ماقال-ماتەلدەر – حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قازىنالى بايلىعى سانالاتىنى بەلگىلى. ويتكەنى ماقال-ماتەلدە حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى، ومىرگە كوزقاراسى، فيلوسوفياسى، وزگە دە ماسەلەلەر كەڭىنەن كورىنىس تابادى. ماقال-ماتەلدەر قاشاندا بەلگىلى ءبىر ويدى جەتكىزەدى، الدەبىر نارسەلەردەن ساقتاندىرادى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادامنىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى ومىرىنە ازىق بولاتىن دانالىق عيبراتىنداي جول كورسەتىپ تۇرادى. ماقال-ماتەلدى ءبىلىپ وسكەن، سونىڭ مايەگىن جاستايىنان قۇلاعىنا قۇيىپ وسكەن بالا وسە كەلە الدى-ارتىن ويلاۋعا ماشىقتانىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا، قيىندىقتى ەڭسەرۋگە داعدىلانادى. ماقال-ماتەل ءار حالىقتا بار.
بۇل دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ بارلىعىنا ءتان دەپ ايتا الامىز. ولاردىڭ اراسىندا بارشا الەمگە ورتاق بولىپ كەتكەن ماقالدار دا كەزدەسەدى، سونداي-اق ءار حالىقتىڭ وزىنە عانا ءتان ماقال-ماتەلدەرى دە ۇشىراسادى. بۇل ماسەلەلەردى ءبىز سالىستىرۋ كەزىندە تانىپ-بىلەمىز. سالت-ءداستۇرى ۇقساس، ءدىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ ماقال-ماتەلدەرى دە ماعىنا جاعىنان، سوزدىك، سويلەمدىك قۇرىلىم جاعىنان ۇقساس بولىپ كەلەتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ەندى سونىڭ بارلىعىنا رەت-رەتىمەن توقتالايىق.
قازاق جانە ۇيعىر تىلدەرىندەگى ۇقساس ءارى ورتاق ماقال-ماتەلدەردى باسقالارىنان ءبولىپ الىپ، سالىستىرا قاراستىرۋىمىزدىڭ ماقساتى — بۇل تىلدەردىڭ تۋىستىق جاقىندىعىنان عانا ەمەس، مۇمكىن بولعانىنشا سول تىلدەردە سويلەۋشى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ەڭ كونەلەرىنەن سانالاتىن ۇيعىرلار مەن قازاقتاردىڭ رۋحاني، مادەني، تاريحي جاقىندىعىن دا وسى ماقال-ماتەل نەگىزىندە انىقتاي ءتۇسۋ. ماعىناسى مەن قۇرام-قۇرىلىمى جاعىنان تولىق سايكەس بولىپ كەلەتىن ءابسوليۋتتى (تولىق) ۇقساستىققا جاتاتىن ماقال-ماتەلدەر: ادام اداممەن ادام (قازاقشا); ءادام ءادام ءبيلان ءادام (ۇيعىرشا); اسى پىسپەستىڭ قازانى وتتان تۇسپەس (قازاقشا); ەشي پيشماسنيڭ قازيني وتتين ءچۇشماس (ۇيعىرشا). كومپونەنتتەرىندە ازدى-كوپتى وزگەرىستەر بار، بىراق مازمۇنى ۇقساس ماقال-ماتەلدەرگە مىنالاردى جاتقىزار ەدىك:
ات اينالىپ قازىعىن تابار، سۋ اينالىپ جازىعىن تابار (قازاقشا); ات ايلينيپ وقۋريني تاپيدۋ، مۋساپير ايلينيپ يۋرتيني تاپيدۋ (ۇيعىرشا); اعايىن تاتۋ بولسا — ات كوپ، ابىسىن تاتۋ بولسا — اس كوپ (قازاقشا); اعينا يناق بولسا — ات تولا، يگيچا-سيڭيل يناق بولسا – اش تولا (ۇيعىرشا)
قۇرىلىمى، قۇرامى وزگەشە، بىراق ەكى حالىقتا دا مازمۇنى ءوزارا ۇقساس بولىپ كەلەتىن ماقال-ماتەلدەر. مىسالى، قازاقتىڭ «ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى» دەگەن ماقالىنا ۇيعىردىڭ «بير بەكارچي ميڭني بەكار قيلۋر» ماقالى ماندەس كەلەدى. ەكى تىلدەگى ماقالدىڭ بەرەتىن ورتاق ماعىناسى — ءبىر نارسەنىڭ كوپكە تەرىس اسەر ەتۋى.
اس، تاماق تاقىرىبىنا قاتىستى ماقال-ماتەلدەر جايىنا توقتالاتىن بولساق، مۇندا دا ماعىنالاس، ۇقساس ماسەلەلەردى بايقاۋعا بولادى. مىسالى: اس يەسىمەن ءتاتتى، تاباعىمەن ءساندى (قازاقشا); اش يگيسي ءبيلان تاتليق (ۇيعىرشا); جاقسى اس قالعانشا، جامان قارىن جارىلسىن (قازاقشا); ياحشي اش ەشيپ قالعۋچا، يامان قوساق يەريليپ كاتسۋن (ۇيعىرشا). جاقسى اس قالعانشا، جامان قارىن جارىلسىن (قازاقشا)
ياحشي اش ەشيپ قالعۋچا، يامان قوساق يەريليپ كاتسۋن (ۇيعىرشا) ماقالى تاماقتى، وعان قانشالىقتى ەڭبەك سىڭىرىلەتىندىگىن باعالاۋ ماقساتىندا قالىپتاسسا كەرەك. شىنىمەن دە، اس دايارلاۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. ەگەر تاعام ءتاتتى بولسا، بوسقا توگىلىپ، ىسىراپ بولماۋ ءۇشىن ايتىلعان ناقىل ءسوز. بۇنىڭ استارىندا قوس حالىقتىڭ جاستاردى استى قادىرلەۋگە، بوسقا توگىپ-شاشپاۋعا، انانىڭ نە بولماسا اس دايىنداۋشى ادامنىڭ ەڭبەگىن باعالاۋعا دەگەن تاربيەسى جاتىر.
قازاق پەن ۇيعىر ماقال-ماتەلدەرىنىڭ ماعىنالىق جانە ۋاجدىلىك وزگەشەلىكتەرى بار. مۇنى ءبىلۋ ءۇشىن ۇيعىر تىلىندەگى توسقا چۇشكاننيڭ ءھامميسي تاريح ءاماس ماقالىن قاراستىرايىق. قازاقشا بالاماسى: تاسقا تۇسپەگەننىڭ ءبارى تاريح ەمەس. وسى ماتەلدىڭ بەرەتىن ماعىناسى حاتقا تۇسپەگەننىڭ ءبارى شىنايى تاريح ەمەس، ياعني «شىنايى تاريح — حاتقا تۇسكەن تاريح». سوندا قازاق ۇعىمىندا تاسقا ءتۇسىپ، جىلنامالار ارقىلى جەتكەن وقيعالار تاريح بولىپ سانالادى دا، اۋىزەكى سويلەۋ تىلىمەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن دۇنيەلەردى، كوبىنەسە، شىندىقتان الىستاۋ اڭىز-اڭگىمەگە، ەرتەگىگە تاڭۋ بار. ال ۇيعىرشا ماعىناسى كەرىسىنشە تۇسىندىرىلەدى: «حاتقا تۇسكەننىڭ ءبارىن تاريح دەۋگە كەلمەيدى»، ويتكەنى تاريح بۇرمالانۋى مۇمكىن. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسى جازبا تاريحتىڭ وزىنە شۇبالانۋىندە، كۇمان كەلتىرۋىندە جاتىر. دەمەك، مۇنداي ۇعىم، تۇسىنىك وسى حالىقتىڭ ەرەكشەلىگىنە، تاريحقا كوزقاراسىنا بايلانىستى بولۋى دا مۇمكىن.
ينە وتكەن جەردەن ءجىپ تە وتەدى (قازاقشا)
ءيڭنا كاياردين ءوتسا، يپ شۋ ءياردين ءوتيدۋ (ۇيعىرشا).
قازاق تىلىندەگى بالاماسىنىڭ بەرەتىن ماعىناسى، قىسقاشا ايتقاندا، مىقتىنىڭ دا، ناشاردىڭ دا ءىسى نەمەسە باستاماسى ولاردىڭ شاماسىنا قاراي، ءوز دەڭگەيىندە جۇزەگە اسادى. ال ۇيعىر تىلىندەگى ماقال-ماتەل جيناقتارىندا ول «وتباسى، بالا-شاعا» تاقىرىبىنداعى ماقال-ماتەلدەر توبىنا كىرگەن. دەمەك، بۇل جەردە بەرەتىن ماعىناسى ەرلى-زايىپتىلار جايىندا (ايەلدىڭ ەركەككە ەرۋى تۋرالى ءسوز بولادى) بولىپ تۇر.
ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كورگەندى ال. قازاق حالقىنا ابدەن ءسىڭىستى بولعان، ەر ادام ۇيلەنەر شاعىندا بەرىلەتىن كەڭەس. نەگىزىنەن قازاق بەسىكتى وتە قاسيەتتى، كيەلى دەپ ساناعان. ياعني بەسىك — قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىندا ادالدىقتىڭ بەلگىسى. سوندىقتان ايەل الار كەزدە اكە-شەشە بالاسىنا «ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كورگەندى ال» دەپ اقىل ايتادى. مۇنىڭ ءمانىسى: بىرەۋدىڭ ايەلى بولعاندى ەمەس، تۇرمىسقا شىقپاعان قىزدى ال. ويتكەنى بۇرىن وتباسىن قۇرىپ، ءومىر كورمەگەن جاس قىز – ادال، قۋلىق-سۇمدىقتان ادا بولادى.
ۇيعىر تىلىندەگى نۇسقاسى (يشيك كورگانني الما، بوشۇك كورگانني ال) وعان قاراما-قارسى ماعىناعا يە. جاقسى-جامان تۇرمىستىق ءومىردىڭ ءدامىن تاتقان كەلىنشەكتى ال، ول تىرشىلىكتىڭ باعاسىن بىلەدى. حالىقتىڭ پايىمداۋىنشا: «كەلىنشەك ال» دەگەن كەڭەس «كەرى كەڭەس» بولىپ تابىلعانىمەن ونىڭ جانى بار، وزىندىك ءمانى بار اقىل. قاتار وتىرعان ەكى وتباسىنىڭ تۇرمىس كەشۋى دە تۇرلىشە بولاتىنى سياقتى، قوس حالىقتىڭ گەنەولوگيالىق شىعۋ تەگى مەن تاريحى، گەوگرافيالىق، الەۋمەتتىك ورتاسىنا قاراي قالىپتاسقان پسيحولوگياسى، ءتىپتى مىنەز-قۇلقى دا وزگەشە بولارى ءسوزسىز.
قارا ءسوز تۇرىندە پايدا بولعان ماقال-ماتەلدەر ەكى حالىقتا دا كوپتەپ كەزدەسەدى.
الما اعاشىنان الىسقا قۇلامايدى (قازاقشا)
پەلاكتين ءحاماس جيراق ءچۇشمايدۋ (ۇيعىرشا)
ساياق جۇرگەن تاياق جەر (قازاقشا)
ساياق جۇرگان تاياق يەر(ۇيعىرشا)
وسى مىسالداردان كورىنىپ تۇرعانداي، ءبارى ءبىر جولدان تۇراتىن ماقال-ماتەلدەر، ياعني ولاردىڭ بارلىعى قاراپايىم ءسوز تۇرىندە قالىپتاسىپ قويماي، ماعىناسى دا لەكسيكالىق قۇرامى دا ءبىر-ءبىرىنىڭ كوشىرمەسى ىسپەتتى. دەمەك، ولار ءابسوليۋتتى ۇقساستىققا يە.
تۋىستاس تىلدەر اراسىندا بالاما ماقال-ماتەلدەرىڭ ءار ءتىل ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى تۇلعالىق، قۇرىلىمدىق ايىرماشىلىقتارى دا از ەمەس جانە ءارتۇرلى. ەڭ كوپ كەزدەسەتىن وزگەشەلىك ماقال-ماتەلدەردىڭ لەكسيكاسىنا عانا بايلانىستى بولىپ كەلەدى. ماقال قۇرامىنداعى كەيبىر سوزدەر ماعىنالاس باسقا سوزدەرمەن الماستىرىلادى.
ات تۇياعىن تاي باسار (قازاقشا)
ات ايعيني تاي باسار (ۇيعىرشا)
ءبىر ايەلدىڭ ايلاسى قىرىق ەسەككە جۇك (قازاقشا)
بير حوتۋننيڭ ھيليسي قيريق ءارنيڭ ھيليسيدين ارتۋق (ۇيعىرشا)
جامان دوس كولەڭكە (قازاقشا)
يامان دوست سايگا وحشاش (ۇيعىرشا)
بۇل جەردە سالىستىرىلا بەرىلگەن ماقال-ماتەلدەردە تۇياق — ايعي، ەسەككە جۇك تىركەسىنىڭ ورنىنا ءارنيڭ ھيليسيدين ارتۋق تىركەسى قولدانىلعان. قالعاندارىندا كولەڭكە — سايگا سوزىمەن الماستىرىلعان. سوڭعى ماقالدا قازاقشا نۇسقاسىندا ءتۇسىرىلىپ ايتىلاتىن «ۇقساس» ءسوزى ۇيعىرشاسىندا تولىق بەرىلگەن.
زامان دامىپ، ادامنىڭ وي-ءورىسى شىڭدالعان، جەتىلگەن سايىن قارا ءدۇرسىن ماقال-ماتەلدەردىڭ كۇردەلى دە ىرعاقتى ولەڭ تۇرىنە اۋىسۋى — زاڭدى قۇبىلىس. ولەڭ تالابىنا سايكەس ولار ەكى، ءۇش، ءتورت جانە ودان دا كوپ، سونىمەن قاتار ءوزارا جۇپتاسىپ، قيۋلاسىپ، جىمداسىپ كەلەتىن جولداردان تۇرادى. ءارى مۇنداي حالىق دانالىعى ەكى تىلدە دە مولىنان جۇمسالادى.
تاۋ تاۋعا قوسىلمايدى، ادام ادامعا قوسىلادى (قازاقشا)
تاع تاققا قوشۋلمايدۋ، ءادام ادامگا قوشيلۋدۋ (ۇيعىرشا)
بالالى ءۇي — بازار، بالاسىز ءۇي — مازار (قازاقشا)
باليليق ءوي — بازار، باليسيز ءوي — مازار (ۇيعىرشا)
وسى تەكتەس ەكى جولدان تۇراتىن، قۇرامى بىردەي مىڭداعان ماقال-ماتەلدەردىڭ ۇقساستىق دەڭگەيلەرى ەكى تىلدە دە تەڭبە-تەڭ. ەكى ءتىل ءبىر-بىرىنە قانشا جاقىن بولسا، ولاردا قالىپتاسقان ماقال-ماتەلدەردىڭ ءبىر-بىرىنە سونشا ۇقساس كەلۋى زاڭدى. جاي سويلەم تۇرىندە كەلگەن ءبىر تاعاندى ماقال-ماتەلدەردىڭ قۇرامدىق بولشەكتەر سانىنىڭ ارتۇرلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءبىر تاعاندىلاردى قۇراپ تۇرعان ءاربىر ءسوز — سويلەم مۇشەلەرىنىڭ بالامالارى. ولار جاي سويلەم تۇرلەرى — جالاڭ، جايىلما سويلەم بولىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى حالىق ناقىلدارىن تومەندەگى قۇرامدىق بولشەكتەرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى.
قورىتا ايتقاندا، قازاق پەن ۇيعىر حالىقتارىنىڭ ماقال-ماتەلدەرىندە كەزدەسەتىن ۇقساس جايتتار مەن ماقال-ماتەلدەردىڭ قۇرىلىمدىق جاعىنداعى وزگەشەلىكتەر ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەرى ءسوزسىز. حالىق اۋىز ادەبيەتى عاسىرلار بويى دامىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتسە، ونىڭ بويىنداعى قازىنالاردى تانىپ ءبىلۋ دە سونداي ماڭىزدى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ارقاۋ بولۋى كەرەك دەپ بىلەمىن.
مۇقادداس ميرزا،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ
كانديداتى
