özbek ükımetı Samarqand qalasyn astana dep qauly şyǧaryp ülgergen-dı. 1930 jylǧa deiın Qazaq (Qyrǧyz) KSR-nyŋ qūramynda bolǧan Qaraqalpaq avtonomiialyq oblysy aldymen RSFSR-dyŋ qūramyna berılıp, 1936 jyly taǧy da sol Özbek KSR-ne berıldı. Qazaqstan şekarasyn osylaişa öz bılgenınşe keskılep-bölşekteuıne qaramastan, qazırgı täuelsız Qazaqstan Respublikasy – Alaş Respublikasynyŋ basşylary, alaş qairatkerlerı qorǧap qalǧan jerdıŋ denın ielenıp otyr. Tarih tūrǧysynda da, zaŋ jüzınde de bügıngı Qazaqstannyŋ tūŋǧyş astanasy Alaş qalasy (būrynǧy Zarechnaia Slobodka, bügıngı Semei. – S.A.) bolyp tabylady. Oǧan tarihi dälel: III Jalpyqazaq qūryltaiynyŋ qaulysyna säikes, 1917 jyldyŋ jeltoqsanynan 1920 jyldyŋ qyrküiegıne deiıngı aralyqta Alaş qalasy – Alaş Respublikasynyŋ saiasi-äkımşılık ortalyǧy, astanasy bolyp, qalada onyŋ joǧarǧy saiasi jäne atqaruşy memlekettık bilıgı – Alaş Orda Halyq keŋesı ornalasty. «Alaş» partiiasynyŋ jarǧysy men 1910-1911 jyldary Barlybek Syrttanūly (Syrtanov) jazyp qaldyrǧan Alaş konstitusiiasynyŋ jobasyna säikes, Alaş Respublikasy - prezident basqaratyn jäne jergılıktı özın özı basqaru jüiesı (zemstvosy) damyǧan parlamenttık unitarlyq (bırtūtas) zaiyrly memleket bolyp düniege keldı. Alaş konstitusiiasyn Qūryltai jinalysynda (ūlttyq mäjılıste) qabyldau közdeldı. Alaş Respublikasynyŋ jäne Älihan Bökeihan bastaǧan Alaş qairatkerlerınıŋ öşpes tarihi rölı men missiiasy – Qazaq handyǧynyŋ 1847 jyly bırjola ydyrap, tarih sahnasynan ketuınen 70 jyl ötkende, onyŋ üiındısı üstınen qazaqtyŋ jaŋa ülgıdegı zamanaui ūlttyq memleketın köterdı. Alaş Respublikasy qūrylǧan 1917 jyldyŋ 13 jeltoqsanynda tolyq täuelsızdıktıŋ myzǧymas ırgetasy qalandy. Alaş Respublikasy bır qazaqtyŋ emes, qazaq pen qyrǧyzdyŋ bırtūtas memleketı bolyp qūryldy. Mysalǧa, N.Ch. degen avtor Orynbor kazak äskerınıŋ «Orenburgskıi kazachıi vѣstnik» gazetınde (10.01.1918 g., № 7.) jariialanǧan «Avtonomıia Kazakystana» atty maqalasynda bylai dep jazdy: «Qazaqtar qaisaq jäne qara-qyrǧyz bolyp bölınedı, bıraq «Alaş» atauy olardy bır ūltqa bırıktıredı (bızdıŋ «Qasiettı Rus» siiaqty). Būl söz sondai-aq bükıl qazaqty jaudan qorǧauǧa şaqyratyn qasiettı ündeu bolyp tabylady». «Alaş» - «Qazaqstan» degenmen salystyrǧanda qazaqtardyŋ özımen qatar, oǧan tuys qara-qyrǧyzdy da qamtityn äldeqaida keŋ tüsınık, - dep jazdy Mūstafa Şoqai Qazaq KSR-nyŋ qūryltai jinalysy ötıp jatqan 1920 jyldyŋ qazan aiynda gruzinderdıŋ «Volnyi gores» atty orys tıldı gazetıne jariialanǧan (Tiflis, 11.10.1920 g., № 57.) «Kirgizskaia (Kazahskaia. – S.A.) Sovetskaia Respublika» atty maqalasynda, - Qazaqtyŋ tek özımen ǧana şekteletın tar tüsınık retınde «Qazaqstan» atauynda, qazaqtardyŋ öz közqarasy boiynşa, ärqaşanda tar ūltşyldyq pen şovinizmnıŋ boiauy bar». Oǧan qosa Alaş pen Başqūrtstan jetekşılerı bırıkken Qazaq-Başqūrt memleketın qūru turaly uaǧdalasty. Ol turaly Alaş Ordanyŋ būrynǧy töraǧasy (prezidentı) Älihan Bökeihan OGPU-NKVD tergeuşısıne 1937 jyldyŋ 6 tamyzynda bergen jauabynda bylai dep mälımdedı: «1918 jyldyŋ qyrküiegınde Ufada Alaş Orda men Validov bastaǧan Başkūrt ūkımetınıŋ ökılderı arasynda mäjılıs boldy... Osy mäjılıste bız Keŋes ökımetıne qarsy bırlesıp küresu jäne bırıkken Başqūrt-Qazaq memleketın qūru turaly kelıstık...  Mūndai şeşımge keluge tömengıdei oi türtkı boldy: Bırınşıden, Keŋes ökımetıne qarsy bızdıŋ qaruly küşterımızdı bırıktırudıŋ asa qajettıgı. Küş bırıktırudı bız Qyzyl armiiaǧa qarsy tūra alatyn şynaiy mümkındık dep qarastyrdyq. Oǧan qosa bız patşalyq Resei tūsynda qazaqtardyŋ äskeri qyzmet atqarmaǧanyn jaǧdaiyn eskerdık, al başqūrttar qyzmettı etı. Demek bızdıŋ jasaqtarymyz başqūrttarmen bırıkse, olardyŋ soǧysu qabyletı arta tüspek. Ekınşıden, jerımızdıŋ körşı boluy jäne Başqūrstanda başqūrttanyp ketken qazaqtardyŋ (!) köp tūratyny. Üşınşıden, Qazaqstan men Başqūrstan ekonomikalaryn ūştastyrudyŋ tiımdılıgı. Başqūrt rudasy, ormany jäne qazaqtyŋ astyǧy, maly jäne mūnaiy. Mıne osy jaittardy eskere kele bız bırıksek, äskeri tūrǧysynan da, ekonomika jaǧynan da quatty memleket qūra alamyz dep eseptedık». Demek, tarydai şaşylyp, türlı tarihi qūbylystyŋ saldarynan Resei imperiiasynyŋ otarlyǧyna tap bolǧan türkı halyqtaryn (qazaq, qyrǧyz, qaraqalpaq, tatar, başqūrt jäne t.b.) bırıktırıp, bırıkken Türkı memleketın, Tūran imperiiasyn qaita qūru Alaş ideiasynyŋ, Alaş respublikasynyŋ közdegen tüpkılıktı maqsaty bolyp şyǧady. Keiın kele būl maqsatty Mūstafa Şoqai Fransiiada emigrasiiada jürıp «Ūly Türkıstan» ideiasy retınde nasihattady. «Alaş» qozǧalysy men Alaş Respublikasy basşylarynyŋ osyndai maqsat-müddegı közdegenın basqa da tarihi jädıgerler rastaidy. Mysalǧa, keŋes tarihynda (mifologiiasynda) «Qoqand avtonomiiasy» dep atalyp kelgen, ıs jüzınde Türkıstan mūhtariaty dep atalǧan memlekettı qūru turaly bastama men şeşım Qoqandta emes, Bükılreseilık Uaqytşa ükımettıŋ Torǧai oblysyndaǧy komissary Älihan Bökeihannyŋ Orynbordaǧy keŋsesınde qabyldanypty. Ol turaly joǧaryda atalǧan Z.U. Toǧan orys tılıne audarylyp 1994 jyly Ufada basylyp şyqqan estelıgınde jazady. Būrynǧy başqūrt kösemı Älihan Bökeihannyŋ Orynboryndaǧy keŋsesınde 1917 jylǧy qazan aiynyŋ soŋy – qaraşanyŋ basyndaǧy osy tıkelei mäjılıske qatysypty. «Azattyq qozǧalysy Türkıstanda küşeimese, ol ne Qazaqstanda, ne Başqūrstanda keŋ etek jaimaidy» degen ortaq ūiǧarymǧa kelgen sol mäjılıske Ahmet Baitūrsynūly, Janşa Dosmūhametūly, Mırjaqyp Dulat jäne t.b. Alaş qairatkerlerı de qatysqan. Estelık avtorynyŋ mälımdeuınşe, bırneşe kün qyzu jalǧasqan basqosudyŋ ızınşe M. Şoqai, A.Z. Uälidovtyŋ özı, M. Tynyşbaiūly jäne t.b. qazaq qairatkerlerı Taşkentke attanady, ol qaladan soŋ atbasyn Qoqandqa būrady da, 1917 jylǧy qaraşanyŋ soŋynda IV Tötenşe Jalpymūsylman qūryltaiynda Türkıstan mūhtariaty qūrylǧandyǧy jariialanady. Qūruyna mūryndyq bolǧan jäne basşylyǧyna negızınen M. Tynyşbaiūly, M. Şoqai, Ä. Aqaiūly syndy körnektı Alaş qairatkerlerı sailanǧan Türkıstan mūhtariaty, özınıŋ qūryltaişylarynyŋ tüpkılıktı maqsaty boiynşa, bırıkken Alaş memleketınıŋ qūramdas bölıgıne ainalyuǧa tiıs edı. M. Tynyşbaiūly men M. Şoqaidyŋ, bırı Türkıstan mūhtariatynyŋ premer-ministrı, ekınşısı onyŋ syrtqy ıster ministrı bolyp tūruyna qaramastan, 1917 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Alaş Orda Halyq keŋesınıŋ müşesı bolyp sailanuy sonyŋ bırden bır dälelı bolatyn. Iаǧni M. Tynyşbaiūly men M. Şoqai – qatarynan Türkıstan mūhtariaty jäne Alaş Orda ükımetterıne müşe bolyp sailandy. 1920 jyldyŋ 26 tamyzynda Alaş Respublikasy, Keŋes ökımetınıŋ ssenariiımen, Qazaq (ol kezde Qyrǧyz. - S.A.) Avtonomiialyq Keŋestık Sosialistık Respublikasy bolyp özgertıldı. 1920 jyldyŋ qyrküiegınde Orynbor qalasy Qazaq-Qyrǧyz AKSR-dyŋ astanasy bolyp jariialandy. Alaş Respublikasynyŋ tarihi missiiasy. Keŋestık jäne avtonomiialyq bolsa da Qazaq  respublikasynyŋ ömır süruı 1924 jyly Keŋes ökımetın Orta Aziiada jasandy bolsa da basqa ūlttyq respublikalar qūruǧa mäjbür ettı. Mysalǧa, būrynǧy Būqara jäne Hiua ämırlıkterınen jäne būrynǧy Türkıstan AKSR-nyŋ bır bölıgınen Özbek KSR, Türkımen jäne Täjık AKSR qūryldy, Qazaq AKSR-nyŋ qūramyndaǧy qyrǧyz ben qaraqalpaqtyŋ derbes avtonomiialyq oblystar paida boldy. Mıne Alaş Respublikasynyŋ Orta Aziiadaǧy qazırgı ūlttyq memleketterı aldyndaǧy älı de moiyndalmaǧan, laiyqty baǧasyn almaǧan tarihi, saiasi maŋyzy men missiiasy osyndai bolatyn. Basqa ūlttyq respublikalardy qūrǧan Keŋes ökımetınıŋ közdegenı – atalǧan ūlttardy Qazaq respublikasynyŋ yqpalynan alyp şyǧu, özge ūlttardy respublika-respublikaǧa bölıp älsıretu, söitıp Qazaqstannyŋ yqpalyn bırjola joiu bolatyn. Keŋes ökımetınıŋ 1925 jyly Orynbor oblysyn Qazaq AKSR qūramynan bölıp RSFSR-ǧa qosuynyŋ astarynda da Tatarstan men Başqūrstandy territoriialyq jaǧynan Qazaqstannan ajyratu piǧyly jatty. Onyŋ eŋ basty syry: Keŋes ökımetı Ūly Türkıstannyŋ qaita tırıluınen patşalyq Reseiden beter seskendı.

---

Sūltan Han Aqqūly,

L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU

«Alaş» ǧylymi-zertteu institutynyŋ

direktory.