قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى جىل وتكەن سايىن وزەكتى بولىپ كەلەدى. اسىرەسە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ءۇشىن بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن كۇيگە جەتتى وعان گەوساياسي شىندىقتىڭ وزگەرۋى مەن ەكىنشى جاھان سوعىسىنان كەيىنگى ءتارتىپتىڭ بۇزىلۋى اسەر ەتىپ وتىر. الەمدە تەك قانا ءبىر گەگەمون مەملەكەت ەمەس، ايماقتىڭ جانە كونتينەنتتىك دەرجاۆالاردىڭ پايدا بولۋى، ولاردىڭ ءتۇرلى ايماق ءۇشىن كۇرەستەر جۇرگىزۋى دە ءبىزدى ويلاندىرادى. سوڭعى جيىرما جىلدىقتا ەكونوميكالىق جانە اسكەري كۇشىن مىعىمداعىن قىتاي ەندى حالىقارالىق ماسەلەلەرگە قاتىسۋدى ويلايدى. جاپپاي نەسيە بەرۋ، ينۆەستيتسيا قۇيۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ساراپشىلار «ايداھار وياندى» دەگەن جەلەۋدى العا تارتۋدا. 90-جىلدارداعى اۋىر ەكونوميكالىق داعدارىستان كەيىن رەسەي دە ەندى ەسىن جيا باستادى. ارينە ماسكەۋدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي ىقپال ەتۋ اياسى دا، مۇمكىندىگى دە از، الايدا ول پوستكەڭەستىك ەلدەردى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاۋدى ويلايدى. مۇحيتتىڭ ارعى شەتىندەگى اقش تا جاي قاراپ جاتقان جوق. سوڭعى ۋاقىتتا ورتالىق ازيانى ءوز نازارىنان تىس قالدىرعان ترامپ اكىمشىلىگى كەتىپ، ورنىنا «امەريكا ورالدى» ۇرانىن تۋ ەتەتىن بايدەن بيلىك تىزگىنىن قولعا الدى. ول ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن ديالوگ جۇرگىزۋ الاڭىنا ارنالعان س5+1 فورماتىن جانداندىرۋدى قالايدى. ارينە، بۇنىڭ بارلىعى دا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ بيلىگىن تەرەڭ ويعا جەتەلەۋدە. «الپاۋىتتار اراسىنداعى ارپالىستا اح ۇرىپ، اتتان اۋىپ قالمايمىز با» دەگەن قاۋىپ نۇر-سۇلتاندا دا، تاشكەنتتە دە، اشحاباد پەن بىشكەكتە دە، دۋشانبەدە دە بار.
ورتالىق ازياداعى ءتۇرلى ساياسي پروتسەسستەر ارتۋدا. ول تەك قانا دەرجاۆالار اراسىنداعى ويىندارمەن ەمەس، سونداي-اق ءتۇرلى زاڭسىز كۇشتەردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن ايقىن كورىنۋدە. اسىرەسە ەسىرتكى تاسىمالداۋ جانە حالىقارالىق لاڭكەستىك ۇيىمدارىنىڭ ارەكەتتەرىنىڭ دە ارتقانىن كورىپ وتىرمىز. سەبەبى ورتالىق ازيا ۇلكەن الەمدىك ترانزيت جولى. بۇل دەگەنىمىز بارلىق ساياسي جانە ەكونوميكالىق وزگەرىستەر ءدال وسى ايماق ارقىلى وتەدى دەگەندى بىلدىرەدى. ايماق بىردەن ءتورت الەمدىك وركەنيەتتىڭ شەكاراسىندا تۇر. باتىسىندا ەۋروپالىق وركەنيەت، شىعىسىندا تسيندىك وركەنيەت، وڭتۇستىگىندە يسلام الەمى، ال سولتۇستىگىندە پراۆوسلاۆتىق وركەنيەت جاتىر. اتالمىش وركەنيەتتەر ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەس جانە قارسىلاس بولىپ تابىلعاندىقتان، بارلىق كۇرەس ولاردىڭ مۇددەسى شەكتەسەتىن ورتالىق ازيادا جۇرۋدە. كۇرەستىڭ ىشىندە كورىنبەيتىن تەررورلىق توپتار مەن ءتۇرلى قىلمىستىق قاۋىمداستىقتار دا جەتەرلىك.
ورتالىق ازياداعى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى تەرروريزم بولىپ وتىر. تاياۋ شىعىس سياقتى كۇندە جارىلىس، ساعات سايىن اتىس بولماسا دا، ايماقتى لاڭكەستىك توپتاردىڭ الاڭىنا اينالدىرىپ، سول ارقىلى باسەكەلەسۋدى قالايتىن سىرتقى كۇشتەردىڭ سانى ارتۋدا. 2011 جىلى تاياۋ شىعىستا بۇرق ەتە قالعان «اراب كوكتەمى»، تالاي ەلدىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. رەجيمدەر اۋىسىپ، حالىق بوسىپ، قالالار قيرادى. بىزدەن مىڭداعان شاقىرىم الىس جاتقان، ءتىلى مەن تاريحى بولەك، حالقىنىڭ شىققان تەگى وزگە ايماقتاعى قاقتىعىسقا مىڭداعان ورتالىق ازيا ازاماتتارى قارۋ اسىنىپ، اتتاندى. بۇل ءبىز «تەرروريزمنەن ادا ەلمىز» دەگەن پىكىردىڭ جاڭساق ەكەنىن دالەلدەدى. جالپى جيىنتىعى ورتالىق ازيادان 7 مىڭنان استام ازامات سيريا مەن يراكقا اتتانىپ، ولاردىڭ تەڭ جارتىسى وققا ۇشتى. 7 مىڭ وتە ۇلكەن كورسەتكىش. ورتالىق ازيا حالقىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى يممۋنيتەتى تومەن، ال الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار ەكەنى وسىدان بايقالدى. تاريحتىڭ تەرەڭىنەن سىر تارتساق.
ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى لاڭكەستىك وشاقتارى العاش بولىپ تاجىكستاندا قالىپتاسا باستادى. 1992-1997 جىلدارى تاجىكستانداعى ءدىني تەكەتىرەس پەن مەملەكەتتىك ساياساتقا قارسىلىق سالدارىنان ورىن العان ازاماتتىق سوعىس، ءبىزدىڭ ايماعىمىزداعى ەڭ ءىرى تۇراقسىزدىق وشاعىن تۋدىردى. وعان بىرنەشە فاكتور تىكەلەي ىسەر ەتتى. كسرو بيلىگى جىلدار بويى كەز كەلگەن ءدىني كورىنىستەرگە تىيىم سالىپ، «قۇدايسىز قوعام» پرينتسيپىمەن ءومىر ءسۇرۋدى ويلادى. بۇل ماقساتتى ارەكەت بولاتىن. ماسكەۋ «حالىق تەك كرەملگە سەنۋى ءتيىس، ونىڭ قولداۋشىسى دا، قورعاۋشىسى دا، ءتىپتى جازالاۋشىسى دا وسى كرەمل، باسقا ەشكىم ەمەس» دەگەن جازىلماعان زاڭدىلىقتى ورنىقتىردى. انىعى ورنىقتىرعىسى كەلدى. سول ساياساتىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا «قىزىل تەررور» جىلدارى زيالى قاۋىممەن بىرگە ءدىن وكىلدەرى دە قۋدالانىپ، اتىلىپ، ءدىني وشاقتار، مەشىتتەر مەن شىركەۋلەر قامبالارعا، قويمالارعا جانە ات قورالارعا اينالدىرىلدى. ارينە ماتەريالدىق تۇرعىدان عيماراتتاردى جويۋعا بولادى، ءتىپتى ءدىني داستۇرلەردى دە مىلتىق كەزەنىپ توقتاتا الاسىڭ، بىراق ادامنىڭ ىشكى سەنىمىن ءولتىرۋ قيىن. ۇزاق جىلدار بويى كسرو حالقى ىشتەي قۇدايعا سەنۋدى جالعاستىردى. مىنە، تۋرا 70 جىلعا سوزىلعان وسى پروتسەسس 1991 جىلى توقتادى. حالىققا قانداي ءدىندى ۇستانعىسى كەلسە دە ءوز ەركى وزىنە بەرىلدى. بىراق ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان كسرو ساياساتى ءوزىنىڭ سۋىق سالدارىن قالدىردى. حالىق شىنايى ءدىننىڭ قانداي بولارىن ۇمىتتى. باسىم كوپشىلىك تازا مۇسىلماندىق اراب ەلدەرىندە قالدى دەپ سانادى، سوندىقتان تاياۋ شىعىستان كەلەتىن ءدىن اتىن جامىلعان لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ قاقپانىنا وڭباي ءتۇستى. دىننەن كوز جازىپ قالعان حالىق، ەندىگى تاڭدا ءدىني ساۋاتسىزدىققا ۇشىراپ، اقيقات پەن جالعاندى، دۇرىس ءدىني اعىم مەن تەرىس باعىتتى اجىراتۋدان قالدى. ءدىني قوزعالىستار تاجىكستاندا، وزبەكستاندا كەڭىنەن تارالا باستادى. تاجىكستاندا ازامات سوعىسى لاڭكەستىك توپتاردىڭ قانات جايۋىنا اسەر ەتسە، وزبەكستاندا ول يدەولوگيالىق جولمەن ءجۇردى. وزبەكستاننىڭ يسلامدىق قوزعالىسى (ويق) اتتى ۇلكەن ءدىني بىرلەستىك قۇرىلىپ، ارتىنشا ساياسيلانعان قوزعالىسقا اينالۋدى كوزدەدى. ولاردىڭ باستى ماقساتى وزبەكستانداعى يسلام كارىموۆ رەجيمىن قۇلاتىپ، ورنىنا شاريعات نەگىزىندەگى بيلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ەدى. باستاپقىدا ءتۇرلى اۋدان مەن قالا الاڭدارىندا جۇزدەگەن، مىڭداعان حالىقتى جيناپ، ميتينگ ۇيىمداستىرعان ولار ءدىني ۇرانداردى العا تاستاسا، ارتىنشا بىرنەشە مارتە وزبەكستاندا جويقىن تەررورلىق ارەكەتتەر جاساپ، ورتالىق ازيانى ءدۇر سىلكىندىردى.
تاجىكستان مەن وزبەكستانداعى ءدىني توپتاردىڭ جاڭا كۇشكە ەنگەنى سونشالىق، 1999 جىلى ولار قىرعىزستانعا باسىپ كىردى. بۇل تاريحتا «باتكەن وقيعاسى» دەگەن اتاۋمەن قالدى. باتكەن وقيعاسى تەك قانا قىرعىزستاننىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارىنىڭ ساپاسىن ەمەس، جالپى ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن انىقتاپ كورسەتتى. قىرعىزستان اۋماعى ارقىلى وزبەكستانعا وتپەك بولعان ويق مۇشەلەرى قىرعىز جەرىندە 2,5 اي بولىپ، ايماق تاريحىنداعى ەڭ ءىرى تەررورلىق ارەكەتتى جۇزەگە اسىردى. وسىدان 22 جىل بۇرىن قانداي ماسەلەلەر بولسا، سول ماسەلەلەر ءالى شەشىمىن تاپپاعان كۇيدە قالدى. كەڭىرەك تارقاتايىق.
بىرىنشىدەن, 1999 جىلعى «باتكەن وقيعاسىندا» تەرروريزممەن كۇرەسۋدە ديپلوماتيالىق ءتاسىل وتە ناشار قولدانىلدى. كەلىسسوزدەردى جۇرگىزۋدە كاسىبي ماماندار بولمادى، ال بۇل ۇلكەن قاتەلىك. سەبەبى لاڭكەستەر ۋاقىت ۇتىپ، بىرنەشە تالابىن ورىنداتا ءبىلدى. ال تەرروريزممەن كۇرەس بارىسىندا نە تەررورلىق توپتارمەن مۇلدە كەلىسىم جاسالمايدى (كوپ جاعدايدا), نە اككى ماماندار ارقىلى بيلىككە ءتيىمدى شارتتارعا لاڭكەستەردى كوندىرۋ ىسكە اسادى. باتكەندە كەرىسىنشە بولىپ، لاڭكەستەر ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىلىپ، ەكى ايدان استام ۋاقىت اتالمىش ايماقتا بەكىنىپ الۋعا مۇمكىندىك جاسالدى. بۇل ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى لاڭكەستەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدىڭ ءادىس-ايلاسىن كاسىبي دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرا المايتىنىن ايقىن كورسەتتى. ويتكەنى كەلىسسوزگە تەك قىرعىز وكىلدەرى ەمەس، تاجىك، وزبەك، قازاق ماماندارى دا قاتىسقان بولاتىن.
ەكىنشىدەن، «باتكەن وقيعاسى» كەزىندە قىرعىزستان تاۋەلسىزدىك العانىنا 8 جىل بولسا دا، وزىنە قانداي اسكەري قۇرىلىم كەرەكتىگىن انىقتاماعان ەدى. وعان ارينە مامانداردىڭ تاپشىلىعى مەن ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلىعى ءوز اسەرىن تيگىزدى. قارۋ-جاراق ءتۇرى دە تىم ەسكى بولاتىن. كسرودان قالعان ەسكى قارۋلار مودەرنيزاتسيالانۋدى قاجەت ەتتى، نە مۇلدە ىستەن شىققان كۇيدە بولدى. قىرعىزستان وزىنە قاجەت اسكەردىڭ جۇيەسىن قۇرا المادى. ول تىكەلەي رەزەرۆتىك جۇيەگە نەگىزدەلگەن، تۇراقتى اسكەرى شاقىرتىلۋشى جاستاردان قۇرالعان جۇيەدە قالدى. بۇل ءادىستى وزبەكستان، تاجىكستان مەن تۇركىمەنستان دا ۇستانادى. ال قازاقستان جارتىلاي شاقىرتىلۋشى، جارتىلاي كەلىسىم ارقىلى (كونتراكتنيك) ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن جۇيەدە قالىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جۇيەسى الدەقايدا ءتيىمدى ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ارينە بۇل ەكونوميكالىق جاعدايلارمەن دە سيپاتتالادى. حالىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەسۋدە تۇراقتى اسكەرگە قاراعاندا ارنايى اسكەري توپتار مەن كەلىسىم جۇيەسىندەگى اسكەر ءتيىمدى كۇرەس جۇرگىزەتىنىن ۋاقىت دالەلدەدى.
ۇشىنشىدەن، «باتكەن وقيعاسىندا» اسكەري تەحنيكا مەن وق-ءدارى تاپشىلىعى بايقالدى. بۇل ماسەلە دە وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. مىسالى تاجىكستانعا 2021 جىلى قازاقستان اسكەري قاجەتتتىلىكتەردى كومەك رەتىندە بەرسە، قىرعىزستانعا دا ءدال وسىنداي كومەكتەر كورسەتىلۋدە. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باستى قاعيدانى ەستەن شىعاردى: ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى مىعىم بولۋ ءۇشىن قارۋدى ءار ەل ءوزى جاساۋى كەرەك. وعان مىقتى قۇراستىرۋشىلار مەن ماماندار قاجەت ەكەنى تۇسىنىكتى. بۇل تۇرعىدان نۇر-سۇلتان مەن تاشكەنت از بولسا دا ناتيجە كورسەتۋدە. قازاقستان «بارىس»، «ايبات»، «سەمسەر»، «ارلان» سىندى بروندى تەحنيكالاردى قۇراستىرۋدى قولعا الۋدا. ەلىمىزدە پاترون شىعاراتىن جانە قورعانىس جيلەتىن وندىرەتىن اسكەري نىساندار بار. ال تۇركىمەنستان، قىرعىزستان، تاجىكستاندا ونداي مۇمكىندىك جوق. ولار سىرتقى تاسىمالعا تولىقتاي تاۋەلدى. اتالمىش ءۇش ەلدەگى بارلىق قارۋ تۇرلەرى، ءتىپتى سوڭعى پاترونعا دەيىن وزگە ەلدە وندىرىلگەن.
تورتىنشىدەن، 1999 جىلعى تەررورلىق ارەكەتتەر اسكەري تاكتيكانى وزگەرتۋ قاجەتتىگىنە جانە بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتى نەمەسە قۇرىلىمدى پوتەنتسيالدى جاۋ دەپ تانۋعا نۇسقادى. مىسالى تەك قانا دالالىق ايماقتا نەمەسە قارسىلاس مەملەكەتتىڭ ارەكەتى رەتىندە عانا اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزىپ، سول ارقىلى ماشىقتانعان اسكەري قىزمەتشىلەر، حالىقارالىق زاڭدىلىقتار مەن ادامي قۇندىلىقتار، بۇۇ-نىڭ جارعىسى مەن بەيبىت تۇرعىن اتتى كاتەگوريالاردىڭ بىردە بىرەۋىن مويىندامايتىن لاڭكەستىك اتتى قۇرىلىممەن بەتپە-بەت كەلگەندە، نە ىستەرىن بىلمەي دال بولدى. ءدال وسى ماسەلە وسى كۇنى دە شەشىمىن تاپپادى. مىسالى ورتالىق ازياداعى بەس مەملەكەت تە لاڭكەستىك ۇيىمدارعا تىيىم سالعانىمەن، اسكەري دوكتريناسىنا پوتەنتسيالدى جاۋ رەتىندە حالىقارالىق لاڭكەستىك ۇيىمداردى قوسپاعان. بۇل دا ۇلكەن كەمشىلىك بولار. ونىڭ ۇستىنە اسكەري جاتتىعۋلاردىڭ 80 پايىزى وسى ۋاقىتقا دەيىن دالالىق ايماقتا وتۋدە. ال لاڭكەستىك ارەكەتتەر كوبىنە قالالىق جاعدايدا ورىن الاتىنىن ەسكەرسەك، وندا بۇل تاكتيكانى دا وزگەرتكەن ءجون.
بەسىنشىدەن، «باتكەن وقيعاسى» مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە ەڭ ۇلكەن قاتەر ەڭ الدىمەن جەمقورلىق ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ويتكەنى اتالمىش وقيعادا لاڭكەستەردىڭ اسكەري بەكەتتەردەن كورىنبەي وتۋىنە تاجىكستانداعى كەي شەندىلەر كومەكتەستى دەگەن كۇدىكپەن تۇتقىندالدى. بۇل دا بولسا اسا قاۋىپتى دۇنيە. حالىقارالىق «Transparency International» ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ەڭ جەمقور 100 ەلدىڭ ىشىندە جانە رەيتينگتىڭ كوش سوڭىندا. دەمەك اقشاعا ارىن دا، بارىن دا ساتاتىندار كوپ قوعامدا، مەملەكەتتىك قۇپيانى دا، اسكەري بەكەتتى دە، بەكىنىس پەن قامالدى دا وپ-وڭاي ساتىپ الۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە جەمقورلىق جايلاعان قوعامدا لاڭكەستىك توپتاردىڭ نەگىزگى قارجىلاندىرۋ كوزى بولىپ تابىلاتىن بەلگىلى ءبىر قىلمىستىق كاسىپتىڭ ءتۇرى كەڭىنەن ەتەك جايادى. مىسالى ورتالىق ازيا ۇزاق جىلدار بويى زاڭسىز ەسىرتكى تاسىمالداۋ ايماعى سانالادى. اۋعانستاندا وندىرىلەتىن ەسىرتكى ءتۇرى تاجىك-قىرعىز شەكاراسى ارقىلى قازاقستانعا ءوتىپ، ارتىنشا رەسەيگە بەت الادى. ال رەسەي ارقىلى ەۋروپا ەلدەرىنە تارايدى. بۇل بارلىعىنا بەلگىلى مارشرۋت. وكىنىشتىسى سول، بۇل مارشرۋتتى توقتاتۋعا ايتارلىقتاي كۇش سالىنباي كەلەدى. ءتىپتى كەي ەلدەردە شەكارالىق بەكەتتەر ونى ۇلكەن كاسىپ تۇرىنە اينالدىرعان. مىسالى ءساۋىر ايىنداعى «قىرعىز-تاجىك قاقتىعىسىندا شەكارا بەكەتتەرىنىڭ ماڭىنداعى ەسىرتكى قىلمىسىنىڭ ۇلكەن ىقپالى بار» دەگەن بولجامدار ايتىلۋدا.
التىنشادان، مەملەكەتتەر اراسىنداعى ءوزارا كەلىسپەۋشىلىك، ءۇشىنشى تاراپقا تاپتىرماس مۇمكىندىك بولىپ وتىر. 1999 جىلى قىرعىز-وزبەك شەكاراسىنداعى جەر داۋىنا بايلانىستى ويق مۇشەلەرى اتالمىش داۋدى پايدالانىپ، قىرعىزستان تەرريتورياسى ارقىلى وزبەكستانعا وتپەك بولدى. ياعني ولاردىڭ باستى ويى قىرعىز تاراپى لاڭكەستەردى ءوز ەركىمەن وتكىزىپ جىبەرەدى، ويتكەنى ەكى ەلى اراسىندا ءوزارا داۋ مەن تۇسىنىسپەۋشىلىك بار دەگەن ويدا ەدى. جاقىندا عانا بولعان قىرعىز-تاجىك قاقتىعىسىندا دا تۋرا وسىنداي لوگيكاداعى سيپات كورىنىس تاۋىپ ەدى. اۋعانستانداعى ەتنيكالىق تاجىكتەر قىرعىزستانمەن سوعىسۋعا رۇقسات ەتۋ ءۇشىن، دۋشانبەدەن ءدالىز اشۋدى سۇراعان بولاتىن. بولاشاقتا شەكارا داۋى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ءىرى اسكەري قاقتىعىستارعا ۇلاسسا، وندا ءسوزسىز لاڭكەستتىك توپتار ونى «ايماققا كىرۋ مۇمكىندىگى» دەپ سانايتىن بولادى.
ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى تەڭ ەمەس، ال ول مەملەكەتتەر اراسىندا تەرروريزمگە قارسى بىرلەسە ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىگىن ازايتادى. بۇل وكىنىشتى فاكتور.
ايماقتاعى شەشىمىن تابۋى ءتيىس كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى فەرعانا جازىقتىعى بولىپ وتىر. فەرعانا جازىقتىعىندا ايماقتاعى حالىقتىڭ ەڭ كوپ بولىگى ءومىر سۇرەدى. ولاردىڭ اۋىز سۋ تاپشىلىعى، جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيشىلىك دەڭگەيى شەكتەن اسقان. مەملەكەتتىك جانە وزگە دە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كومەگى اتالمىش جازىقتىققا جەتە قويمايدى. سالدارىنان حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىم كاپيتالى تاۋسىلعان. ولار «قۇتقارۋشىنى» وزگەدەن ىزدەپ وتىر. ول وزگە لاڭكەستىك توپتار بولۋى ابدەن مۇمكىن.
ورتالىق ازياداعى تەرروريزم قاۋپىنىڭ ارتۋىنا پاندەميانىڭ دا ءوز اسەرى بولۋى ىقتيمال. مەملەكەتتەردىڭ انتيكريزيستىك ارەكەتتەرى ناتيجە بەرمەدى. بىردە-ءبىر مەملەكەت ءوزىن «كريزيس مەنەدجەر» ۇلگىسىندە كورسەتە المادى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ايماق بويىنشا ناشارلاپ كەتتى. ءتىپتى تۇركىمەنستاندا حالىقتىڭ زاڭسىز نەگىزدە وزبەكستان قۇرامىنداعى قاراقالپاقستانعا ءوتۋ كورىنىستەرى بايقالۋدا. قاراقالپاقستاننىڭ جاعدايىنىڭ ناشارلىعىن ەسكەرسەك، تۇركىمەنستاندا جاعداي ودان دا تومەن دەپ باعا بەرۋگە بولادى. بۇل دا لاڭكەستىك توپتاردىڭ نازارىن اۋداراتىن فاكت بولىپ وتىر. جاس بالاعا ءتاتتى بەرىپ الداعانداي، الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار حالىققا ازىن-اۋلاق قارجى بەرىپ، ايماقتىڭ وسال تۇستارىنا ەنۋدى كوزدەيتىن بولادى.
لاڭكەستىك وشاعىنا اينالعان اۋعانستاننان ناتو اسكەرى شىعارىلۋ ۇستىندە. قىركۇيەك ايىنا دەيىن تۇتاس اسكەر شىعارىلادى. بۇل ءوز كەزەگىندە اۋعانستانداعى لاڭكەستىك توپتاردىڭ جاڭا كۇشپەن ارەكەت ەتۋىنە اسەر ەتەدى. «تاليبان» قوزعالىسى رەجيمدى قۇلاتۋعا تىرىسسا، وزگە توپتاردىڭ ورتالىق ازياعا كىرۋگە ارەكەت جاساۋى مۇمكىن.
ورتالىق ازياداعى ءدىني يدەولوگيا وزگە سيپاتتا ءجۇرىپ جاتىر. قازاقستان مەن وزبەكستاندا ءدىني اعىمداردى باقىلاۋدا ۇستاۋعا تىرىسۋ، دەسترۋكتيۆتى اعىمداردى اۋىزدىقتاۋعا كۇش سالىنىپ جاتسا، وزگە ءۇش ەلدە ول قيىنعا تۇسۋدە. قىرعىزستان ايماقتاعى مەكتەپتەن مەشىتى كوپ (2200 مەكتەپ، 2680 مەشىت) ەلگە اينالدى. مەشىت سانىنا قاراپ ءدىني لاڭكەستىككە باعا بەرۋگە بولمايدى، الايدا ول مەشىتتەردە قانداي يدەولوگيا ءجۇرىپ جاتقانىن باقىلاۋ قيىنعا تۇسەدى. قىرعىزستان سىندى بيلىگى ءالسىز، كۇشتىك قۇرىلىمى وسال مەملەكەتتەرگە ءتىپتى قيىن بولماق.
قورىتا ايتقاندا ايماقتاعى تەرروريزم قاۋپى ازايعان جوق. ول جاڭا فورماتسياعا ءوتىپ، ءوزىنىڭ 90-جىلداردىڭ سوڭىنداعىداي باس كوتەرۋ ءساتىن كۇتىپ وتىر. لاڭكەستىكتى بىردە ءبىر مەملەكەت جالعىز جەڭە المايدى. ول كواليتسيالاردىڭ بىرلەسكەن كۇشىنىڭ ارقاسىندا عانا ىسكە اساتىن بولادى. سوندىقتان ايماقتاعى بەس مەملەكەت ەسكى داۋ مەن قىرعي-قاباقتىقتى ۇمىتىپ، لاڭكەستىككە قارسى كۇش بىرىكتىرۋى مىندەتتى. بولىنگەندى ءبورى جەيتىن بولادى.
اسحات قاسەنعالي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
