Maqal-mätelder – halyq auyz ädebietınıŋ qazynaly bailyǧy sanalatyny belgılı. Öitkenı maqal-mätelde halyqtyŋ dünietanymy, ömırge közqarasy, filosofiiasy, özge de mäseleler keŋınen körınıs tabady. Maqal-mätelder qaşanda belgılı bır oidy jetkızedı, äldebır närselerden saqtandyrady, bır sözben aitqanda, adamnyŋ tal besıkten jer besıkke deiıngı ömırıne azyq bolatyn danalyq ǧibratyndai jol körsetıp tūrady. Maqal-mäteldı bılıp ösken, sonyŋ mäiegın jastaiynan qūlaǧyna qūiyp ösken bala öse kele aldy-artyn oilauǧa maşyqtanyp, dūrys şeşım qabyldauǧa, qiyndyqty eŋseruge daǧdylanady. Maqal-mätel är halyqta bar.
Būl düniejüzı elderınıŋ barlyǧyna tän dep aita alamyz. Olardyŋ arasynda barşa älemge ortaq bolyp ketken maqaldar da kezdesedı, sondai-aq är halyqtyŋ özıne ǧana tän maqal-mätelderı de ūşyrasady. Būl mäselelerdı bız salystyru kezınde tanyp-bılemız. Salt-dästürı ūqsas, dılı bır, dını bır türkı halyqtarynyŋ maqal-mätelderı de maǧyna jaǧynan, sözdık, söilemdık qūrylym jaǧynan ūqsas bolyp keletının baiqau qiyn emes. Endı sonyŋ barlyǧyna ret-retımen toqtalaiyq.
Qazaq jäne ūiǧyr tılderındegı ūqsas ärı ortaq maqal-mätelderdı basqalarynan bölıp alyp, salystyra qarastyruymyzdyŋ maqsaty — būl tılderdıŋ tuystyq jaqyndyǧynan ǧana emes, mümkın bolǧanynşa sol tılderde söileuşı Orta Aziia halyqtarynyŋ eŋ könelerınen sanalatyn ūiǧyrlar men qazaqtardyŋ ruhani, mädeni, tarihi jaqyndyǧyn da osy maqal-mätel negızınde anyqtai tüsu. Maǧynasy men qūram-qūrylymy jaǧynan tolyq säikes bolyp keletın absoliuttı (tolyq) ūqsastyqqa jatatyn maqal-mätelder: Adam adammen adam (qazaqşa); Adäm adäm bilän adäm (ūiǧyrşa); Asy pıspestıŋ qazany ottan tüspes (qazaqşa); Eşi pişmasniŋ qazini ottin chüşmäs (ūiǧyrşa). Komponentterınde azdy-köptı özgerıster bar, bıraq mazmūny ūqsas maqal-mätelderge mynalardy jatqyzar edık:
At ainalyp qazyǧyn tabar, Su ainalyp jazyǧyn tabar (qazaqşa); At ailinip oqurini tapidu, Musapir ailinip iurtini tapidu (ūiǧyrşa); Aǧaiyn tatu bolsa — at köp, Abysyn tatu bolsa — as köp (qazaqşa); Aǧinä inaq bolsa — at tola, İgichä-siŋil inaq bolsa – aş tola (ūiǧyrşa)
Qūrylymy, qūramy özgeşe, bıraq ekı halyqta da mazmūny özara ūqsas bolyp keletın maqal-mätelder. Mysaly, qazaqtyŋ «Bır qūmalaq bır qaryn maidy şırıtedı» degen maqalyna ūiǧyrdyŋ «Bir bekarchi miŋni bekar qilur» maqaly mändes keledı. Ekı tıldegı maqaldyŋ beretın ortaq maǧynasy — bır närsenıŋ köpke terıs äser etuı.
As, tamaq taqyrybyna qatysty maqal-mätelder jaiyna toqtalatyn bolsaq, mūnda da maǧynalas, ūqsas mäselelerdı baiqauǧa bolady. Mysaly: As iesımen tättı, tabaǧymen sändı (qazaqşa); Aş igisi bilän tatliq (ūiǧyrşa); Jaqsy as qalǧanşa, jaman qaryn jarylsyn (qazaqşa); Iahşi aş eşip qalǧuchä, iaman qosaq ierilip kätsun (ūiǧyrşa). Jaqsy as qalǧanşa, jaman qaryn jarylsyn (qazaqşa)
Iahşi aş eşip qalǧuchä, iaman qosaq ierilip kätsun (ūiǧyrşa) maqaly tamaqty, oǧan qanşalyqty eŋbek sıŋırıletındıgın baǧalau maqsatynda qalyptassa kerek. Şynymen de, as daiarlau oŋai jūmys emes. Eger taǧam tättı bolsa, bosqa tögılıp, ysyrap bolmau üşın aitylǧan naqyl söz. Būnyŋ astarynda qos halyqtyŋ jastardy asty qadırleuge, bosqa tögıp-şaşpauǧa, ananyŋ ne bolmasa as daiyndauşy adamnyŋ eŋbegın baǧalauǧa degen tärbiesı jatyr.
Qazaq pen ūiǧyr maqal-mätelderınıŋ maǧynalyq jäne uäjdılık özgeşelıkterı bar. Mūny bılu üşın ūiǧyr tılındegı tosqa chüşkänniŋ hämmisi tarih ämäs maqalyn qarastyraiyq. Qazaqşa balamasy: tasqa tüspegennıŋ bärı tarih emes. Osy mäteldıŋ beretın maǧynasy hatqa tüspegennıŋ bärı şynaiy tarih emes, iaǧni «şynaiy tarih — hatqa tüsken tarih». Sonda qazaq ūǧymynda tasqa tüsıp, jylnamalar arqyly jetken oqiǧalar tarih bolyp sanalady da, auyzekı söileu tılımen ūrpaqtan-ūrpaqqa jetken dünielerdı, köbınese, şyndyqtan alystau aŋyz-äŋgımege, ertegıge taŋu bar. Al ūiǧyrşa maǧynasy kerısınşe tüsındırıledı: «hatqa tüskennıŋ bärın tarih deuge kelmeidı», öitkenı tarih būrmalanuy mümkın. Būl sözdıŋ mänısı jazba tarihtyŋ özıne şübälanuınde, kümän keltıruınde jatyr. Demek, mūndai ūǧym, tüsınık osy halyqtyŋ erekşelıgıne, tarihqa közqarasyna bailanysty boluy da mümkın.
İne ötken jerden jıp te ötedı (qazaqşa)
Iiŋnä käiärdin ötsä, iip şu iärdin ötidu (ūiǧyrşa).
Qazaq tılındegı balamasynyŋ beretın maǧynasy, qysqaşa aitqanda, myqtynyŋ da, naşardyŋ da ısı nemese bastamasy olardyŋ şamasyna qarai, öz deŋgeiınde jüzege asady. Al ūiǧyr tılındegı maqal-mätel jinaqtarynda ol «otbasy, bala-şaǧa» taqyrybyndaǧy maqal-mätelder tobyna kırgen. Demek, būl jerde beretın maǧynasy erlı-zaiyptylar jaiynda (äieldıŋ erkekke eruı turaly söz bolady) bolyp tūr.
Esık körgendı alma, besık körgendı al. Qazaq halqyna äbden sıŋıstı bolǧan, er adam üilener şaǧynda berıletın keŋes. Negızınen qazaq besıktı öte qasiettı, kielı dep sanaǧan. Iаǧni besık — qazaq halqynyŋ ūǧymynda adaldyqtyŋ belgısı. Sondyqtan äiel alar kezde äke-şeşe balasyna «esık körgendı alma, besık körgendı al» dep aqyl aitady. Mūnyŋ mänısı: bıreudıŋ äielı bolǧandy emes, tūrmysqa şyqpaǧan qyzdy al. Öitkenı būryn otbasyn qūryp, ömır körmegen jas qyz – adal, qulyq-sūmdyqtan ada bolady.
Ūiǧyr tılındegı nūsqasy (işik körgänni alma, böşük körgänni al) oǧan qarama-qarsy maǧynaǧa ie. Jaqsy-jaman tūrmystyq ömırdıŋ dämın tatqan kelınşektı al, ol tırşılıktıŋ baǧasyn bıledı. Halyqtyŋ paiymdauynşa: «kelınşek al» degen keŋes «kerı keŋes» bolyp tabylǧanymen onyŋ jany bar, özındık mänı bar aqyl. Qatar otyrǧan ekı otbasynyŋ tūrmys keşuı de türlışe bolatyny siiaqty, qos halyqtyŋ geneologiialyq şyǧu tegı men tarihy, geografiialyq, äleumettık ortasyna qarai qalyptasqan psihologiiasy, tıptı mınez-qūlqy da özgeşe bolary sözsız.
Qara söz türınde paida bolǧan maqal-mätelder ekı halyqta da köptep kezdesedı.
Alma aǧaşynan alysqa qūlamaidy (qazaqşa)
Peläktin hämäs jiraq chüşmäidu (ūiǧyrşa)
Saiaq jürgen taiaq jer (qazaqşa)
Saiaq jürgän taiaq ier(ūiǧyrşa)
Osy mysaldardan körınıp tūrǧandai, bärı bır joldan tūratyn maqal-mätelder, iaǧni olardyŋ barlyǧy qarapaiym söz türınde qalyptasyp qoimai, maǧynasy da leksikalyq qūramy da bır-bırınıŋ köşırmesı ıspettı. Demek, olar absoliuttı ūqsastyqqa ie.
Tuystas tılder arasynda balama maqal-mätelderıŋ är tıl erekşelıgıne bailanysty tūlǧalyq, qūrylymdyq aiyrmaşylyqtary da az emes jäne ärtürlı. Eŋ köp kezdesetın özgeşelık maqal-mätelderdıŋ leksikasyna ǧana bailanysty bolyp keledı. Maqal qūramyndaǧy keibır sözder maǧynalas basqa sözdermen almastyrylady.
At tūiaǧyn tai basar (qazaqşa)
At aiiǧini tai basar (ūiǧyrşa)
Bır äieldıŋ ailasy qyryq esekke jük (qazaqşa)
Bir hotunniŋ hiilisi qiriq ärniŋ hiilisidin artuq (ūiǧyrşa)
Jaman dos köleŋke (qazaqşa)
Iaman dost saiigä ohşaş (ūiǧyrşa)
Būl jerde salystyryla berılgen maqal-mätelderde tūiaq — aiiǧi, esekke jük tırkesınıŋ ornyna ärniŋ hiilisidin artuq tırkesı qoldanylǧan. Qalǧandarynda köleŋke — saiigä sözımen almastyrylǧan. Soŋǧy maqalda qazaqşa nūsqasynda tüsırılıp aitylatyn «ūqsas» sözı ūiǧyrşasynda tolyq berılgen.
Zaman damyp, adamnyŋ oi-örısı şyŋdalǧan, jetılgen saiyn qara dürsın maqal-mätelderdıŋ kürdelı de yrǧaqty öleŋ türıne auysuy — zaŋdy qūbylys. Öleŋ talabyna säikes olar ekı, üş, tört jäne odan da köp, sonymen qatar özara jūptasyp, qiiulasyp, jymdasyp keletın joldardan tūrady. Ärı mūndai halyq danalyǧy ekı tılde de molynan jūmsalady.
Tau tauǧa qosylmaidy, adam adamǧa qosylady (qazaqşa)
Taǧ taqqa qoşulmaidu, adäm adämgä qoşiludu (ūiǧyrşa)
Balaly üi — bazar, balasyz üi — mazar (qazaqşa)
Baliliq öi — bazar, balisiz öi — mazar (ūiǧyrşa)
Osy tektes ekı joldan tūratyn, qūramy bırdei myŋdaǧan maqal-mätelderdıŋ ūqsastyq deŋgeilerı ekı tılde de teŋbe-teŋ. Ekı tıl bır-bırıne qanşa jaqyn bolsa, olarda qalyptasqan maqal-mätelderdıŋ bır-bırıne sonşa ūqsas keluı zaŋdy. Jai söilem türınde kelgen bır taǧandy maqal-mätelderdıŋ qūramdyq bölşekter sanynyŋ ärtürlılıgımen erekşelenedı. Bır taǧandylardy qūrap tūrǧan ärbır söz — söilem müşelerınıŋ balamalary. Olar jai söilem türlerı — jalaŋ, jaiylma söilem bolyp keledı. Osyǧan bailanysty halyq naqyldaryn tömendegı qūramdyq bölşekterge bölıp qarastyruǧa bolady.
Qoryta aitqanda, qazaq pen ūiǧyr halyqtarynyŋ maqal-mätelderınde kezdesetın ūqsas jaittar men maqal-mätelderdıŋ qūrylymdyq jaǧyndaǧy özgeşelıkter älı de zerttei tüsudı qajet eterı sözsız. Halyq auyz ädebietı ǧasyrlar boiy damyp, bügıngı künge deiın jetse, onyŋ boiyndaǧy qazynalardy tanyp bılu de sondai maŋyzdy ǧylymi-zertteu jūmystaryna arqau boluy kerek dep bılemın.
Mūqäddäs Mirza, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty
