Qauıpsızdık mäselesı jyl ötken saiyn özektı bolyp keledı. Äsırese Ortalyq Aziia memleketterı üşın būl mäsele kün tärtıbınen tüspeitın küige jettı Oǧan geosaiasi şyndyqtyŋ özgeruı men ekınşı jahan soǧysynan keiıngı tärtıptıŋ būzyluy äser etıp otyr. Älemde tek qana bır gegemon memleket emes, aimaqtyŋ jäne kontinenttık derjavalardyŋ paida boluy, olardyŋ türlı aimaq üşın kürester jürgızuı de bızdı oilandyrady. Soŋǧy jiyrma jyldyqta ekonomikalyq jäne äskeri küşın myǧymdaǧyn Qytai endı halyqaralyq mäselelerge qatysudy oilaidy. Jappai nesie beru, investisiia qūiu saiasatyn jürgızıp keledı. Sarapşylar «Aidahar oiandy» degen jeleudı alǧa tartuda. 90-jyldardaǧy auyr ekonomikalyq daǧdarystan keiın Resei de endı esın jiia bastady. Ärine Mäskeudıŋ ekonomikalyq, saiasi yqpal etu aiasy da, mümkındıgı de az, alaida ol postkeŋestık elderdı öz baqylauynda ūstaudy oilaidy. Mūhittyŋ arǧy şetındegı AQŞ ta jai qarap jatqan joq. Soŋǧy uaqytta Ortalyq Aziiany öz nazarynan tys qaldyrǧan Tramp äkımşılıgı ketıp, ornyna «Amerika oraldy» ūranyn tu etetın Baiden bilık tızgının qolǧa aldy. Ol Ortalyq Aziia memleketterımen dialog jürgızu alaŋyna arnalǧan S5+1 formatyn jandandyrudy qalaidy. Ärine, būnyŋ barlyǧy da Ortalyq Aziia memleketterınıŋ bilıgın tereŋ oiǧa jeteleude. «Alpauyttar arasyndaǧy arpalysta ah ūryp, attan auyp qalmaimyz ba» degen qauıp Nūr-Sūltanda da, Taşkentte de, Aşhabad pen Bışkekte de, Duşanbede de bar.
Ortalyq Aziiadaǧy türlı saiasi prosesster artuda. Ol tek qana derjavalar arasyndaǧy oiyndarmen emes, sondai-aq türlı zaŋsyz küşterdıŋ ıs-äreketınen aiqyn körınude. Äsırese esırtkı tasymaldau jäne halyqaralyq laŋkestık ūiymdarynyŋ äreketterınıŋ de artqanyn körıp otyrmyz. Sebebı Ortalyq Aziia ülken älemdık tranzit joly. Būl degenımız barlyq saiasi jäne ekonomikalyq özgerıster däl osy aimaq arqyly ötedı degendı bıldıredı. Aimaq bırden tört älemdık örkeniettıŋ şekarasynda tūr. Batysynda Europalyq örkeniet, Şyǧysynda Sindık örkeniet, oŋtüstıgınde islam älemı, al soltüstıgınde pravoslavtyq örkeniet jatyr. Atalmyş örkenietter bır-bırımen bäsekeles jäne qarsylas bolyp tabylǧandyqtan, barlyq küres olardyŋ müddesı şektesetın Ortalyq Aziiada jürude. Kürestıŋ ışınde körınbeitın terrorlyq toptar men türlı qylmystyq qauymdastyqtar da jeterlık.
Ortalyq Aziiadaǧy kürdelı mäselelerdıŋ bırı terrorizm bolyp otyr. Taiau Şyǧys siiaqty künde jarylys, saǧat saiyn atys bolmasa da, aimaqty laŋkestık toptardyŋ alaŋyna ainaldyryp, sol arqyly bäsekelesudı qalaityn syrtqy küşterdıŋ sany artuda. 2011 jyly Taiau Şyǧysta būrq ete qalǧan «Arab köktemı», talai eldıŋ tas-talqanyn şyǧardy. Rejimder auysyp, halyq bosyp, qalalar qirady. Bızden myŋdaǧan şaqyrym alys jatqan, tılı men tarihy bölek, halqynyŋ şyqqan tegı özge aimaqtaǧy qaqtyǧysqa myŋdaǧan Ortalyq Aziia azamattary qaru asynyp, attandy. Būl bız «terrorizmnen ada elmız» degen pıkırdıŋ jaŋsaq ekenın däleldedı. Jalpy jiyntyǧy Ortalyq Aziiadan 7 myŋnan astam azamat Siriia men İrakqa attanyp, olardyŋ teŋ jartysy oqqa ūşty. 7 myŋ öte ülken körsetkış. Ortalyq Aziia halqynyŋ laŋkestıkke qarsy immunitetı tömen, al äleumettık jaǧdaiy naşar ekenı osydan baiqaldy. Tarihtyŋ tereŋınen syr tartsaq.
Ortalyq Aziia elderındegı laŋkestık oşaqtary alǧaş bolyp Täjıkstanda qalyptasa bastady. 1992-1997 jyldary Täjıkstandaǧy dıni teketıres pen memlekettık saiasatqa qarsylyq saldarynan oryn alǧan azamattyq soǧys, bızdıŋ aimaǧymyzdaǧy eŋ ırı tūraqsyzdyq oşaǧyn tudyrdy. Oǧan bırneşe faktor tıkelei ıser ettı. KSRO bilıgı jyldar boiy kez kelgen dıni körınısterge tyiym salyp, «Qūdaisyz qoǧam» prinsipımen ömır sürudı oilady. Būl maqsatty äreket bolatyn. Mäskeu «halyq tek Kremlge senuı tiıs, onyŋ qoldauşysy da, qorǧauşysy da, tıptı jazalauşysy da osy Kreml, basqa eşkım emes» degen jazylmaǧan zaŋdylyqty ornyqtyrdy. Anyǧy ornyqtyrǧysy keldı. Sol saiasatyn ıske asyru maqsatynda «qyzyl terror» jyldary ziialy qauymmen bırge dın ökılderı de qudalanyp, atylyp, dıni oşaqtar, meşıtter men şırkeuler qambalarǧa, qoimalarǧa jäne at qoralarǧa ainaldyryldy. Ärine materialdyq tūrǧydan ǧimarattardy joiuǧa bolady, tıptı dıni dästürlerdı de myltyq kezenıp toqtata alasyŋ, bıraq adamnyŋ ışkı senımın öltıru qiyn. Ūzaq jyldar boiy KSRO halqy ıştei Qūdaiǧa senudı jalǧastyrdy. Mıne, tura 70 jylǧa sozylǧan osy prosess 1991 jyly toqtady. Halyqqa qandai dındı ūstanǧysy kelse de öz erkı özıne berıldı. Bıraq ūzaq uaqytqa sozylǧan KSRO saiasaty özınıŋ suyq saldaryn qaldyrdy. Halyq şynaiy dınnıŋ qandai bolaryn ūmytty. Basym köpşılık taza mūsylmandyq arab elderınde qaldy dep sanady, sondyqtan Taiau Şyǧystan keletın dın atyn jamylǧan laŋkestık ūiymdardyŋ qaqpanyna oŋbai tüstı. Dınnen köz jazyp qalǧan halyq, endıgı taŋda dıni sauatsyzdyqqa ūşyrap, aqiqat pen jalǧandy, dūrys dıni aǧym men terıs baǧytty ajyratudan qaldy. Dıni qozǧalystar Täjıkstanda, Özbekstanda keŋınen tarala bastady. Täjıkstanda azamat soǧysy laŋkestık toptardyŋ qanat jaiuyna äser etse, Özbekstanda ol ideologiialyq jolmen jürdı. Özbekstannyŋ İslamdyq Qozǧalysy (ÖİQ) atty ülken dıni bırlestık qūrylyp, artynşa saiasilanǧan qozǧalysqa ainaludy közdedı. Olardyŋ basty maqsaty Özbekstandaǧy İslam Kärımov rejimın qūlatyp, ornyna şariǧat negızındegı bilık jüiesın qalyptastyru edı. Bastapqyda türlı audan men qala alaŋdarynda jüzdegen, myŋdaǧan halyqty jinap, miting ūiymdastyrǧan olar dıni ūrandardy alǧa tastasa, artynşa bırneşe märte Özbekstanda joiqyn terrorlyq äreketter jasap, Ortalyq Aziiany dür sılkındırdı.
Täjıkstan men Özbekstandaǧy dıni toptardyŋ jaŋa küşke engenı sonşalyq, 1999 jyly olar Qyrǧyzstanǧa basyp kırdı. Būl tarihta «Batken oqiǧasy» degen ataumen qaldy. Batken oqiǧasy tek qana Qyrǧyzstannyŋ küştık qūrylymdarynyŋ sapasyn emes, jalpy Ortalyq Aziiadaǧy qauıpsızdık mäselesın anyqtap körsettı. Qyrǧyzstan aumaǧy arqyly Özbekstanǧa ötpek bolǧan ÖİQ müşelerı qyrǧyz jerınde 2,5 ai bolyp, aimaq tarihyndaǧy eŋ ırı terrorlyq ärekettı jüzege asyrdy. Osydan 22 jyl būryn qandai mäseleler bolsa, sol mäseleler älı şeşımın tappaǧan küide qaldy. Keŋırek tarqataiyq.
Bırınşıden, 1999 jylǧy «Batken oqiǧasynda» terrorizmmen küresude diplomatiialyq täsıl öte naşar qoldanyldy. Kelıssözderdı jürgızude käsıbi mamandar bolmady, al būl ülken qatelık. Sebebı laŋkester uaqyt ūtyp, bırneşe talabyn oryndata bıldı. Al terrorizmmen küres barysynda ne terrorlyq toptarmen mülde kelısım jasalmaidy (köp jaǧdaida), ne äkkı mamandar arqyly bilıkke tiımdı şarttarǧa laŋkesterdı köndıru ıske asady. Batkende kerısınşe bolyp, laŋkester azyq-tülıkpen qamtamasyz etılıp, ekı aidan astam uaqyt atalmyş aimaqta bekınıp aluǧa mümkındık jasaldy. Būl Ortalyq Aziia memleketterı laŋkestermen kelıssözder jürgızudıŋ ädıs-ailasyn käsıbi deŋgeide jüzege asyra almaitynyn aiqyn körsettı. Öitkenı kelıssözge tek qyrǧyz ökılderı emes, täjık, özbek, qazaq mamandary da qatysqan bolatyn.
Ekınşıden, «Batken oqiǧasy» kezınde Qyrǧyzstan täuelsızdık alǧanyna 8 jyl bolsa da, özıne qandai äskeri qūrylym kerektıgın anyqtamaǧan edı. Oǧan ärine mamandardyŋ tapşylyǧy men ekonomikalyq jaǧdaidyŋ naşarlyǧy öz äserın tigızdı. Qaru-jaraq türı de tym eskı bolatyn. KSROdan qalǧan eskı qarular modernizasiialanudy qajet ettı, ne mülde ısten şyqqan küide boldy. Qyrǧyzstan özıne qajet äskerdıŋ jüiesın qūra almady. Ol tıkelei rezervtık jüiege negızdelgen, tūraqty äskerı şaqyrtyluşy jastardan qūralǧan jüiede qaldy. Būl ädıstı Özbekstan, Täjıkstan men Türkımenstan da ūstanady. Al Qazaqstan jartylai şaqyrtyluşy, jartylai kelısım arqyly (kontraktnik) arqyly jūmys ısteitın jüiede qalyp otyr. Bızdıŋ elımızdıŋ jüiesı äldeqaida tiımdı ekenın aita ketu kerek. Ärine būl ekonomikalyq jaǧdailarmen de sipattalady. Halyqaralyq terrorizmmen küresude tūraqty äskerge qaraǧanda arnaiy äskeri toptar men kelısım jüiesındegı äsker tiımdı küres jürgızetının uaqyt däleldedı.
Üşınşıden, «Batken oqiǧasynda» äskeri tehnika men oq-därı tapşylyǧy baiqaldy. Būl mäsele de özektılıgın joǧaltqan joq. Mysaly Täjıkstanǧa 2021 jyly Qazaqstan äskeri qajetttılıkterdı kömek retınde berse, Qyrǧyzstanǧa da däl osyndai kömekter körsetılude. Ortalyq Aziia memleketterı basty qaǧidany esten şyǧardy: eldıŋ qauıpsızdıgı myǧym bolu üşın qarudy är el özı jasauy kerek. Oǧan myqty qūrastyruşylar men mamandar qajet ekenı tüsınıktı. Būl tūrǧydan Nūr-Sūltan men Taşkent az bolsa da nätije körsetude. Qazaqstan «Barys», «Aibat», «Semser», «Arlan» syndy brondy tehnikalardy qūrastyrudy qolǧa aluda. Elımızde patron şyǧaratyn jäne qorǧanys jiletın öndıretın äskeri nysandar bar. Al Türkımenstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstanda ondai mümkındık joq. Olar syrtqy tasymalǧa tolyqtai täueldı. Atalmyş üş eldegı barlyq qaru türlerı, tıptı soŋǧy patronǧa deiın özge elde öndırılgen.
Törtınşıden, 1999 jylǧy terrorlyq äreketter äskeri taktikany özgertu qajettıgıne jäne belgılı bır memlekettı nemese qūrylymdy potensialdy jau dep tanuǧa nūsqady. Mysaly tek qana dalalyq aimaqta nemese qarsylas memlekettıŋ äreketı retınde ǧana äskeri jattyǧular ötkızıp, sol arqyly maşyqtanǧan äskeri qyzmetşıler, halyqaralyq zaŋdylyqtar men adami qūndylyqtar, BŪŪ-nyŋ jarǧysy men beibıt tūrǧyn atty kategoriialardyŋ bırde bıreuın moiyndamaityn laŋkestık atty qūrylymmen betpe-bet kelgende, ne ısterın bılmei dal boldy. Däl osy mäsele osy künı de şeşımın tappady. Mysaly Ortalyq Aziiadaǧy bes memleket te laŋkestık ūiymdarǧa tyiym salǧanymen, äskeri doktrinasyna potensialdy jau retınde halyqaralyq laŋkestık ūiymdardy qospaǧan. Būl da ülken kemşılık bolar. Onyŋ üstıne äskeri jattyǧulardyŋ 80 paiyzy osy uaqytqa deiın dalalyq aimaqta ötude. Al laŋkestık äreketter köbıne qalalyq jaǧdaida oryn alatynyn eskersek, onda būl taktikany da özgertken jön.
Besınşıden, «Batken oqiǧasy» memlekettık qauıpsızdıkke eŋ ülken qater eŋ aldymen jemqorlyq ekenın körsetıp berdı. Öitkenı atalmyş oqiǧada laŋkesterdıŋ äskeri beketterden körınbei ötuıne Täjıkstandaǧy kei şendıler kömektestı degen küdıkpen tūtqyndaldy. Būl da bolsa asa qauıptı dünie. Halyqaralyq «Transparency International» ūiymynyŋ mälımetınşe Ortalyq Aziia memleketterı eŋ jemqor 100 eldıŋ ışınde jäne reitingtıŋ köş soŋynda. Demek aqşaǧa aryn da, baryn da satatyndar köp qoǧamda, memlekettık qūpiiany da, äskeri bekettı de, bekınıs pen qamaldy da op-oŋai satyp aluǧa bolady. Onyŋ üstıne jemqorlyq jailaǧan qoǧamda laŋkestık toptardyŋ negızgı qarjylandyru közı bolyp tabylatyn belgılı bır qylmystyq käsıptıŋ türı keŋınen etek jaiady. Mysaly Ortalyq Aziia ūzaq jyldar boiy zaŋsyz esırtkı tasymaldau aimaǧy sanalady. Auǧanstanda öndırıletın esırtkı türı täjık-qyrǧyz şekarasy arqyly Qazaqstanǧa ötıp, artynşa Reseige bet alady. Al Resei arqyly Europa elderıne taraidy. Būl barlyǧyna belgılı marşrut. Ökınıştısı sol, būl marşrutty toqtatuǧa aitarlyqtai küş salynbai keledı. Tıptı kei elderde şekaralyq beketter ony ülken käsıp türıne ainaldyrǧan. Mysaly säuır aiyndaǧy «qyrǧyz-täjık qaqtyǧysynda şekara beketterınıŋ maŋyndaǧy esırtkı qylmysynyŋ ülken yqpaly bar» degen boljamdar aityluda.
Altynşadan, memleketter arasyndaǧy özara kelıspeuşılık, üşınşı tarapqa taptyrmas mümkındık bolyp otyr. 1999 jyly qyrǧyz-özbek şekarasyndaǧy jer dauyna bailanysty ÖİQ müşelerı atalmyş daudy paidalanyp, Qyrǧyzstan territoriiasy arqyly Özbekstanǧa ötpek boldy. Iаǧni olardyŋ basty oiy qyrǧyz tarapy laŋkesterdı öz erkımen ötkızıp jıberedı, öitkenı ekı elı arasynda özara dau men tüsınıspeuşılık bar degen oida edı. Jaqynda ǧana bolǧan qyrǧyz-täjık qaqtyǧysynda da tura osyndai logikadaǧy sipat körınıs tauyp edı. Auǧanstandaǧy etnikalyq täjıkter Qyrǧyzstanmen soǧysuǧa rūqsat etu üşın, Duşanbeden dälız aşudy sūraǧan bolatyn. Bolaşaqta şekara dauy memleketter arasyndaǧy ırı äskeri qaqtyǧystarǧa ūlassa, onda sözsız laŋkesttık toptar ony «aimaqqa kıru mümkındıgı» dep sanaityn bolady.
Ortalyq Aziia memleketterınıŋ mümkındıkterı teŋ emes, al ol memleketter arasynda terrorizmge qarsy bırlese äreket etu mümkındıgın azaitady. Būl ökınıştı faktor.
Aimaqtaǧy şeşımın tabuy tiıs kürdelı mäselenıŋ bırı Ferǧana jazyqtyǧy bolyp otyr. Ferǧana jazyqtyǧynda aimaqtaǧy halyqtyŋ eŋ köp bölıgı ömır süredı. Olardyŋ auyz su tapşylyǧy, jūmyssyzdyq pen kedeişılık deŋgeiı şekten asqan. Memlekettık jäne özge de halyqaralyq ūiymdardyŋ kömegı atalmyş jazyqtyqqa jete qoimaidy. Saldarynan halyqtyŋ memleketke degen senım kapitaly tausylǧan. Olar «qūtqaruşyny» özgeden ızdep otyr. Ol özge laŋkestık toptar boluy äbden mümkın.
Ortalyq Aziiadaǧy terrorizm qaupınıŋ artuyna pandemiianyŋ da öz äserı boluy yqtimal. Memleketterdıŋ antikrizistık äreketterı nätije bermedı. Bırde-bır memleket özın «krizis menedjer» ülgısınde körsete almady. Halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy aimaq boiynşa naşarlap kettı. Tıptı Türkımenstanda halyqtyŋ zaŋsyz negızde Özbekstan qūramyndaǧy Qaraqalpaqstanǧa ötu körınısterı baiqaluda. Qaraqalpaqstannyŋ jaǧdaiynyŋ naşarlyǧyn eskersek, Türkımenstanda jaǧdai odan da tömen dep baǧa beruge bolady. Būl da laŋkestık toptardyŋ nazaryn audaratyn fakt bolyp otyr. Jas balaǧa tättı berıp aldaǧandai, äleumettık jaǧdaiy naşar halyqqa azyn-aulaq qarjy berıp, aimaqtyŋ osal tūstaryna enudı közdeitın bolady.
Laŋkestık oşaǧyna ainalǧan Auǧanstannan NATO äskerı şyǧarylu üstınde. Qyrküiek aiyna deiın tūtas äsker şyǧarylady. Būl öz kezegınde Auǧanstandaǧy laŋkestık toptardyŋ jaŋa küşpen äreket etuıne äser etedı. «Taliban» qozǧalysy rejimdı qūlatuǧa tyryssa, özge toptardyŋ Ortalyq Aziiaǧa kıruge äreket jasauy mümkın.
Ortalyq Aziiadaǧy dıni ideologiia özge sipatta jürıp jatyr. Qazaqstan men Özbekstanda dıni aǧymdardy baqylauda ūstauǧa tyrysu, destruktivtı aǧymdardy auyzdyqtauǧa küş salynyp jatsa, özge üş elde ol qiynǧa tüsude. Qyrǧyzstan aimaqtaǧy mektepten meşıtı köp (2200 mektep, 2680 meşıt) elge ainaldy. Meşıt sanyna qarap dıni laŋkestıkke baǧa beruge bolmaidy, alaida ol meşıtterde qandai ideologiia jürıp jatqanyn baqylau qiynǧa tüsedı. Qyrǧyzstan syndy bilıgı älsız, küştık qūrylymy osal memleketterge tıptı qiyn bolmaq.
Qoryta aitqanda aimaqtaǧy terrorizm qaupı azaiǧan joq. Ol jaŋa formasiiaǧa ötıp, özınıŋ 90-jyldardyŋ soŋyndaǧydai bas köteru sätın kütıp otyr. Laŋkestıktı bırde bır memleket jalǧyz jeŋe almaidy. Ol koalisiialardyŋ bırlesken küşınıŋ arqasynda ǧana ıske asatyn bolady. Sondyqtan aimaqtaǧy bes memleket eskı dau men qyrǧi-qabaqtyqty ūmytyp, laŋkestıkke qarsy küş bırıktıruı mındettı. Bölıngendı börı jeitın bolady.
Ashat QASENǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
