Nariman Syzdyhan degen azamat «Böten dın men jyndy susyn (vodka) tūtas bır türkıtektes ūlttyŋ tübıne jetken siiaqty. Qarsylaspasaŋ qūrdymǧa ketetınıŋ anyq. Menıŋ ruym Arǧyn-Qarakesek ışındegı Şor tarmaǧyna jatady. Osy Şor men Sıbırdegı Şordyŋ qanşalyqty bailanysy bar degen sūraq qyzyǧuşylyq tudyrady. Jambyl Artyqbaev aǧamyz osy jönınde ne aitar eken» deptı.
Jön sūraq, bıraq qiyn sūraq! Student kezımde Ombyda konferensiiada Sıbır-Altaidyŋ baiyrǧy türıkterı, sonyŋ ışınde şor mäselesımen baiandama jasap edım. Menıŋ qolymda qazaqtyŋ ışındegı şor ruy turaly derekter boldy, al Altai şorldarynyŋ ışınen būl taqyrypqa qyzyǧuşy pıkırlester bolmady da qalyp qoidy. Būl sūraqqa jauap beru üşın eŋ aldymen Qarkesek degen rudyŋ arǧy tegı Euraziiadaǧy eŋ köne aŋyz «Oǧyz namede» aitylatyn Qarlūq ekenın eskertu kerek. Qarlūq «qaralūqtyŋ» qysqartylǧan nūsqasy. Qaralūq - degenımız bolattyŋ eŋ bır sapaly türı, ertede «qaralūq qylyş» degen bolǧan, eŋ sapaly bolattan jasalǧan qylyş. Endı sız Qarkesektıŋ äuelgı aty Bolat qoja degen äŋgımenı eske tüsırıŋız!
Qarlūq elı IH ǧasyr basynan bastap Altaidan Arqaǧa qarai jyljyǧanda bırtalai el osy köşı-qonǧa ermei qalǧany qisyndy ekenın bılesız. Sol qalǧan eldıŋ bırı qazırgı Şor atalatyn şaǧyn etnos. Ejelgı zamannan berı temırden tüiın tüigen el eken, bıraq negızgı toby oŋtüstıkke jyljyǧanda özgenıŋ ortasynda qalyp köp beinet şekken. HVII ǧasyr basynda Altaiǧa ene bastaǧan orys-kazaktar olardyŋ temırşılık käsıbıne qarap «kuzneskie tatary» dep atap ketken. Şordyŋ qonystarynyŋ ortalǧyna Kuznsk qalasyn 1618 jyldan bastap sala bastady. Būl qalany şorlar Aba tūra dep ataidy. Aba degen äke degen maǧynada, tūra-tūraq degen söz. Būl tūraqty qonystar bır jaǧy orys, bır jaǧy qalmaq, bır jaǧy qyrǧyz soqqysyna tüsıp el tym jūtap kettı. Şordyŋ taǧy bır erekşelıgı otyryqşylyǧy, özge jūrttyŋ bärı köşıp-qonyp jürgende būl ne degen el dep orystar taŋ qalǧan. V.Radlovtyŋ özı de «şorsy jivut bolşimi seleniiami...obiasnit takoe mojno liş davnei privychkoi etogo naroda k osedloi jizni» deidı (V.Radlov. İz Sibiri. s.94). Şordyŋ ışındegı rular: Qyzai (qyzyl-qaia), taiaş, qonǧy, qoiy, qyi, qara şor, sary şor, qarǧa, chedebes, chelei, sebe, tartqyş, ūsta, qobyi, aba, taǧan, kereş, bar-soiat, şalqal, charagaş, beş boiaq.
V.Radlov 1869 jyly resmi 22 bolysqa tırkelgen jäne köşpelı bolyp sanalatyn şordyŋ sany 5563 erkek, 5125 äiel, al orysşalana bastaǧany 1704 erkek, 1594 äiel, iaǧni alty bolys deidı. Ömırge tym beiımdı halyq boluy kerek, Qazan revoliusiiasyna deiın orystanuǧa onşa könbei keldı. Tek 1937 jyly şor ışınen şyqqan ǧalymdaryn, oqulyq avtorlaryn Sovet bilıgı atyp tastaǧan soŋ ǧana bırjolata jeŋıldı. Osy kezden bastap azǧyndau prosesı küşeiıp kettı.
Qazırgı uaqytta şorlardyŋ qonys qylatyn ölkesı, Tom, Kondom, Mrassu özenderınıŋ boiy, RF- nyŋ Kemerov oblysyna qaraidy. Geografiialyq ädebiete būl jerge qatysty Kuzneskii Alatau degen ūǧym qoldanylady. 1979 jylǧy sanaqta sandary 16 myŋ boldy. Tıldı bıletınderı älı de bar, bıraq tılderı özderıne körşı altailyqtarǧa, hakastarǧa tartyp ketken, dästür-salttaryn da ūmytqan joq, tür-kelbetı qazaqqa keledı.
Jambyl ARTYQBAEV,
tarih ǧylymynyŋ doktory, professor,
FB paraqşasynan
