بيىل – حالىق كومپوزيتورى، ءانشى-اقىن، كۇيشى-دومبىراشى مۇحيت مەرالىۇلىنىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولدى. وسىعان وراي الماتى قالاسى مادەنيەت باسقارماسىنا قاراستى «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى 5-ءشى ماۋسىم شىمىلدىعىن اقىن-دراماتۋرگ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ، سونداي-اق «پلاتينالى تارلان» تاۋەلسىز سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «پاراسات» وردەنىنىڭ يەگەرى، يرانبەك ورازباەۆتىڭ (يران-عايىپ) «ءان-مۇحيت» ءداستۇرلى مۋزىكالىق دراماسىمەن اشتى. قويىلىمدا التى الاشقا ءان وزدىرعان مۇحيت مەرالىۇلى ءومىر سۇرگەن XIX-XX عاسىرلار تىنىسى كوز الدىڭا كەلەدى. سونىمەن بىرگە ونىڭ انشىلىك ونەرىنىڭ ەرەكشە جاراتىلىسى، تابيعاتى مولىنان اشىلادى. قويىلىمدا قاسىرەتتى زامانا شىندىعى كورىنىس تاۋىپ، ءبىرتۋار ءانشىنىڭ استارى تەرەڭ، ەموتسيالىق بوياۋى قاتپار-قاتپار پسيحولوگيالىق تۋىندىلارى كورەرمەننىڭ جان-جۇرەگىن تەربەپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتادى. سول زامانداعى ادىلەتسىزدىكتىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىمەن استاساتىنىن اڭداپ، ويعا باتاسىز. اينالاسىنداعىلاردىڭ قايعىسى مەن مۇڭىنا، شاتتىعى مەن قۋانىشىنا ورتاقتاسۋ، ءتىپتى بىرەۋدىڭ باسىنداعى باقىتسىزدىعىن ءوز باسىنىڭ ماسەلەسىندەي كورىپ، قايعى جەۋى – مۇحيت اندەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى.
قويىلىم اۆتورى اقىن-دراماتۋرگ يرانبەك ورازباەۆ (يران-عايىپ):
– بۇل شىعارمانى جازۋىما باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى نۇرلان نوعاەۆ سەبەپ بولدى. نۇرلان اسقارۇلى ماعان: «يراعا، سىزگە ونەر ادامدارىنىڭ اتىنان ۇلكەن ءوتىنىش بولىپ تۇر. مۇحيت مەرالىۇلىن جازىپ بەرسەڭىز قايتەدى؟ قولقامىزدى جەرگە قالدىرماسسىز»،– دەدى. مۇحيتتىڭ تۋعان جەرى ورالدان 350 كيللومەتر جەردە ەكەن. سول ەلگە بارىپ، ءۇش كۇن سونداعى ماماندارمەن، حالىقپەن كەزدەسىپ، مالىمەت الدىم. اۋىلعا كىرە بەرىستە قولىنا دومبىرا ۇستاعان مۇحيتتىڭ ەسكەرتكىشىن قويىپتى. دومبىراسىنىڭ باسىن مىستان جاساعان ەكەن. بىرەۋلەر سول دومبىرانىڭ باسىن سىندىرىپ الىپ كەتىپتى. شاناعى تۇر. باسى جوق. ويىما بىردەن بۇل ۇلكەن قيانات قوي. دەمەك، كەيىنگى بۋىن ۇرپاق مۇحيتتىڭ قادىرىنە جەتە الماعان ەكەن دەگەن وي كەلدى. سودان ايگىلى ءانشىنىڭ باسىنا بارىپ، زيارات ەتىپ، قۇران وقىپ، حالىقپەن تاڭعى ساعات 06:00 دەيىن كەزدەسۋ وتكىزدىك. جولدا كەلە جاتىپ ويلاندىم. مۇحيت ءوزى يت ارقاسى قيان جەردەن شىعىپ، قازاقتىڭ ۇرانىنا اينالعان اندەر جازىپ، بۇكىل الەمدىك مۋزىكاعا ءوزىنىڭ شىعارمالارىنىڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ قاسيەتىن، كيەسىن سىڭىرگەن ۇلى كومپوزيتور ەكەن. مەن بۇعان تەزىرەك كىرىسۋىم كەرەك دەدىم دە، ۇيگە كەلگەن بەتتەن ءبىر اپتانىڭ ىشىندە «ءان-مۇحيت» دراماسىن جازىپ شىقتىم. سودان «ءان-مۇحيت» قويىلىمى بىرنەشە وبلىستىق تەاترلاردا ساحنالاندى. ال، بۇگىنگى پرەمەرا ءتىپتى بولەك. مۇنى تەك كورۋ كەرەك. ءبىز بۇگىن ارۋاق الدىندا تازارىپ، ۇلكەن ءىس جاسادىق دەپ سانايمىن. مۇحيت اتامىزدىڭ ءوز دۇنيەسىن وزىنە جيناقتاپ، تۇگەندەپ، بەرىپ تۇرمىز دەپ ويلايمىن. قويىلىمدى قويۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، قولداۋ كورسەتكەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆقا راقمەت!
قويىلىمنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى جۇلدىزبەك جۇمانباي:
– قويىلىمداعى بارلىق مۋزىكا مۇحيت اندەرىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى.اندەرىن بۇزباي سول قالپىندا جەتكىزدىك. تەاترىمىزدىڭ نەگىزگى ۇستانىمى دا وسى. سپەكتاكلدە كومپوزيتوردىڭ سەگىز ءانى ورىندالادى. مۇندا ءار ءاننىڭ قانداي تولعانىستان، وقيعادان تۋىنداعانى كورسەتىلەدى. «ءان-مۇحيت» پرەمەراسىندا باستى ءرولدى سومداعان – نۇربولات يساەۆ. بۇل – ونىڭ دەبيۋتى. ول، نەگىزى، ءداستۇرلى ءانشى. اكتەر ەمەس. دەگەنمەن، ءوز ءرولىن جاقسى الىپ شىقتى. باتىس ءوڭىرىنىڭ ماقامىن بالا كۇنىنەن ەستىپ، قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وسكەن جىگىت. وسى تۇستا تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە – ساحناداعى اكتەرلاردىڭ كيىمى، ساحنانى ارلەۋ، مۋزىكا، ءبارى دە تەاترىمىزدىڭ ءوز ءونىمى. مۋزىكاسىن جازعان تەاترىمىزدىڭ قوبىزشىسى – نۇربولات قىدىرباەۆ. ونەرگە قولداۋ بولماسا، ورگە باسپايتىنى انىق. وسى ورايدا «ءان-مۇحيت» سپەكتاكلىنىڭ ساحنالانىپ، جارىققا شىعۋىنا قولداۋ كورسەتكەنى ءۇشىن قالامىزدىڭ اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆ اعامىزعا راقمەت ايتقىم كەلەدى.
ءانشى، ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي:
- مۇنداي بيىك دەڭگەيدى كۇتپەگەنىم راس. بىراق، جۇلدىزبەتەن ءۇمىتتى ەدىم. «الاتاۋ» قۇدايدان سۇراپ العان جالعىز ءداستۇرلى تەاترىمىز عوي. ءبىر-اق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەاتردىڭ ءىسى ماڭدىماي قويىپ ەدى. رينات زايتوۆ باۋىرىمىز كەلگەلى «الاتاۋدىڭ» تىنىسى اشىلا باستادى. تەاتردىڭ جۇرەگى رەجيسسەر دەسەك، رينات جۇلدىزبەكتەي قيالى ۇشقىر، جانىپ تۇرعان جاس رەجيسسەر ارقىلى «الاتاۋدىڭ» جۇلدىزىن جاقتى بۇگىن. ەندى بۇل ەكەۋى تۇرعاندا تەاتردىڭ جۇلدىزى سونبەك ەمەس. قۇداي قالاسا رينات پەن جۇلدىزبەك تاندەمى بۇل تەاتردى بارشا قازاققا ايگىلەيىن دەپ تۇر. بۇگىنگى كورگەن «مۇحيت» قويىلىمى سونىڭ العاشقى حابارشىسى. ءسوز جوق، عاجاپ جاڭا تۋىندى دۇنيەگە كەلدى. مەنىڭ ۇزاق جىلدار اڭساعانىم، كۇتكەنىم وسى ەدى. بۇل جايىندا جۇلدىزبەككە ءار جولىققان سايىن ايتىپ جۇرەتىن ەدىم. بۇل ءبىزدىڭ ءان-كۇيىمىزدى وسى زامان كورەرمەندەرىنە جەتكىزۋدىڭ تىڭ فورماسى ەدى، وسىنداي فورمات كەرەك-اق ەدى. جۇلدىزبەك سونى ءدوپ باستى. ءۇمىتىمىزدى اقتاپ، ۇددەمىزدەن شىقتى. جۇلدىزبەككە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. بۇل جەردە يران-عايىپ اعامىزدىڭ ەڭبەگىن دە ەرەكشە ايتۋىمىز كەرەك. يران اعامىز بۇعان جانىن بەرىپ، قىزىل قانىن اعىزىپ وتىرىپ جازىپتى. ول ءوزى تۋمىسىنان عاجاپ دراماتۋرگ قوي. بۇگىنگى كۇندە ەلىمىزدە دراماتۋرگيا ونەرىنە وسىلاي جانكەشتى ەڭبەك ءسىڭىرىپ، قانىمەن جازىپ جۇرگەندەر نەكەن-ساياق. اعامىزدىڭ بۇدان وزگە جازعان الپىستاي دراماسى بار ەكەنى، ولاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى ساحنالانعانىن بىلەمىز. ولار ءوز الدىنا. ال، مىنا بۇگىنگى «ءان-مۇحيت» ۇلتتىق كلاسسيكالىق مۋزىكالىق دراماسى بۇل تەاتردىڭ عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى جالپى تەاتر ونەرىنىڭ جاڭالىعى. بۇل دراما - ەندى باسقا تەاترلاردى ويلاندىرارى حاق. قويىلىمنىڭ عاجابى سوندا – حالقىمىزدىڭ سوناۋ الماعايىپ زامانداعى كۇللى ءومىرىن كوز الدىمىزدان وتكىزەدى. وتارشىلدىق زامان، الەۋمەتتىك اۋىر احۋال، ونەرپازدىڭ مۋزىكا تىلىمەن قوعامعا جەتكىزگەن جان ايقايى. ەستى ونەردىڭ قوعاممەن قايشىلىقتارى، كەشەگى كەلەڭسىزدىكتەر ارقىلى بۇگىنگى قوعامنىڭ شىندىعىن اشكەرەلەۋ – ءبارىن ءبىر درامانىڭ بويىنا سىيعىزىپ، جىمداستىرا ءورىپ شىققان. ەڭ باستىسى ءبىز وسى قويىلىم ارقىلى مۇحيتتىڭ ءومىرى مەن ونەرىن جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان تانىدىق. مۇحيتتى ۇلى ونەرپاز رەتىندە جالپى قازاققا العاش تانىتقان احمەت جۇبانوۆ ەدى، ەكىنشى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ بولاتىن. بۇگىن يران-عايىپ پەن جۇلدىزبەك جۇمانباي دراما ونەرىنىڭ تىلىمەن ءۇشىنشى رەت تانىتا الدى. ءبىز بۇگىن مۇحيت اتتى ۇلى كومپوزيتوردىڭ ءوز داۋىرىمەن ۇيلەسە الماعان باقىتسىز ءومىرىن، ونىڭ ۇلى اندەرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپكەر بولعان تاريحي-الەۋمەتتىك فاكتورلار مەن ماحاببات ماشاقاتىنا، وسى جولدا تارتقان جان ازابىننىڭ جانايقايىنا كۋا بولدىق. ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تاعى ءبىر مارتە وي كوزبەن، تولقىنىستى كۇي كەشە وتىرىپ ۇڭىلدىك. مۇحيتتاي ۇلى ونەرپازدىڭ تراگەدياسى جالپى ادامزات ونەرپازدارىنىڭ تراگەدياسى. كەي جەرلەرىندە كوزىڭە ەرىكسىز جاس الاسىڭ. «اباي قازاقتان تۋىپ قور بولدى»، – دەپ شاكارىم ايتقانداي، قازاقتان تۋىپ قور بولعانى بولماسا – مۇحيت ءوزى الەمدىك ماسشتابتاعى ۇلى كومپوزيتور. ءبىر سۇمدىعى – قازاققا ءالى جەتپەي جاتىر. عاريفوللا زامانىندا مۇحيت قازاققا جاقىنداپ ەدى، ەندى قايىرا الىستاپ بارادى. بۇگىنگى قويىلىمنان كەيىن ەل مۇحيتتىڭ اندەرىنە جاڭاشا قارايتىن بولادى، باسقا قىرىنان قىرىنان ۇڭىلەتىن بولادى. ويتكەنى جۇلدىزبەك مۇحيتتىڭ ءىشىن اشتى. ونىڭ الەمىنە كىرەتىن كىلتتى تاپتى.ونەر كورسەتكەن اكتەرلاردىڭ كوزدەرى جانىپ تۇر. ءبارى مۇحيتتىڭ ىشىندە ءجۇر. بوس جۇرگەن بىرەۋى جوق، بارلىعى مۇحيتتىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ءجۇر. ءتىپتى دەكوراتسيالارعا دەيىن دومبىراشا سويلەيدى. جان بىتكەن ولار مۇحيتقا ءوز تىلىندە ءۇن قاتادى. دەكوراتسيالاردىڭ بىلاي شەشەن سويلەۋىن مەن كوپتەن بەرى كورمەپ ەدىم. وسىلايشا بارلىعى جيىلىپ كەلىپ، مۇحيتتى جالعىزدايدى. رۋحاني قاپاستا قالعان مۇحيتتىڭ قىسىلعان جانى ءان بولىپ شىڭعىرادى. ءبىز وسى سۇمدىقتاردى توبە قۇيقامىز شىمىرلاپ وتىرىپ كوردىك. ءبىز قازاق ونەرىنىڭ ءالى دە مۇحيت بوپ جىلاپ تۇرعانىن كوردىك. وسىلايشا «الاتاۋ» ءان-كۇي تەاترى ءوزىنىڭ 5 - ماۋسىمىن عالامات سەنساتسيالىق جاڭا جوبامەن اشتى. ءبارىمىز كۇتكەن جاڭا ونەر دۇنيەگە كەلدى. وسىعان قۋانىشتىمىز. جاڭا ونەردىڭ عۇمىرى ۇزاق بولعاي.
P.S. شىنايى ونەردىڭ باعاسى قاشاندا بيىك. عاسىرلاردى جالعاعان «ءان-مۇحيت» ءداستۇرلى مۋزىكالىق تۋىندىسىنىڭ «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى ساحناسىندا قويىلىپ، كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋى ۇلكەن مارتەبە. بىز ىزدەنىسكە تولى شىعارماشىلىق ۇجىمنىڭ جۇمىسىنا جاڭا سەرپىن مەن ساتتىلىك تىلەيمىز!
اقبوتا تويبەكقىزى، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ مامانى سۋرەتتەردى تۇسىرگەن: انۋاربەك دوسمالوۆ
