Babalarymyzdyŋ "Jetı ataǧa tolmai qyz alyspau" qaǧidasy qaidan şyqty?

Qazaqta jetı atasyna deiın tuystyq qatynasy bolmaǧan, ana sütı aralaspaǧan jastarǧa – üilenuge jol aşyq. Bıraq "Jetı ataǧa tolmai qyz alyspau" – şart. Tıpten, üilenetın azamat qalyŋdyqty jetı taudan asyp, jetı özennen ötıp tapsa, erlık sanalǧan. Mıne būl – ūrpaq saulyǧyn, qan tazalyǧyn, tektılıktı saqtaudyŋ eŋ ūly ärı eŋ senımdı joly retınde älemde moiyndaldy.

Jetı jarǧy ne deidı?

Jetı ataǧa tolmai qyz alyspau – ata-babamyzdan berı kele jatqan qataŋ qūqyqtyq zaŋ-ereje. Düniege keler ūrpaqtyŋ qanynyŋ tazalyǧy men denınıŋ saulyǧyn saqtau maqsatynda jetı ataǧa deiın qan aralastyrmau şarty – baǧzy zamannan inistitut bolyp qalyptasty. Būl – fizologiialyq jäne psihologiialyq auytqudy jäne aurudy tudyratyn genetikalyq özgerısterdıŋ aldyn alu üşın jasalǧan saqtyq şarasy.

"Jetı Jarǧy" – qazaq halqynyŋ ömır süru ortasy men tarihi tanymyna sai jasalǧan dala zaŋy. Qazaq hany äz Täuke "Qasym hannyŋ qasqa joly" men "Esım hannyŋ eskı jolyn" jetıldırıp, sol negızde "Jetı jarǧy" zaŋdar jinaǧyn jaryqqa şyǧardy. Būl – Täukenıŋ jetı jarǧysy degen atpen tarihqa qaldy. Jetı jarǧynyŋ nekelık qatynastar turaly babynda baliǧatqa tolumen qatar, ekınşı şart – būl bolaşaq jūbailardyŋ jetı ataǧa deiın tuystyq qatynasta bolmauy talap etılgen. Onda baliǧat jasy on üş bolyp belgılengen. Sonymen bırge atastyru, aittyru, qūda tüsu, ǧaşyqtyq jäne basqa da jolmen qosyludyŋ erejelerı aiqyndaldy. Qalyŋmal berudıŋ tärtıbı de ru basylary men aqsaqaldardyŋ kelısımımen halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiyna qarai oŋtailandyryldy. Būnyŋ qazaqta "bai baiǧa, sai saiǧa qūiady" degen mätelıne ainalǧany belgılı.

Aq Orda hany Äz Jänıbektıŋ jarlyǧy

Alaş ūrandy küllı qazaq özderınıŋ jäne ūrpaǧynyŋ mınsız bıtıstık bolmaǧy şarty üşın: Auyz (bır – avtordan): jat töselmelık, jat niet, bät qylyq bügınnen bastap tiym bolmaǧy – şart jaraǧy. Eger közge şalynsa, qara maŋǧaz artynşa mıngızılıp, örtelmelık qalma älpetıne jaqpaulylyq, jaǧa jūrt körmelık ıstemek şart. Köz (ekı – avtordan). Jetı atadan ılgerı qyz alysqandar bügınnen bastap bolmauy şart jaraǧy. Eger olai bolǧanyna köz jetkızse, jūbailardy teŋ bas qylyştamaq şart. Köz mūryn (üş – avtordan). Betten süietın jat qylyq bügınnen bastap tiym. Jäne Allalyq şala jaralymnan basqa nauqastar ärqandai pende balasyna bolsa da tostaǧannyŋ şetın tıstetpeuı şart. Eger aiqyn ūǧynystylyq bolsa, elu qamşy düremelek jaraǧy, oǧan sūram joqtyǧy aiqyndylyq. Äşkere qarsylasqan adamnyŋ özı kım bolsa da jer üimek. Jarmany jarlyq atqartuǧa ketıp qalǧan soŋ, han maǧan: Jaraisyŋ, qara üzgen şipager, közıŋ şoqşa jainap. Ilme jauap bergıŋ degızdı tūlǧaŋdy der qainama sarqylmas jatqan qainap. Öŋger, ülgıŋdı tittei de qaldyrmai, jasyryp jatpai, bükpesız, tolyq aşyq jazyp şyq. Bolǧan soŋ Ordaǧa kelıp jeke özıme oqyp ber, qazynada saqtatam. Qasyrqaǧaŋa qarai syiyŋdy alyp, märtebeŋdı ieleisıŋ, – delıngen. Mıne būl Öteiboidaq Tıleuqabylūlynyŋ Şipagerlık baianynda jazylǧan jaǧdai.

Jesırdıŋ taǧdyry da qandastyq bailanysqa qarai şeşılgen

Qazaqtyŋ eŋ ülken dauynyŋ bırı – jesır dauynyŋ kesımı men jazasy taǧaiyndaldy. Jesır – küieuı qaitys bolǧan äielge berıletın atau. Ol özı tüsken jūrtqa "jesır" atanady. Onyŋ taǧdyryn jesırdıŋ iesı bolǧan äulet ne ru şeşedı. Qalyŋmaly tölenıp, qūdalyq joralǧysy jasalǧan qyz da atastyrylǧan küieuı qaitys bolsa "jesır" esebınde qaralady. Qūda tüsıp, aittyrǧan jerıne barmai qaşyp, özge jıgıtketūrmysqa şyǧyp ketken qyzdyŋ törkını alǧan qalyŋmalyn qaitaryp, üstıne taǧy da üş toǧyz aiyp töleuge tiıstı boldy. Egerde, qyzdyŋ artynda boijetıp otyrǧan sıŋılısı bolsa, ony būrynǧy tölengen qalyŋmaldyŋ ornyna qaşqan qyzdyŋ ornyna "qalyŋsyz" beredı.

Ämeŋgerlık salty

"Jesırın jatqa bermeu" de qazaqtyŋ öz tūqymynyŋ basqa elge ketpeuı ärı ūrpaǧyn öz jūrtynda qaldyrudyŋ, qan tazalyǧyn saqtaudyŋ bır joly. Onda balasy bolsa da, bolmasa da jesır qalǧan äieldı kelgen jerındegı qaiyndarynyŋ bırıne atastyrady. Būl mäselede de mümkındıgınşe qaitys bolǧan er adamǧa tuystyq bailanysy eŋ jaqyndarynyŋ arasynan taŋdalady. Būl bır jaǧynan jetım qalǧan balanyŋ janaşyr aǧaiynnyŋ qolynda ösuıne de sebep. "Öz öltırmeidı, jat jarylqamaidy" qaǧidasyn ūstanǧan. Ärine qalyŋy tölengen jesır jatqa ketse ekonomikalyq jaqtan da tiımsız jaǧy taǧy bar. Al jesırdıŋ törkın jaǧy da "qaita şapqan jau jaman, qaita kelgen qyz jaman" dep yrymdap, qaityp keluıne rūqsat etpegen. Küieuı ölıp, qaraityn adamy joq bolyp, qaityp kelse betıne qara küie jaǧyp qoiǧan. "Qara bet bolu" degen osy salttan şyqqan. Keide nekesız bala tusa da betıne küie jaqqan. Alaida säbidı perışte sanap, tiıspegen. Keide jūbaiy qaitys bolyp ketken er adam baldyzyna, iaǧni äielınıŋ sıŋlısıne de üilenedı. Ärine baldyzynyŋ jasy jetıp otyrsa. Būl da balaǧa oŋ qabaq tanytady degen sebepten bolsa kerek. Jesır qalǧan äieldı jatqa jıbermeudıŋ taǧy bır sebebı – onyŋ balasy bolmasa da qūdai qosqan qosaǧynyŋ tektık belgılerı būrynǧy küieuı arqyly jesırde saqtalatyndyǧy. Būl – qazırgı ǧylym da moiyndaityn şyndyq.

"On üşte otau iesı" nemese "qalpaqpen ūryp alu"

Qazaq halqy balaǧa 13 jastan bastap üilenuge rūqsat etken. Tıpten "Jetı jarǧynyŋ" neke turaly babynda on üş jasqa tolmaǧan bala qylmystyq jauapqa tartylmaidy dep belgılengen. Zaŋdar jinaǧynda nekege otyruǧa 13 jastan rūqsat etıledı. Mıne būdan baliǧat jasynyŋ 13 ekenın aŋǧaruǧa bolady. Qazaqta aitylatyn "On üşte otau iesı" degen maqal da osydan şyqqan. Keide qyz bala tym älsız bolsa tolysyp, ömır süru qabıletı jetkenge deiın kütken. Denelı nemese erte eseigen bolsa, erte nekege rūqsat etıp otyrǧan. Būny qazaq "Tymaqpen ūryp alu" dep atalypty. Iаǧni, tymaqpen ūrǧanda jelp etpese eseigen, denelı, tūrmysqa şyǧuǧa bolady dep eseptegen. Mıne, būl – atalarymyzdyŋ ekı jasty üilendıru barysynda qyzdyŋ densaulyǧy men jaǧdaiyna da qaraǧandyǧyn bıldırse kerek.

Süiek jaŋǧyrtu

Baiahmet Jūmabai, etnograf, jazuşy: "Qazaqtyŋ nekege qatysty taǧy bır jaqsy salty – süiek jaŋǧyrtyp qūda bolu. Mūnda qūdandaly bolǧan äulet ūzaq uaqyt ötken soŋ, tuystyq bailanysty üzbeu maqsatynda bır-bırıne qyz berıp, kelın alysatyn bolǧan. Mūny – süiek jaŋǧyrtu dep atapty. Alaida jiendık ne naǧaşylyq tuystyq qatysy joq tuysqandardy ǧana bır-bırıne üilendırgen. Eşqaşan jienıne naǧaşysynan nemese naǧaşysyna jiennen qyz alyp bermegen. Tek qūdalyq qatysy bar qūda balalar men qūdaşalardy üilendırıp otyrǧan. Mūnda qan tazalyǧyn saqtap ǧana qoimai "qūda myŋ jyldyq" dep tuystyqty ary qarai jalǧau jolyn köruge bolady".

Jıgıttıŋ üş jūrtynyŋ qaisysynan qyz alysuǧa bolady?

Qazaqtyŋ üş jūrty: öz jūrty, naǧaşy jūrty, qaiyn jūrty. Mıne osy üş jūrttyŋ ışınde öz jūrtynan jäne naǧaşy jūrtynan eşqaşan qyz alyspaidy. Al qaiyn jūrt säl basqaşa. Iаǧni, qandyq tuystyq bailanys bolmasa nemese qūda bala men qūdaşalardy özara aittyrady. Keide naǧaşyly-jiendı jaq ekı-üş atadan keiın, kedeilıkten ne soǧystan üilene almai qalu sekıldı qiyn jaǧdailarda atastyratyn bolǧan. Bıraq būl barynşa sirek kezdesedı. Nemese jūbaiy qaitys bolǧan erkekke qaiyn jūrtynan qyz aluǧa bolady. Köbınese baldyzdaryn alǧan.

Aittyru jäne atastyrudyŋ aiyrmaşylyǧy

Aittyru men atastyru ekeuı ekı basqa. Otau köterer jasqa jetken jıgıt qalyŋdyq ızdep, ūnatqan qyzy maqūldyq bergennen keiın, ülkenderdıŋ rūqsatymen aittyrady. Al, atastyru – dos-jar adamdar öz dostyqtaryn ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧastyru üşın bırınıŋ jūbaiy qyz tapsa, ekınşısınıŋ jūbaiy ūl tapsa atastyratyn bolǧan. Eger bala tuylmai tūryp, serttesıp atastyrylsa "bel qūda" dep, al tuylǧannan keiın atastyrylsa "besık qūda" dep ataǧan. Mysaly, "Qozy Körpeş – Baian sūlu" ǧaşyqtyq jyryndaǧy Qozy men Baian bel qūda bolyp, atastyrylǧan. Keide bailar da öz müddelerı üşın balalaryn bır-bırıne atastyryp otyrǧan. Nemese ekı kedei adam. Mysaly, balalary kedeilıkten üilenbei jürse.

Qarsy qūda bolu

Būl da türlı jaǧdailarǧa bailanysty. Qatar auylda boi jetıp otyrǧan qyzdary, er jetıp ūldary bolsa ülkenderdıŋ kelısımımen bırı qyzyn qarsy jaqqa berıp, onyŋ ornyna bır qyzdy kelın etıp alyp "qarsy qūda boldyq" dep ataǧan. Būl da ülkender men jastardyŋ kelısımı boiynşa bolǧan. Mūndai qūdalyqta ekı jaq ta qyz alyp otyrǧandyqtan qūdalyqtyŋ yrymyn jasaǧan ärı qalyŋ mal alu jaǧyn jeŋıldetıp otyrǧan. Mūnyŋ taǧy bır jaqsy tūsy – ekı jaqtyŋ tuystyq bailanysy barynşa jaqyndap, balalarynyŋ özara aralasuyna da äserı bolǧan.

Qazaq jetı ataǧa tolyp, qyz alysuǧa rūqsat bolǧanda qandai joralǧy jasaǧan?

Baiahmet Jūmabai, etnograf, jazuşy: "Ärine, būl jaǧdai ekı jastyŋ özara mahabbatynan tuyndaityny belgılı. Mūndai kezde auyl aqsaqaldary men bilerı aqyldasqan. Eger ekı jastyŋ tuystyq bailanysy jetı ataǧa tolsa, jetı rudan biler men aqsaqaldardy jinap, "Aqsarbas" aityp, mal soiyp, batasyn beretın bolǧan. Sonymen bırge jaŋa şyqqan ruǧa ru atyn, en-taŋbasyn, aruaq-ūranyn belgılep bergen. Mıne osy batalasudan keiın būl ekı ru bır-bırınen qyz alysatyn bolypty".

Jetı ataǧa jetpei qosylǧandarǧa qoldanylǧan jazalar

Jaza är türlı bolǧan. Terıs bata, tas atu, üstınen mal aidau, elden alastau, asaudyŋ qūiryǧyna taǧu.Jetı ataǧa tolmai qosylǧan jastardyŋ mäselesın ru basşylary men aqsaqaldarynyŋ jinalysy şeşıp otyrǧan. Aldymen 3 ten 5 retke deiın eskertu jasaǧan. Eger ekı jas aqsaqaldardyŋ, äke-şeşenıŋ şeşımıne qaramai üilense, qaşyp ketse eŋ aldymen "terıs bata" bergen. Sonymen bırge qaida qaşyp ketse de tauyp alyp, jazalap, tıptı, öltırıp otyrǧan. Sebebı, būl – bükıl rudyŋ ar-namysyna daq tüsırıp, qara bet qylatyn, ata-babanyŋ salt-dästürıne qiianat keltıretın auyr qylmystardyŋ bırı retınde tarihqa qaldy. Terıs bata – äke-şeşesı, ne qatty nazary tüsken aqsaqal ne ana alaqanyn terıs qaratyp jaiyp, laǧnet aityp, qarǧys dūǧasyn oqyǧan. Mūndaidan eldı şektep, halyqqa ülgı etu üşın "tas atu" arqyly da qiia basqandardy jazalap otyrǧan. Onda är üiden bır adamnan şyǧyp, bır kesek tasty eldı qara bet etken qylmyskerge atqan. Būl dıni jazalau türıne ūqsap ketedı. Keide tört jaqqa kerıp, jerge jatqyzyp bailap qoiyp, üstınen qoraly qoidy arly-berlı ötkızu arqyly maldyŋ tūiaǧyna taptatyp öltırgen. Elden alastau – keide osyndai auyr qylmys jasaǧan ekı jasty bailap, elden alys jerge aparyp, tentıretıp qoia bergen. Öltırmegen. Būdan tys asau jylqynyŋ qūiryǧyna taǧyp, süiretıp jıbergen jaǧdailar da bolypty.

Tartyp äkelgen jesırdı tazalau joralǧysy

Eger, äieldı basqa ru ne jau tartyp äketse, er azamattar "ru namysyn taptady, qorlady", "jesırdı jatqa jıberıp tırı jüre almaimyz" dep äketken jaqpen soǧysyp, kaita tartyp äkelgen. Odan keiın "aǧyn suǧa toǧytu", "qyryq şelek su qūiyp, juyndyru", tazalau yrymyn jasaǧannan keiın qaitadan nekesın qidyryp, adamyna qosqan.

Keibır ǧaşyqtyq jyrlary "Jetı atadan qyz alyspau" zaŋynan soŋ tuyndaǧan

Būl turaly "Qalqaman – Mamyr" ǧaşyqtyq jyryn mysalǧa aituǧa bolady. Onda Qalqaman men Mamyrdyŋ aralaryndaǧy tuystyq qatynas jetı ataǧa tolmaǧandyqtan aqsaqaldar jaǧynan üilenuge şek qoiylady. Sonymen ǧaşyqtardyŋ arasynda tragediia tuǧany belgılı. Sol sebeptı Mamyrdy tuystary atyp tastaǧan – mıne būdan qazaqtyŋ jetı ata qaǧidasynyŋ öte qatal zaŋ ekenın köruge bolady.

"Qalqaman – Mamyr" – 1722 jyly bolǧan tarihi oqiǧaǧa bailanysty şyǧarylǧan dastan. Avtory Ş.Qūdaiberdıūly. Jas jıgıt Qalqaman men aru qyz Mamyr bır-bırıne ǧaşyq bolyp qosylǧanymen, olardyŋ bır rudan şyqqandyǧyna bailanysty, ekı jas "dästürdı būzǧany üşın" ölım jazasyna kesıledı. Mamyr öz tuysy Kökenaidyŋ qolynan qaza tabady. (Uikipediia aşyq ensiklopediiasynan alyndy).

Rudy sūrau – ülken ūlaǧat

Jastardyŋ özara ru sūrasuyn jaman ädet dep aita almaimyz. Osy arqyly öz tekterın bıledı ärı tanysqan qyz-jıgıt ara tuystyq bailanystyŋ alys-jaqyndyǧyn da aiyrady. Mıne būl jastardyŋ tıl tabysyp, özara söz bailasuyna yqpal etedı. Qazır de köptegen azamattar öz rulastaryn jaqyn tuysy retınde qarap, kömektesedı. Sondyqtan "u ışseŋ ruyŋmen" degen osydan qalsa kerek. Būl jerde är adam öz tuystary aldynda belgılı jauapkerşılık arqalaitynyn köremız. Qazır 10-15 ataǧa deiın qyz alyspaityn rular köp. Ärine olardyŋ ışınde de bıren-saran joldan taiǧandary da bar şyǧar. Bıraq būl –köbıne amalsyz jaǧdai. Taǧy bır jaǧynan osy zamanǧy medisinanyŋ damuy – jetı ataǧa tolmai qyz alysudyŋ ūrpaq saulyǧyna ülken ziian ekenın däleldegennen keiın de bolyp otyruy mümkın. Mysaly, täjık, özbek elderı tuystarynyŋ bır-bırımen üilenuın qanşa tiym salsa da toqtata alar emes.

Qaraqalpaq jäne bır bölım noǧai men qūmyq, az başqūrtta būl salt joǧalyp barady

Öitkenı būlar XVI – XIX ǧasyrǧa deiın qazaqtan bölınbegen tuysqan ūlystar bolatyn. Olar qazır özderı tūrǧan ortalaryna bailanysty būl salttan aiyrylyp bara jatyr. Qaraqalpaqtar men noǧailar Keŋes odaǧy qūrylǧannan keiın qazaqtan alystai bastady. Tuys ara qyz alyspau därıptelse de jetı ataǧa deiın degen qaǧida ūstanbaidy eken. Onsyzda sany az bolǧan soŋ amalsyzdan özara qyz alysuǧa beiımdelgen. Qaraqalpaqtar söitıp aqyryndap özbekterdıŋ saltyn qabyldai bastady.

Moŋǧoliia men Altaidaǧy aǧaiyn töŋıregındegı qazaqtan qyz alysudy toqtatu kerek deidı

Baiahmet Jūmabai: "Mysaly, Monǧoliianyŋ Baianölgei aimaǧynda 100 myŋnan astam qazaq bar. Olar özara qyz alysa-alysa, rulary är türlı bolsa da naǧaşy-jiendık sebebınen tuystyq, qandastyq jaǧynan barynşa jaqyndasa tüsken. Mūny körgen auyl aqsaqaldary jastarǧa basqa alys taipalardan, rulardan qyz alysyp, qan tazalyǧyn saqtaudy därıptei bastady. Sebebı, kez kelgen ekı qazaq ruy basqa bolsa da, ne naǧaşy, ne jien jaǧynan jetı ataǧa tolmaityn qandastyq jaqyndyqta boluy mümkın. Tıpten, ūzaǧanda üş-tört atadan aspaidy dep otyr". Astana halqynyŋ basym bölıgı dünienıŋ tör būryşynan kelgenın eskersek, būl – ūltymyzdyŋ qan tazalyǧyn saqtauǧa barynşa oŋ äser etedı.

Arab, türık, parsyda emşek sütı aralaspaǧan aǧaiyndy da üilendıre beredı

Mūsylman elderındegı mūndai jaǧdai ūlttyŋ densaulyq sapasyna qatty äser etken. Olar köp jaǧdaida "jaqsy qyzdy jatqa bermeimız" degen syltaumen özara tuys ekı jasty üilendıre beredı. Tek emşek sütı aralaspasa boldy dep esepteidı. Tıpten, Täjıkstanda osyndai nekenıŋ kesırınen mügedek adamdardyŋ sany tym köbeiıp ketken. Osyǧan bailanysty ükımet arnauly qauly da qabyldap, tuystyq, qandastyq bailanysy jaqyn bolsa nekelenuge tyiym salatyn erejenı bekıttı. Ügıt te jürgızıp otyr. Qytai elı de nekelenu aldynda qan teksertudı mındettegen.

Aiǧyr da öz baitalyna şappaidy

Qazaqtar özın "jylqy mınezdes" dep aitady. Jylqynyŋ basqa januarlardan erekşe bır qasietı – tazalyǧy men tegıne adaldyǧy. Ädette aiǧyr özınen tuǧan qūlyn baitalǧa şyqqanda quyp şyǧyp, basqa üiırge ketuge mäjbür etedı. Sonymen bırge öz kındıgınen taraǧan erkegın de üiırden quady. Jylqy – üiırsek, öte namysşyl jäne taza da bekzat jaratylys.

Ūlttyq örede oilau Jetı atadan bastalady

"Jetı atasyn bılgen jetı jūrttyŋ qamyn jeidı" degen ataly söz bar. Jetı ata: 1. Bala. 2. Äke. 3. Ata. 4. Arǧy ata. 5. Baba. 6. Tüp ata. 7. Tek ata. Jetı ūrpaq. Gazet-jurnaldarda da, kıtaptarda da jetı atany köbıne bylai bölıp keledı: 1. Äke. 2. Bala. 3. Nemere. 4. Şöbere. 5. Şöpşek. 6. Nemene. 7. Tuajat. 8. Jürejat. 9. Jekjat. 10. Jūraǧat. 11. Jamaǧaiyn. 12. Qaimana. Jetı atadan taraǧan ūrpaq jetı ruly elge ainalatyny belgılı. Qazaqy tärbie körıp, bekzattyq pen tektılıktı tu etken azamat jetı ata men jetı ūrpaqtan taraǧan, ösken äuletterdı jäne rulardy özınıŋ qandas tuysy retınde tanidy. Sonymen bırge belgılı därejede tuystyq jauapkerşılıktı arqalaidy. Al oǧan öz jūrtyn, naǧaşy jūrtyn jäne qaiyn jūrtyn qosyŋyz. Tıpten, "Qūda myŋ jyldyq" dep qūdalardy qossaŋyz, küllı taipa men halyqtyŋ jügı – öz tuysqanyŋyzdyŋ jügı bolyp şyǧa keledı. Mıne, naǧyz ūlttyq örede oilau degen osy! Ūlttyq örede oilau tuystyq sezımnen bastalady. Rudy älde kımderdıŋ öz jymysqy müddesı üşın paidalanuy – saiasi alaiaaqtyq. Mysaly, sız 35 jasta bolyp, 3 balaŋyz bolsa, är baladan orta eseppen 3 baladan ūrpaq qalady dep eseptesek jäne är 35 jyldy bır ata ketetın däuır dep eseptesek, jetınşı ataǧa barǧanda qandas tuystyŋ sany 6561 bolady, segızınşı atada 19 618 adam bolady eken. Eger är adam ortaşa eseppen 4 baladan ūrpaq jalǧaidy dep eseptesek, jetınşı ataǧa barǧanda 65 536, segızınşı ataǧa barǧanda 262 144 tuysyŋyz bolady. Būl da qyzyqty maǧlūmat.

Bır erkektıŋ ūryǧyn bır top qyzǧa salu – "jetı ataǧa deiın qyz alyspau" qaǧidasyna qaişy

Belsızdıkten ne bedeulıkten säbi süie almaǧan jas otbasylar men tūrmysqa şyǧa almaǧan qyzdar aqyry osy joldy taŋdaidy. Mūnyŋ Qazaqstanda da beleŋ ala bastaǧany jasyryn emes. Alaida būl jerde qazaqtardyŋ ne närsege köŋıl bölgenı dūrys? Mysaly, bır erkektıŋ ūryǧyn 20 qyzǧa salsa, sol 20 qyzdan tuǧan balanyŋ äkesı bır adam bolady. Al sol 20 bala öz äkesın bılmese, tıpten eseigende bır-bırımen üilense ne bolmaq? Odan da soraqysy, sol ūryǧy alynǧan beitanys erkek – jauyz, qanyşer, malǧūn, iaǧni tegı jaman bolsa şe? Mümkın qazaqqa tektı ūrpaqty taratu üşın jäne "jetı atadan qyz alyspau qaǧidasyn" saqtau üşın ūryq tapsyrǧandarǧa ruyn, jetı atasyn bılu, jazu şart dep Zaŋǧa engızu kerek şyǧar? Ne būl belsızdıktı, balasyzdyqty şeşu barysynda, iaǧni äielge ūryq salu barysynda küieuınıŋ tıke tuystarymen kelıse otyryp, tuysqandyq qatynasy bar adamnyŋ ūryǧyn alu kerek. Būl – qandyq tektı jalǧaudyŋ bır türı retınde qalar edı.

Şata ūǧymy – "belgısızden bi, beldeusızden üi şyqqan" zaman

Būl jerde "şata" degenge tüsınık bere ketsek. Nekelı erlı-zaiypty ekeudıŋ arasyna bıreu kırıp, odan tuylǧan balany "şata" dep ataǧan. Kei jerlerde nekesız tuylǧandardy da "şata" dep atapty. Mıne būl – tegı belgısız ūrpaqtyŋ körınısı. Sebebı, küieuı bala taptyra almaǧanymen, onyŋ gendık kody sol äieldıŋ jatyrynda belgılı därejede saqtalady. Qazırgı keibır ǧylymdar da osyndai pıkırdı aityp otyr. Olar osyndai jaǧdaida balada ekı äkenıŋ de gendık kody boluy mümkın deidı. Ekınşıden, eşqaşan kiız üidı körmegen kelımsekterge, tıptı qytai men afrikalyqtarǧa deiın qyzdarymyz tūrmysqa şyǧyp, üi paida bolyp jatyr. "Beldeusızden üi, belgısızden bi şyǧady" degen boljam osyǧan aitylǧan. Jalpy tekten ajyrap, ruhani azu – küllı adamzatqa kelgen apat ekenın tüsıngen dūrys. Sondyqtan qazaq "qyzǧa qyryq üiden tiym" ǧana osyndai ospadarlyqtarǧa tosqauyl ekenın tüsıngen.

Surrogat ana – jatyr jaldau "jetı ataǧa deiın qyz alyspau" qaǧidasyna qaişy ma?

Äiel adam öz jatyrynda bala köteru mümkındıgı bolmaǧanda nemese basqa da sebepterden säbi süie almaǧan kezde küieuımen kelıse otyryp, öz ūryqtaryn basqa ananyŋ jatyryna salyp ösıredı. Ol üşın joǧary syiaqy töleidı. Alaida tūqymy basqa bolsa da tar qūrsaǧyn keŋıtken, ananyŋ qany tamyrynda aǧyp, ana aǧzasy arqyly när alǧan balada sol ananyŋ gendık kody qalmasyna kım kepıl? Sondyqtan būl da barynşa abai bolatyn täsıl. Bälkım jatyry jaldanatyn anany da tuystyq qatynasy barynşa jaqyn adamnyŋ arasynan taŋdau kerek şyǧar. Bıraq, būl tuystyq, adamgerşılıkke, tektık etikaǧa qanşalyq üilesımdı degen auyr da sübelı sūraqty tuyndatady. Eŋ dūrysy "tek jürgen toq jüredı" qaǧidasyn ūstanyp, babalar jolymen, "ala jıp attamai", adam degen atty saqtap ömır sürgenımız abzal şyǧar.

Bır otbasyndaǧy erlı-zaiypty qalai saqtanǧan jäne süt ana turaly

Mysaly, üidegı anasynyŋ sütın emıp jürgen kışkentai säbidıŋ auzyna salǧan taǧamdy äkesı jemeidı. Būl da qataŋ şektelgen. Sebebı, süttıŋ nılı tamaq arqyly qanǧa ötse, ol da qan tazalyǧyna äser etedı. Balalaryn üilendıru aldynda da äke-şeşesı qan tazalyǧy jaǧynda ülken jauapkerşılık atqarǧan. Bır balany ekı ana qatar emızbeuge tyrysqan. Qajet bolsa tek abysyndar ǧana bır-bırıne emızuge rūqsat etken. Ony süt anasy dep qūrmettep, at mıngızıp, şapan jauyp, säbidıŋ anasy retınde syilap otyrǧan. Sol üşın qazaq arasy jetı atadan artyqtardy jetı taudan asyp, jetı özennen ötıp baryp üilendırıp otyrǧan. Keşegı, "Qyz Jıbek" ǧaşyqtyq dastanyndaǧy Tölegennıŋ ailyq jol jürıp baryp, qalyŋdyq aittyruy da sol qan tazalyǧyn saqtau üşın jasalǧan bır şara dep aituǧa bolady.

Ūlt saulyǧy – ūrpaq saulyǧynan bastalady

Jahandaudyŋ dauyly bükıl älemdegı köptegen qūndylyqtyŋ şaŋyn qaǧyp, alasapyranǧa ainaldyrǧanyn halyq barǧan saiyn sezınude. Alaida ata-babamyzdan kele jatqan ūrpaq qorǧany – ūlttyq ädet-ǧūrpymyzdyŋ ūlylyǧyn barǧan saiyn sezıne bastadyq. Sol ūrpaǧymyzdyŋ qamyn oilaǧan ata-babamyzdyŋ köregendıgıne küllı älem taŋdandy. Äbu-Näsır Äl-Farabi, Öteiboidaq Tıleuqabylūly, Jüsıp Balasaǧūni syndy ūly ǧalymdarymyz, Esımhan, Qasymhan, Äz Täuke syndy handarymyz, Äiteke, Töle, Qazbek syndy şeşen bilerımız parasattyŋ paiymy bolǧan ǧajap ruhani mūra qaldyrdy. Äne sol eŋ ūly mūranyŋ bırı – Jetı ataǧa deiın qyz alyspau dästürı. Būnyŋ ūrpaǧymyzdyŋ saulyǧyn saqtap tūrǧan altyn tıreu ekenıne kümän joq.

---

Beisen AHMETŪLY