بابالارىمىزدىڭ "جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ" قاعيداسى قايدان شىقتى؟

قازاقتا جەتى اتاسىنا دەيىن تۋىستىق قاتىناسى بولماعان، انا ءسۇتى ارالاسپاعان جاستارعا – ۇيلەنۋگە جول اشىق. بىراق "جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ" – شارت. تىپتەن، ۇيلەنەتىن ازامات قالىڭدىقتى جەتى تاۋدان اسىپ، جەتى وزەننەن ءوتىپ تاپسا، ەرلىك سانالعان. مىنە بۇل – ۇرپاق ساۋلىعىن، قان تازالىعىن، تەكتىلىكتى ساقتاۋدىڭ ەڭ ۇلى ءارى ەڭ سەنىمدى جولى رەتىندە الەمدە مويىندالدى.

جەتى جارعى نە دەيدى؟

جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ – اتا-بابامىزدان بەرى كەلە جاتقان قاتاڭ قۇقىقتىق زاڭ-ەرەجە. دۇنيەگە كەلەر ۇرپاقتىڭ قانىنىڭ تازالىعى مەن دەنىنىڭ ساۋلىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا جەتى اتاعا دەيىن قان ارالاستىرماۋ شارتى – باعزى زاماننان ينيستيتۋت بولىپ قالىپتاستى. بۇل – فيزولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق اۋىتقۋدى جانە اۋرۋدى تۋدىراتىن گەنەتيكالىق وزگەرىستەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاسالعان ساقتىق شاراسى.

"جەتى جارعى" – قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى مەن تاريحي تانىمىنا ساي جاسالعان دالا زاڭى. قازاق حانى ءاز تاۋكە "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى" مەن "ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن" جەتىلدىرىپ، سول نەگىزدە "جەتى جارعى" زاڭدار جيناعىن جارىققا شىعاردى. بۇل – تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسى دەگەن اتپەن تاريحقا قالدى. جەتى جارعىنىڭ نەكەلىك قاتىناستار تۋرالى بابىندا باليعاتقا تولۋمەن قاتار، ەكىنشى شارت – بۇل بولاشاق جۇبايلاردىڭ جەتى اتاعا دەيىن تۋىستىق قاتىناستا بولماۋى تالاپ ەتىلگەن. وندا باليعات جاسى ون ءۇش بولىپ بەلگىلەنگەن. سونىمەن بىرگە اتاستىرۋ، ايتتىرۋ، قۇدا ءتۇسۋ، عاشىقتىق جانە باسقا دا جولمەن قوسىلۋدىڭ ەرەجەلەرى ايقىندالدى. قالىڭمال بەرۋدىڭ ءتارتىبى دە رۋ باسىلارى مەن اقساقالداردىڭ كەلىسىمىمەن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراي وڭتايلاندىرىلدى. بۇنىڭ قازاقتا "باي بايعا، ساي سايعا قۇيادى" دەگەن ماتەلىنە اينالعانى بەلگىلى.

اق وردا حانى ءاز جانىبەكتىڭ جارلىعى

الاش ۇراندى كۇللى قازاق وزدەرىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ ءمىنسىز بىتىستىك بولماعى شارتى ءۇشىن: اۋىز ء(بىر – اۆتوردان): جات توسەلمەلىك، جات نيەت، ءبات قىلىق بۇگىننەن باستاپ تيىم بولماعى – شارت جاراعى. ەگەر كوزگە شالىنسا، قارا ماڭعاز ارتىنشا مىنگىزىلىپ، ورتەلمەلىك قالما الپەتىنە جاقپاۋلىلىق، جاعا جۇرت كورمەلىك ىستەمەك شارت. كوز (ەكى – اۆتوردان). جەتى اتادان ىلگەرى قىز الىسقاندار بۇگىننەن باستاپ بولماۋى شارت جاراعى. ەگەر ولاي بولعانىنا كوز جەتكىزسە، جۇبايلاردى تەڭ باس قىلىشتاماق شارت. كوز مۇرىن ء(ۇش – اۆتوردان). بەتتەن سۇيەتىن جات قىلىق بۇگىننەن باستاپ تيىم. جانە اللالىق شالا جارالىمنان باسقا ناۋقاستار ارقانداي پەندە بالاسىنا بولسا دا توستاعاننىڭ شەتىن تىستەتپەۋى شارت. ەگەر ايقىن ۇعىنىستىلىق بولسا، ەلۋ قامشى دۇرەمەلەك جاراعى، وعان سۇرام جوقتىعى ايقىندىلىق. اشكەرە قارسىلاسقان ادامنىڭ ءوزى كىم بولسا دا جەر ۇيمەك. جارمانى جارلىق اتقارتۋعا كەتىپ قالعان سوڭ، حان ماعان: جارايسىڭ، قارا ۇزگەن شيپاگەر، كوزىڭ شوقشا جايناپ. ىلمە جاۋاپ بەرگىڭ دەگىزدى تۇلعاڭدى دەر قايناما سارقىلماس جاتقان قايناپ. وڭگەر، ۇلگىڭدى تيتتەي دە قالدىرماي، جاسىرىپ جاتپاي، بۇكپەسىز، تولىق اشىق جازىپ شىق. بولعان سوڭ ورداعا كەلىپ جەكە وزىمە وقىپ بەر، قازىنادا ساقتاتام. قاسىرقاعاڭا قاراي سىيىڭدى الىپ، مارتەبەڭدى يەلەيسىڭ، – دەلىنگەن. مىنە بۇل وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ شيپاگەرلىك بايانىندا جازىلعان جاعداي.

جەسىردىڭ تاعدىرى دا قانداستىق بايلانىسقا قاراي شەشىلگەن

قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن داۋىنىڭ ءبىرى – جەسىر داۋىنىڭ كەسىمى مەن جازاسى تاعايىندالدى. جەسىر – كۇيەۋى قايتىس بولعان ايەلگە بەرىلەتىن اتاۋ. ول ءوزى تۇسكەن جۇرتقا "جەسىر" اتانادى. ونىڭ تاعدىرىن جەسىردىڭ يەسى بولعان اۋلەت نە رۋ شەشەدى. قالىڭمالى تولەنىپ، قۇدالىق جورالعىسى جاسالعان قىز دا اتاستىرىلعان كۇيەۋى قايتىس بولسا "جەسىر" ەسەبىندە قارالادى. قۇدا ءتۇسىپ، ايتتىرعان جەرىنە بارماي قاشىپ، وزگە جىگىتكەتۇرمىسقا شىعىپ كەتكەن قىزدىڭ توركىنى العان قالىڭمالىن قايتارىپ، ۇستىنە تاعى دا ءۇش توعىز ايىپ تولەۋگە ءتيىستى بولدى. ەگەردە، قىزدىڭ ارتىندا بويجەتىپ وتىرعان ءسىڭىلىسى بولسا، ونى بۇرىنعى تولەنگەن قالىڭمالدىڭ ورنىنا قاشقان قىزدىڭ ورنىنا "قالىڭسىز" بەرەدى.

امەڭگەرلىك سالتى

"جەسىرىن جاتقا بەرمەۋ" دە قازاقتىڭ ءوز تۇقىمىنىڭ باسقا ەلگە كەتپەۋى ءارى ۇرپاعىن ءوز جۇرتىندا قالدىرۋدىڭ، قان تازالىعىن ساقتاۋدىڭ ءبىر جولى. وندا بالاسى بولسا دا، بولماسا دا جەسىر قالعان ايەلدى كەلگەن جەرىندەگى قايىندارىنىڭ بىرىنە اتاستىرادى. بۇل ماسەلەدە دە مۇمكىندىگىنشە قايتىس بولعان ەر ادامعا تۋىستىق بايلانىسى ەڭ جاقىندارىنىڭ اراسىنان تاڭدالادى. بۇل ءبىر جاعىنان جەتىم قالعان بالانىڭ جاناشىر اعايىننىڭ قولىندا وسۋىنە دە سەبەپ. ء"وز ولتىرمەيدى، جات جارىلقامايدى" قاعيداسىن ۇستانعان. ارينە قالىڭى تولەنگەن جەسىر جاتقا كەتسە ەكونوميكالىق جاقتان دا ءتيىمسىز جاعى تاعى بار. ال جەسىردىڭ توركىن جاعى دا "قايتا شاپقان جاۋ جامان، قايتا كەلگەن قىز جامان" دەپ ىرىمداپ، قايتىپ كەلۋىنە رۇقسات ەتپەگەن. كۇيەۋى ءولىپ، قارايتىن ادامى جوق بولىپ، قايتىپ كەلسە بەتىنە قارا كۇيە جاعىپ قويعان. "قارا بەت بولۋ" دەگەن وسى سالتتان شىققان. كەيدە نەكەسىز بالا تۋسا دا بەتىنە كۇيە جاققان. الايدا ءسابيدى پەرىشتە ساناپ، تيىسپەگەن. كەيدە جۇبايى قايتىس بولىپ كەتكەن ەر ادام بالدىزىنا، ياعني ايەلىنىڭ سىڭلىسىنە دە ۇيلەنەدى. ارينە بالدىزىنىڭ جاسى جەتىپ وتىرسا. بۇل دا بالاعا وڭ قاباق تانىتادى دەگەن سەبەپتەن بولسا كەرەك. جەسىر قالعان ايەلدى جاتقا جىبەرمەۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – ونىڭ بالاسى بولماسا دا قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ تەكتىك بەلگىلەرى بۇرىنعى كۇيەۋى ارقىلى جەسىردە ساقتالاتىندىعى. بۇل – قازىرگى عىلىم دا مويىندايتىن شىندىق.

"ون ۇشتە وتاۋ يەسى" نەمەسە "قالپاقپەن ۇرىپ الۋ"

قازاق حالقى بالاعا 13 جاستان باستاپ ۇيلەنۋگە رۇقسات ەتكەن. تىپتەن "جەتى جارعىنىڭ" نەكە تۋرالى بابىندا ون ءۇش جاسقا تولماعان بالا قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلمايدى دەپ بەلگىلەنگەن. زاڭدار جيناعىندا نەكەگە وتىرۋعا 13 جاستان رۇقسات ەتىلەدى. مىنە بۇدان باليعات جاسىنىڭ 13 ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. قازاقتا ايتىلاتىن "ون ۇشتە وتاۋ يەسى" دەگەن ماقال دا وسىدان شىققان. كەيدە قىز بالا تىم ءالسىز بولسا تولىسىپ، ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتى جەتكەنگە دەيىن كۇتكەن. دەنەلى نەمەسە ەرتە ەسەيگەن بولسا، ەرتە نەكەگە رۇقسات ەتىپ وتىرعان. بۇنى قازاق "تىماقپەن ۇرىپ الۋ" دەپ اتالىپتى. ياعني، تىماقپەن ۇرعاندا جەلپ ەتپەسە ەسەيگەن، دەنەلى، تۇرمىسقا شىعۋعا بولادى دەپ ەسەپتەگەن. مىنە، بۇل – اتالارىمىزدىڭ ەكى جاستى ۇيلەندىرۋ بارىسىندا قىزدىڭ دەنساۋلىعى مەن جاعدايىنا دا قاراعاندىعىن بىلدىرسە كەرەك.

سۇيەك جاڭعىرتۋ

باياحمەت جۇماباي، ەتنوگراف، جازۋشى: "قازاقتىڭ نەكەگە قاتىستى تاعى ءبىر جاقسى سالتى – سۇيەك جاڭعىرتىپ قۇدا بولۋ. مۇندا قۇداندالى بولعان اۋلەت ۇزاق ۋاقىت وتكەن سوڭ، تۋىستىق بايلانىستى ۇزبەۋ ماقساتىندا ءبىر-بىرىنە قىز بەرىپ، كەلىن الىساتىن بولعان. مۇنى – سۇيەك جاڭعىرتۋ دەپ اتاپتى. الايدا جيەندىك نە ناعاشىلىق تۋىستىق قاتىسى جوق تۋىسقانداردى عانا ءبىر-بىرىنە ۇيلەندىرگەن. ەشقاشان جيەنىنە ناعاشىسىنان نەمەسە ناعاشىسىنا جيەننەن قىز الىپ بەرمەگەن. تەك قۇدالىق قاتىسى بار قۇدا بالالار مەن قۇداشالاردى ۇيلەندىرىپ وتىرعان. مۇندا قان تازالىعىن ساقتاپ عانا قويماي "قۇدا مىڭ جىلدىق" دەپ تۋىستىقتى ارى قاراي جالعاۋ جولىن كورۋگە بولادى".

جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتىنىڭ قايسىسىنان قىز الىسۋعا بولادى؟

قازاقتىڭ ءۇش جۇرتى: ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇرتى. مىنە وسى ءۇش جۇرتتىڭ ىشىندە ءوز جۇرتىنان جانە ناعاشى جۇرتىنان ەشقاشان قىز الىسپايدى. ال قايىن جۇرت ءسال باسقاشا. ياعني، قاندىق تۋىستىق بايلانىس بولماسا نەمەسە قۇدا بالا مەن قۇداشالاردى ءوزارا ايتتىرادى. كەيدە ناعاشىلى-جيەندى جاق ەكى-ءۇش اتادان كەيىن، كەدەيلىكتەن نە سوعىستان ۇيلەنە الماي قالۋ سەكىلدى قيىن جاعدايلاردا اتاستىراتىن بولعان. بىراق بۇل بارىنشا سيرەك كەزدەسەدى. نەمەسە جۇبايى قايتىس بولعان ەركەككە قايىن جۇرتىنان قىز الۋعا بولادى. كوبىنەسە بالدىزدارىن العان.

ايتتىرۋ جانە اتاستىرۋدىڭ ايىرماشىلىعى

ايتتىرۋ مەن اتاستىرۋ ەكەۋى ەكى باسقا. وتاۋ كوتەرەر جاسقا جەتكەن جىگىت قالىڭدىق ىزدەپ، ۇناتقان قىزى ماقۇلدىق بەرگەننەن كەيىن، ۇلكەندەردىڭ رۇقساتىمەن ايتتىرادى. ال، اتاستىرۋ – دوس-جار ادامدار ءوز دوستىقتارىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستىرۋ ءۇشىن ءبىرىنىڭ جۇبايى قىز تاپسا، ەكىنشىسىنىڭ جۇبايى ۇل تاپسا اتاستىراتىن بولعان. ەگەر بالا تۋىلماي تۇرىپ، سەرتتەسىپ اتاستىرىلسا "بەل قۇدا" دەپ، ال تۋىلعاننان كەيىن اتاستىرىلسا "بەسىك قۇدا" دەپ اتاعان. مىسالى، "قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ" عاشىقتىق جىرىنداعى قوزى مەن بايان بەل قۇدا بولىپ، اتاستىرىلعان. كەيدە بايلار دا ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن بالالارىن ءبىر-بىرىنە اتاستىرىپ وتىرعان. نەمەسە ەكى كەدەي ادام. مىسالى، بالالارى كەدەيلىكتەن ۇيلەنبەي جۇرسە.

قارسى قۇدا بولۋ

بۇل دا ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى. قاتار اۋىلدا بوي جەتىپ وتىرعان قىزدارى، ەر جەتىپ ۇلدارى بولسا ۇلكەندەردىڭ كەلىسىمىمەن ءبىرى قىزىن قارسى جاققا بەرىپ، ونىڭ ورنىنا ءبىر قىزدى كەلىن ەتىپ الىپ "قارسى قۇدا بولدىق" دەپ اتاعان. بۇل دا ۇلكەندەر مەن جاستاردىڭ كەلىسىمى بويىنشا بولعان. مۇنداي قۇدالىقتا ەكى جاق تا قىز الىپ وتىرعاندىقتان قۇدالىقتىڭ ىرىمىن جاساعان ءارى قالىڭ مال الۋ جاعىن جەڭىلدەتىپ وتىرعان. مۇنىڭ تاعى ءبىر جاقسى تۇسى – ەكى جاقتىڭ تۋىستىق بايلانىسى بارىنشا جاقىنداپ، بالالارىنىڭ ءوزارا ارالاسۋىنا دا اسەرى بولعان.

قازاق جەتى اتاعا تولىپ، قىز الىسۋعا رۇقسات بولعاندا قانداي جورالعى جاساعان؟

باياحمەت جۇماباي، ەتنوگراف، جازۋشى: "ارينە، بۇل جاعداي ەكى جاستىڭ ءوزارا ماحابباتىنان تۋىندايتىنى بەلگىلى. مۇنداي كەزدە اۋىل اقساقالدارى مەن بيلەرى اقىلداسقان. ەگەر ەكى جاستىڭ تۋىستىق بايلانىسى جەتى اتاعا تولسا، جەتى رۋدان بيلەر مەن اقساقالداردى جيناپ، "اقسارباس" ايتىپ، مال سويىپ، باتاسىن بەرەتىن بولعان. سونىمەن بىرگە جاڭا شىققان رۋعا رۋ اتىن، ەن-تاڭباسىن، ارۋاق-ۇرانىن بەلگىلەپ بەرگەن. مىنە وسى باتالاسۋدان كەيىن بۇل ەكى رۋ ءبىر-بىرىنەن قىز الىساتىن بولىپتى".

جەتى اتاعا جەتپەي قوسىلعاندارعا قولدانىلعان جازالار

جازا ءار ءتۇرلى بولعان. تەرىس باتا، تاس اتۋ، ۇستىنەن مال ايداۋ، ەلدەن الاستاۋ، اساۋدىڭ قۇيرىعىنا تاعۋ.جەتى اتاعا تولماي قوسىلعان جاستاردىڭ ماسەلەسىن رۋ باسشىلارى مەن اقساقالدارىنىڭ جينالىسى شەشىپ وتىرعان. الدىمەن 3 تەن 5 رەتكە دەيىن ەسكەرتۋ جاساعان. ەگەر ەكى جاس اقساقالداردىڭ، اكە-شەشەنىڭ شەشىمىنە قاراماي ۇيلەنسە، قاشىپ كەتسە ەڭ الدىمەن "تەرىس باتا" بەرگەن. سونىمەن بىرگە قايدا قاشىپ كەتسە دە تاۋىپ الىپ، جازالاپ، ءتىپتى، ءولتىرىپ وتىرعان. سەبەبى، بۇل – بۇكىل رۋدىڭ ار-نامىسىنا داق ءتۇسىرىپ، قارا بەت قىلاتىن، اتا-بابانىڭ سالت-داستۇرىنە قيانات كەلتىرەتىن اۋىر قىلمىستاردىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحقا قالدى. تەرىس باتا – اكە-شەشەسى، نە قاتتى نازارى تۇسكەن اقساقال نە انا الاقانىن تەرىس قاراتىپ جايىپ، لاعنەت ايتىپ، قارعىس دۇعاسىن وقىعان. مۇندايدان ەلدى شەكتەپ، حالىققا ۇلگى ەتۋ ءۇشىن "تاس اتۋ" ارقىلى دا قيا باسقانداردى جازالاپ وتىرعان. وندا ءار ۇيدەن ءبىر ادامنان شىعىپ، ءبىر كەسەك تاستى ەلدى قارا بەت ەتكەن قىلمىسكەرگە اتقان. بۇل ءدىني جازالاۋ تۇرىنە ۇقساپ كەتەدى. كەيدە ءتورت جاققا كەرىپ، جەرگە جاتقىزىپ بايلاپ قويىپ، ۇستىنەن قورالى قويدى ارلى-بەرلى وتكىزۋ ارقىلى مالدىڭ تۇياعىنا تاپتاتىپ ولتىرگەن. ەلدەن الاستاۋ – كەيدە وسىنداي اۋىر قىلمىس جاساعان ەكى جاستى بايلاپ، ەلدەن الىس جەرگە اپارىپ، تەنتىرەتىپ قويا بەرگەن. ولتىرمەگەن. بۇدان تىس اساۋ جىلقىنىڭ قۇيرىعىنا تاعىپ، سۇيرەتىپ جىبەرگەن جاعدايلار دا بولىپتى.

تارتىپ اكەلگەن جەسىردى تازالاۋ جورالعىسى

ەگەر، ايەلدى باسقا رۋ نە جاۋ تارتىپ اكەتسە، ەر ازاماتتار "رۋ نامىسىن تاپتادى، قورلادى", "جەسىردى جاتقا جىبەرىپ ءتىرى جۇرە المايمىز" دەپ اكەتكەن جاقپەن سوعىسىپ، كايتا تارتىپ اكەلگەن. ودان كەيىن "اعىن سۋعا توعىتۋ", "قىرىق شەلەك سۋ قۇيىپ، جۋىندىرۋ", تازالاۋ ىرىمىن جاساعاننان كەيىن قايتادان نەكەسىن قيدىرىپ، ادامىنا قوسقان.

كەيبىر عاشىقتىق جىرلارى "جەتى اتادان قىز الىسپاۋ" زاڭىنان سوڭ تۋىنداعان

بۇل تۋرالى "قالقامان – مامىر" عاشىقتىق جىرىن مىسالعا ايتۋعا بولادى. وندا قالقامان مەن مامىردىڭ ارالارىنداعى تۋىستىق قاتىناس جەتى اتاعا تولماعاندىقتان اقساقالدار جاعىنان ۇيلەنۋگە شەك قويىلادى. سونىمەن عاشىقتاردىڭ اراسىندا تراگەديا تۋعانى بەلگىلى. سول سەبەپتى مامىردى تۋىستارى اتىپ تاستاعان – مىنە بۇدان قازاقتىڭ جەتى اتا قاعيداسىنىڭ وتە قاتال زاڭ ەكەنىن كورۋگە بولادى.

"قالقامان – مامىر" – 1722 جىلى بولعان تاريحي وقيعاعا بايلانىستى شىعارىلعان داستان. اۆتورى ش.قۇدايبەردىۇلى. جاس جىگىت قالقامان مەن ارۋ قىز مامىر ءبىر-بىرىنە عاشىق بولىپ قوسىلعانىمەن، ولاردىڭ ءبىر رۋدان شىققاندىعىنا بايلانىستى، ەكى جاس ء"داستۇردى بۇزعانى ءۇشىن" ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. مامىر ءوز تۋىسى كوكەنايدىڭ قولىنان قازا تابادى. (ۋيكيپەديا اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىندى).

رۋدى سۇراۋ – ۇلكەن ۇلاعات

جاستاردىڭ ءوزارا رۋ سۇراسۋىن جامان ادەت دەپ ايتا المايمىز. وسى ارقىلى ءوز تەكتەرىن بىلەدى ءارى تانىسقان قىز-جىگىت ارا تۋىستىق بايلانىستىڭ الىس-جاقىندىعىن دا ايىرادى. مىنە بۇل جاستاردىڭ ءتىل تابىسىپ، ءوزارا ءسوز بايلاسۋىنا ىقپال ەتەدى. قازىر دە كوپتەگەن ازاماتتار ءوز رۋلاستارىن جاقىن تۋىسى رەتىندە قاراپ، كومەكتەسەدى. سوندىقتان "ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن" دەگەن وسىدان قالسا كەرەك. بۇل جەردە ءار ادام ءوز تۋىستارى الدىندا بەلگىلى جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىنىن كورەمىز. قازىر 10-15 اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن رۋلار كوپ. ارينە ولاردىڭ ىشىندە دە بىرەن-ساران جولدان تايعاندارى دا بار شىعار. بىراق بۇل –كوبىنە امالسىز جاعداي. تاعى ءبىر جاعىنان وسى زامانعى مەديتسينانىڭ دامۋى – جەتى اتاعا تولماي قىز الىسۋدىڭ ۇرپاق ساۋلىعىنا ۇلكەن زيان ەكەنىن دالەلدەگەننەن كەيىن دە بولىپ وتىرۋى مۇمكىن. مىسالى، تاجىك، وزبەك ەلدەرى تۋىستارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەنۋىن قانشا تيىم سالسا دا توقتاتا الار ەمەس.

قاراقالپاق جانە ءبىر ءبولىم نوعاي مەن قۇمىق، از باشقۇرتتا بۇل سالت جوعالىپ بارادى

ويتكەنى بۇلار XVI – XIX عاسىرعا دەيىن قازاقتان بولىنبەگەن تۋىسقان ۇلىستار بولاتىن. ولار قازىر وزدەرى تۇرعان ورتالارىنا بايلانىستى بۇل سالتتان ايىرىلىپ بارا جاتىر. قاراقالپاقتار مەن نوعايلار كەڭەس وداعى قۇرىلعاننان كەيىن قازاقتان الىستاي باستادى. تۋىس ارا قىز الىسپاۋ دارىپتەلسە دە جەتى اتاعا دەيىن دەگەن قاعيدا ۇستانبايدى ەكەن. ونسىزدا سانى از بولعان سوڭ امالسىزدان ءوزارا قىز الىسۋعا بەيىمدەلگەن. قاراقالپاقتار ءسويتىپ اقىرىنداپ وزبەكتەردىڭ سالتىن قابىلداي باستادى.

موڭعوليا مەن التايداعى اعايىن توڭىرەگىندەگى قازاقتان قىز الىسۋدى توقتاتۋ كەرەك دەيدى

باياحمەت جۇماباي: "مىسالى، مونعوليانىڭ بايانولگەي ايماعىندا 100 مىڭنان استام قازاق بار. ولار ءوزارا قىز الىسا-الىسا، رۋلارى ءار ءتۇرلى بولسا دا ناعاشى-جيەندىك سەبەبىنەن تۋىستىق، قانداستىق جاعىنان بارىنشا جاقىنداسا تۇسكەن. مۇنى كورگەن اۋىل اقساقالدارى جاستارعا باسقا الىس تايپالاردان، رۋلاردان قىز الىسىپ، قان تازالىعىن ساقتاۋدى دارىپتەي باستادى. سەبەبى، كەز كەلگەن ەكى قازاق رۋى باسقا بولسا دا، نە ناعاشى، نە جيەن جاعىنان جەتى اتاعا تولمايتىن قانداستىق جاقىندىقتا بولۋى مۇمكىن. تىپتەن، ۇزاعاندا ءۇش-ءتورت اتادان اسپايدى دەپ وتىر". استانا حالقىنىڭ باسىم بولىگى دۇنيەنىڭ ءتور بۇرىشىنان كەلگەنىن ەسكەرسەك، بۇل – ۇلتىمىزدىڭ قان تازالىعىن ساقتاۋعا بارىنشا وڭ اسەر ەتەدى.

اراب، تۇرىك، پارسىدا ەمشەك ءسۇتى ارالاسپاعان اعايىندى دا ۇيلەندىرە بەرەدى

مۇسىلمان ەلدەرىندەگى مۇنداي جاعداي ۇلتتىڭ دەنساۋلىق ساپاسىنا قاتتى اسەر ەتكەن. ولار كوپ جاعدايدا "جاقسى قىزدى جاتقا بەرمەيمىز" دەگەن سىلتاۋمەن ءوزارا تۋىس ەكى جاستى ۇيلەندىرە بەرەدى. تەك ەمشەك ءسۇتى ارالاسپاسا بولدى دەپ ەسەپتەيدى. تىپتەن، تاجىكستاندا وسىنداي نەكەنىڭ كەسىرىنەن مۇگەدەك ادامداردىڭ سانى تىم كوبەيىپ كەتكەن. وسىعان بايلانىستى ۇكىمەت ارناۋلى قاۋلى دا قابىلداپ، تۋىستىق، قانداستىق بايلانىسى جاقىن بولسا نەكەلەنۋگە تىيىم سالاتىن ەرەجەنى بەكىتتى. ۇگىت تە جۇرگىزىپ وتىر. قىتاي ەلى دە نەكەلەنۋ الدىندا قان تەكسەرتۋدى مىندەتتەگەن.

ايعىر دا ءوز بايتالىنا شاپپايدى

قازاقتار ءوزىن "جىلقى مىنەزدەس" دەپ ايتادى. جىلقىنىڭ باسقا جانۋارلاردان ەرەكشە ءبىر قاسيەتى – تازالىعى مەن تەگىنە ادالدىعى. ادەتتە ايعىر وزىنەن تۋعان قۇلىن بايتالعا شىققاندا قۋىپ شىعىپ، باسقا ۇيىرگە كەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى. سونىمەن بىرگە ءوز كىندىگىنەن تاراعان ەركەگىن دە ۇيىردەن قۋادى. جىلقى – ۇيىرسەك، وتە نامىسشىل جانە تازا دا بەكزات جاراتىلىس.

ۇلتتىق ورەدە ويلاۋ جەتى اتادان باستالادى

"جەتى اتاسىن بىلگەن جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەيدى" دەگەن اتالى ءسوز بار. جەتى اتا: 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا. جەتى ۇرپاق. گازەت-جۋرنالداردا دا، كىتاپتاردا دا جەتى اتانى كوبىنە بىلاي ءبولىپ كەلەدى: 1. اكە. 2. بالا. 3. نەمەرە. 4. شوبەرە. 5. شوپشەك. 6. نەمەنە. 7. تۋاجات. 8. جۇرەجات. 9. جەكجات. 10. جۇراعات. 11. جاماعايىن. 12. قايمانا. جەتى اتادان تاراعان ۇرپاق جەتى رۋلى ەلگە اينالاتىنى بەلگىلى. قازاقى تاربيە كورىپ، بەكزاتتىق پەن تەكتىلىكتى تۋ ەتكەن ازامات جەتى اتا مەن جەتى ۇرپاقتان تاراعان، وسكەن اۋلەتتەردى جانە رۋلاردى ءوزىنىڭ قانداس تۋىسى رەتىندە تانيدى. سونىمەن بىرگە بەلگىلى دارەجەدە تۋىستىق جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالايدى. ال وعان ءوز جۇرتىن، ناعاشى جۇرتىن جانە قايىن جۇرتىن قوسىڭىز. تىپتەن، "قۇدا مىڭ جىلدىق" دەپ قۇدالاردى قوسساڭىز، كۇللى تايپا مەن حالىقتىڭ جۇگى – ءوز تۋىسقانىڭىزدىڭ جۇگى بولىپ شىعا كەلەدى. مىنە، ناعىز ۇلتتىق ورەدە ويلاۋ دەگەن وسى! ۇلتتىق ورەدە ويلاۋ تۋىستىق سەزىمنەن باستالادى. رۋدى الدە كىمدەردىڭ ءوز جىمىسقى مۇددەسى ءۇشىن پايدالانۋى – ساياسي الايااقتىق. مىسالى، ءسىز 35 جاستا بولىپ، 3 بالاڭىز بولسا، ءار بالادان ورتا ەسەپپەن 3 بالادان ۇرپاق قالادى دەپ ەسەپتەسەك جانە ءار 35 جىلدى ءبىر اتا كەتەتىن ءداۋىر دەپ ەسەپتەسەك، جەتىنشى اتاعا بارعاندا قانداس تۋىستىڭ سانى 6561 بولادى، سەگىزىنشى اتادا 19 618 ادام بولادى ەكەن. ەگەر ءار ادام ورتاشا ەسەپپەن 4 بالادان ۇرپاق جالعايدى دەپ ەسەپتەسەك، جەتىنشى اتاعا بارعاندا 65 536, سەگىزىنشى اتاعا بارعاندا 262 144 تۋىسىڭىز بولادى. بۇل دا قىزىقتى ماعلۇمات.

ءبىر ەركەكتىڭ ۇرىعىن ءبىر توپ قىزعا سالۋ – "جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ" قاعيداسىنا قايشى

بەلسىزدىكتەن نە بەدەۋلىكتەن ءسابي سۇيە الماعان جاس وتباسىلار مەن تۇرمىسقا شىعا الماعان قىزدار اقىرى وسى جولدى تاڭدايدى. مۇنىڭ قازاقستاندا دا بەلەڭ الا باستاعانى جاسىرىن ەمەس. الايدا بۇل جەردە قازاقتاردىڭ نە نارسەگە كوڭىل بولگەنى دۇرىس؟ مىسالى، ءبىر ەركەكتىڭ ۇرىعىن 20 قىزعا سالسا، سول 20 قىزدان تۋعان بالانىڭ اكەسى ءبىر ادام بولادى. ال سول 20 بالا ءوز اكەسىن بىلمەسە، تىپتەن ەسەيگەندە ءبىر-بىرىمەن ۇيلەنسە نە بولماق؟ ودان دا سوراقىسى، سول ۇرىعى الىنعان بەيتانىس ەركەك – جاۋىز، قانىشەر، مالعۇن، ياعني تەگى جامان بولسا شە؟ مۇمكىن قازاققا تەكتى ۇرپاقتى تاراتۋ ءۇشىن جانە "جەتى اتادان قىز الىسپاۋ قاعيداسىن" ساقتاۋ ءۇشىن ۇرىق تاپسىرعاندارعا رۋىن، جەتى اتاسىن ءبىلۋ، جازۋ شارت دەپ زاڭعا ەنگىزۋ كەرەك شىعار؟ نە بۇل بەلسىزدىكتى، بالاسىزدىقتى شەشۋ بارىسىندا، ياعني ايەلگە ۇرىق سالۋ بارىسىندا كۇيەۋىنىڭ تىكە تۋىستارىمەن كەلىسە وتىرىپ، تۋىسقاندىق قاتىناسى بار ادامنىڭ ۇرىعىن الۋ كەرەك. بۇل – قاندىق تەكتى جالعاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە قالار ەدى.

شاتا ۇعىمى – "بەلگىسىزدەن بي، بەلدەۋسىزدەن ءۇي شىققان" زامان

بۇل جەردە "شاتا" دەگەنگە تۇسىنىك بەرە كەتسەك. نەكەلى ەرلى-زايىپتى ەكەۋدىڭ اراسىنا بىرەۋ كىرىپ، ودان تۋىلعان بالانى "شاتا" دەپ اتاعان. كەي جەرلەردە نەكەسىز تۋىلعانداردى دا "شاتا" دەپ اتاپتى. مىنە بۇل – تەگى بەلگىسىز ۇرپاقتىڭ كورىنىسى. سەبەبى، كۇيەۋى بالا تاپتىرا الماعانىمەن، ونىڭ گەندىك كودى سول ايەلدىڭ جاتىرىندا بەلگىلى دارەجەدە ساقتالادى. قازىرگى كەيبىر عىلىمدار دا وسىنداي پىكىردى ايتىپ وتىر. ولار وسىنداي جاعدايدا بالادا ەكى اكەنىڭ دە گەندىك كودى بولۋى مۇمكىن دەيدى. ەكىنشىدەن، ەشقاشان كيىز ءۇيدى كورمەگەن كەلىمسەكتەرگە، ءتىپتى قىتاي مەن افريكالىقتارعا دەيىن قىزدارىمىز تۇرمىسقا شىعىپ، ءۇي پايدا بولىپ جاتىر. "بەلدەۋسىزدەن ءۇي، بەلگىسىزدەن بي شىعادى" دەگەن بولجام وسىعان ايتىلعان. جالپى تەكتەن اجىراپ، رۋحاني ازۋ – كۇللى ادامزاتقا كەلگەن اپات ەكەنىن تۇسىنگەن دۇرىس. سوندىقتان قازاق "قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم" عانا وسىنداي وسپادارلىقتارعا توسقاۋىل ەكەنىن تۇسىنگەن.

سۋرروگات انا – جاتىر جالداۋ "جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ" قاعيداسىنا قايشى ما؟

ايەل ادام ءوز جاتىرىندا بالا كوتەرۋ مۇمكىندىگى بولماعاندا نەمەسە باسقا دا سەبەپتەردەن ءسابي سۇيە الماعان كەزدە كۇيەۋىمەن كەلىسە وتىرىپ، ءوز ۇرىقتارىن باسقا انانىڭ جاتىرىنا سالىپ وسىرەدى. ول ءۇشىن جوعارى سىياقى تولەيدى. الايدا تۇقىمى باسقا بولسا دا تار قۇرساعىن كەڭىتكەن، انانىڭ قانى تامىرىندا اعىپ، انا اعزاسى ارقىلى ءنار العان بالادا سول انانىڭ گەندىك كودى قالماسىنا كىم كەپىل؟ سوندىقتان بۇل دا بارىنشا اباي بولاتىن ءتاسىل. بالكىم جاتىرى جالداناتىن انانى دا تۋىستىق قاتىناسى بارىنشا جاقىن ادامنىڭ اراسىنان تاڭداۋ كەرەك شىعار. بىراق، بۇل تۋىستىق، ادامگەرشىلىككە، تەكتىك ەتيكاعا قانشالىق ۇيلەسىمدى دەگەن اۋىر دا سۇبەلى سۇراقتى تۋىنداتادى. ەڭ دۇرىسى "تەك جۇرگەن توق جۇرەدى" قاعيداسىن ۇستانىپ، بابالار جولىمەن، "الا ءجىپ اتتاماي", ادام دەگەن اتتى ساقتاپ ءومىر سۇرگەنىمىز ابزال شىعار.

ءبىر وتباسىنداعى ەرلى-زايىپتى قالاي ساقتانعان جانە ءسۇت انا تۋرالى

مىسالى، ۇيدەگى اناسىنىڭ ءسۇتىن ەمىپ جۇرگەن كىشكەنتاي ءسابيدىڭ اۋزىنا سالعان تاعامدى اكەسى جەمەيدى. بۇل دا قاتاڭ شەكتەلگەن. سەبەبى، ءسۇتتىڭ ءنىلى تاماق ارقىلى قانعا وتسە، ول دا قان تازالىعىنا اسەر ەتەدى. بالالارىن ۇيلەندىرۋ الدىندا دا اكە-شەشەسى قان تازالىعى جاعىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك اتقارعان. ءبىر بالانى ەكى انا قاتار ەمىزبەۋگە تىرىسقان. قاجەت بولسا تەك ابىسىندار عانا ءبىر-بىرىنە ەمىزۋگە رۇقسات ەتكەن. ونى ءسۇت اناسى دەپ قۇرمەتتەپ، ات مىنگىزىپ، شاپان جاۋىپ، ءسابيدىڭ اناسى رەتىندە سىيلاپ وتىرعان. سول ءۇشىن قازاق اراسى جەتى اتادان ارتىقتاردى جەتى تاۋدان اسىپ، جەتى وزەننەن ءوتىپ بارىپ ۇيلەندىرىپ وتىرعان. كەشەگى، "قىز جىبەك" عاشىقتىق داستانىنداعى تولەگەننىڭ ايلىق جول ءجۇرىپ بارىپ، قالىڭدىق ايتتىرۋى دا سول قان تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن جاسالعان ءبىر شارا دەپ ايتۋعا بولادى.

ۇلت ساۋلىعى – ۇرپاق ساۋلىعىنان باستالادى

جاھانداۋدىڭ داۋىلى بۇكىل الەمدەگى كوپتەگەن قۇندىلىقتىڭ شاڭىن قاعىپ، الاساپىرانعا اينالدىرعانىن حالىق بارعان سايىن سەزىنۋدە. الايدا اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ۇرپاق قورعانى – ۇلتتىق ادەت-عۇرپىمىزدىڭ ۇلىلىعىن بارعان سايىن سەزىنە باستادىق. سول ۇرپاعىمىزدىڭ قامىن ويلاعان اتا-بابامىزدىڭ كورەگەندىگىنە كۇللى الەم تاڭداندى. ءابۋ-ءناسىر ءال-فارابي، وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى، ءجۇسىپ بالاساعۇني سىندى ۇلى عالىمدارىمىز، ەسىمحان، قاسىمحان، ءاز تاۋكە سىندى حاندارىمىز، ايتەكە، تولە، قازبەك سىندى شەشەن بيلەرىمىز پاراساتتىڭ پايىمى بولعان عاجاپ رۋحاني مۇرا قالدىردى. انە سول ەڭ ۇلى مۇرانىڭ ءبىرى – جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى. بۇنىڭ ۇرپاعىمىزدىڭ ساۋلىعىن ساقتاپ تۇرعان التىن تىرەۋ ەكەنىنە كۇمان جوق.

---

بەيسەن احمەتۇلى