ناريمان سىزدىحان دەگەن ازامات «بوتەن ءدىن مەن جىندى سۋسىن (ۆودكا) تۇتاس ءبىر تۇركىتەكتەس ۇلتتىڭ تۇبىنە جەتكەن سياقتى. قارسىلاسپاساڭ قۇردىمعا كەتەتىنىڭ انىق. مەنىڭ رۋىم ارعىن-قاراكەسەك ىشىندەگى شور تارماعىنا جاتادى. وسى شور مەن سىبىردەگى شوردىڭ قانشالىقتى بايلانىسى بار دەگەن سۇراق قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. جامبىل ارتىقباەۆ اعامىز وسى جونىندە نە ايتار ەكەن» دەپتى.
ءجون سۇراق، بىراق قيىن سۇراق! ستۋدەنت كەزىمدە ومبىدا كونفەرەنتسيادا ءسىبىر-التايدىڭ بايىرعى تۇرىكتەرى، سونىڭ ىشىندە شور ماسەلەسىمەن بايانداما جاساپ ەدىم. مەنىڭ قولىمدا قازاقتىڭ ىشىندەگى شور رۋى تۋرالى دەرەكتەر بولدى، ال التاي شورلدارىنىڭ ىشىنەن بۇل تاقىرىپقا قىزىعۋشى پىكىرلەستەر بولمادى دا قالىپ قويدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قاركەسەك دەگەن رۋدىڭ ارعى تەگى ەۋرازياداعى ەڭ كونە اڭىز «وعىز نامەدە» ايتىلاتىن قارلۇق ەكەنىن ەسكەرتۋ كەرەك. قارلۇق «قارالۇقتىڭ» قىسقارتىلعان نۇسقاسى. قارالۇق - دەگەنىمىز بولاتتىڭ ەڭ ءبىر ساپالى ءتۇرى، ەرتەدە «قارالۇق قىلىش» دەگەن بولعان، ەڭ ساپالى بولاتتان جاسالعان قىلىش. ەندى ءسىز قاركەسەكتىڭ اۋەلگى اتى بولات قوجا دەگەن اڭگىمەنى ەسكە ءتۇسىرىڭىز!
قارلۇق ەلى ءىح عاسىر باسىنان باستاپ التايدان ارقاعا قاراي جىلجىعاندا ءبىرتالاي ەل وسى كوشى-قونعا ەرمەي قالعانى قيسىندى ەكەنىن بىلەسىز. سول قالعان ەلدىڭ ءبىرى قازىرگى شور اتالاتىن شاعىن ەتنوس. ەجەلگى زاماننان بەرى تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن ەل ەكەن، بىراق نەگىزگى توبى وڭتۇستىككە جىلجىعاندا وزگەنىڭ ورتاسىندا قالىپ كوپ بەينەت شەككەن. ءحVىى عاسىر باسىندا التايعا ەنە باستاعان ورىس-كازاكتار ولاردىڭ تەمىرشىلىك كاسىبىنە قاراپ «كۋزنەتسكيە تاتارى» دەپ اتاپ كەتكەن. شوردىڭ قونىستارىنىڭ ورتالعىنا كۋزنتسك قالاسىن 1618 جىلدان باستاپ سالا باستادى. بۇل قالانى شورلار ابا تۇرا دەپ اتايدى. ابا دەگەن اكە دەگەن ماعىنادا، تۇرا-تۇراق دەگەن ءسوز. بۇل تۇراقتى قونىستار ءبىر جاعى ورىس، ءبىر جاعى قالماق، ءبىر جاعى قىرعىز سوققىسىنا ءتۇسىپ ەل تىم جۇتاپ كەتتى. شوردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى وتىرىقشىلىعى، وزگە جۇرتتىڭ ءبارى كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە بۇل نە دەگەن ەل دەپ ورىستار تاڭ قالعان. ۆ.رادلوۆتىڭ ءوزى دە «شورتسى جيۆۋت بولشيمي سەلەنيامي...وبياسنيت تاكوە موجنو ليش داۆنەي پريۆىچكوي ەتوگو نارودا ك وسەدلوي جيزني» دەيدى (ۆ.رادلوۆ. يز سيبيري. س.94). شوردىڭ ىشىندەگى رۋلار: قىزاي (قىزىل-قايا), تاياش، قونعى، قويى، قىي، قارا شور، سارى شور، قارعا، چەدەبەس، چەلەي، سەبە، تارتقىش، ۇستا، قوبىي، ابا، تاعان، كەرەش، بار-سويات، شالقال، چاراگاش، بەش بوياق.
ۆ.رادلوۆ 1869 جىلى رەسمي 22 بولىسقا تىركەلگەن جانە كوشپەلى بولىپ سانالاتىن شوردىڭ سانى 5563 ەركەك، 5125 ايەل، ال ورىسشالانا باستاعانى 1704 ەركەك، 1594 ايەل، ياعني التى بولىس دەيدى. ومىرگە تىم بەيىمدى حالىق بولۋى كەرەك، قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن ورىستانۋعا ونشا كونبەي كەلدى. تەك 1937 جىلى شور ىشىنەن شىققان عالىمدارىن، وقۋلىق اۆتورلارىن سوۆەت بيلىگى اتىپ تاستاعان سوڭ عانا ءبىرجولاتا جەڭىلدى. وسى كەزدەن باستاپ ازعىنداۋ پروتسەسى كۇشەيىپ كەتتى.
قازىرگى ۋاقىتتا شورلاردىڭ قونىس قىلاتىن ولكەسى، توم، كوندوم، مراسسۋ وزەندەرىنىڭ بويى، رف- نىڭ كەمەروۆ وبلىسىنا قارايدى. گەوگرافيالىق ادەبيەتە بۇل جەرگە قاتىستى كۋزنەتسكي الاتاۋ دەگەن ۇعىم قولدانىلادى. 1979 جىلعى ساناقتا ساندارى 16 مىڭ بولدى. ءتىلدى بىلەتىندەرى ءالى دە بار، بىراق تىلدەرى وزدەرىنە كورشى التايلىقتارعا، حاكاستارعا تارتىپ كەتكەن، ءداستۇر-سالتتارىن دا ۇمىتقان جوق، ءتۇر-كەلبەتى قازاققا كەلەدى.
جامبىل ارتىقباەۆ،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
فب پاراقشاسىنان
