الەمگە ەسىگى اشىق ارقانداي ەلدىڭ كورشى ەلدەردىڭ جاعدايىمەن ءجىتى تانىسقىسى كەلەتىنى قازىرگى گەوساياساتتىڭ داعدىسىنا اينالعان. ەندەشە، ىرگە كورشى، ستراتەگيالىق ارىپتەس قحر جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلۋ ەلىمىز ءۇشىن قاي جاعىنان بولسىن ماڭىزدى.
قازىر دۇنيەجۇزىندەگى قىتاي دياسپورالارىنىڭ سانى 70 ميلليونعا جەتىپ جىعىلادى. ولاردىڭ كەڭ تاراعانى سونشالىق، “كۇن تۇسكەن جەردىڭ بارىندە قىتاي بار” دەگەن ءتامسىل تاراعان. 16 عاسىردىڭ سوڭى قىتايدىڭ وركەندەگەن ءداۋىرى بولدى دا، ەكونوميكاسى قارىشتاعان، تەحنولوگياسى تەگەۋرىندى ەلدىڭ ءوز اۋلاسىنان ارىعا كوز تاستاپ، باسقا قۇرلىقتارعا قول سوزۋعا تالپىنىسى وياندى. سونداي-اق، قۋاتتى تەڭىزگە جورتۋ تەحنيكاسىنىڭ ارقاسىندا تۇستىك تەڭىزدەرگە جول اشتى. سونىمەن، اۋارايى جانعا جايلى، شارۋاعا قولايلى، تۇرعىندارى سيرەك تە موماقان تۇستىك ۇيىققا - تىنىق مۇحيتتىڭ وڭتۇستىك قاپتالىنا قىتايلار مولىنان اعىلا باستادى. سول جەردە ءوسىپ-ءوندى. 19 عاسىردىڭ ورتاسىنداعى “بايتال تۇرماق باس قايعى بولعان” زاماندا قىتاي دياسپوراسىنىڭ ەكىنشى تولقىنى الدىنعىلارىنىڭ ىزىمەن تاعى سولتۇستىك تەڭىزدى بەتكە الىپ، بوستى. ودان ارى قاراي دۇنيەنىڭ باسقا تۇكپىرلەرىنە تارالا باستادى. بۇگىنگى قىتاي دياسپوراسىنىڭ ەڭ اۋقىمدى شوعىرى - 50 ميلليوننان اسا حالىق وسى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىن مەكەن سانايدى. سونىڭ ىشىندە يندونەزيادا 16 ملن.(ەل حالقىنىڭ 6%), تايلاندتا 10 ملن.(16*), مالايزيادا 6 ملن.(25%), بيرمادا 3 ملن.،سينگاپۋردا 2.8 ملن... وسىدان كەيىنگى رەتتە لاتىن امەريكاسى تۇر. 1978 جىلعى “سىرتقى ەسىك اشىلعاننان” كەيىن جەرۇيىعىن اڭساعان قىتايلاردىڭ ءۇشىنشى لەگى جەرشارىنىڭ ءار ولكەسىنە بەت تۇزەدى. بۇل تولقىن نەگىزىنەن سولتۇستىك امەريكا جانە ەۋروپا قۇرلىعىنا باردى.
“ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان” دەمەكشى، زاماننىڭ وزۋىمەن قىتاي دياسپوراسى دا اۋەلگى كەلىمسەك، قورعانسىز قالپىنان ارىلىپ، تۇرعىلىقتى ەلدەرىنىڭ مارتەبەسى زاڭدى، قۇقىعى تەڭ، قالتاسى قامپايىڭقى ازاماتتارىنا اينالدى. ءتىپتى كەيبىر مەملەكەتتەردە سول جۇرت ەكونوميكاسىنىڭ تىرەگىنە اينالىپ ۇلگەردى. بۇگىندە تايلاند، يندونەزيا، سينگاپۋر سىندى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ كۇرە تامىرى سولاردىڭ قولىندا. ولار الەمدەگى دياسپورالار ىشىندە سانى قالىڭ، تارالىمى كەڭ، اينالىسپايتىن سالاسى جوق توپ بولىپ سانالادى. اسىرەسە، دەن سياۋ پين رەفورماسىنان كەيىنگى كوشكىننىڭ ىقپالى ولاردىڭ جەكە ينتەللەكتۋالدىعىنىڭ جوعارى، يننوۆاتسيالىق الەۋەتتەرىنىڭ قۋاتتىلىعىنا بايلانىستى ارتىپ، مۇعاجىرلار قاۋىمىنىڭ تىرەكتى كۇشى بولىپ قالىپتاسىپ كەلەدى. ايتا كەتەرلىگى، قىتاي دياسپوراسىنىڭ ەۋروپا، امەريكاداعى توبى ينتەللەكتۋالدىق باسىمدىعى ايقىن بولسا، ازياداعى توپتىڭ قارجىلىق باسىمدىعى ۇستەم. مىسالى، اقش جوعارى ساناتتى عالىم-ينجەنەرلەرىنىڭ 14%-ى وسىلاردىڭ ەنشىسىندە. “قىتاي دياسپوراسى ەكونوميكالىق شەڭبەرىنىڭ” جالپى بايلىعى 3.7 تريلليون اقش دوللارىن قۇراسا، وسىنىڭ 87%-ى شىعىس-وڭتۇستىك ازيا قىتايلارىنىڭ قولىنا شوعىرلانىپتى. مەيلى قاي قۇرلىقتا بولسىن، ولاردىڭ اراسىنان تۇرعىلىقتى ەلدەرىنىڭ ساياسي ەليتاسىنا ەنىپ، بيلىككە كەلىپ جاتقاندارى دا كوبەيىپ كەلەدى.
ءبىر قىزىعى، كومپارتيا بيلىككە كەلگەننەن كەيىن وسىنشاما باۋىرلاستان قىتاي حالقى دا، بيلىگى دە رەسمي تۇردە اجىراپ قالعانىمەن، ولاردان بەيرەسمي جولدارى مەن تاسىلدەرى ارقىلى بايلانىسىن ۇزگەن ەمەس. مۇعاجىرلار دا تاريحي مەكەنگە اڭسارى اۋعانىمەن تىلەكشى نيەتتەرىنەن اسقان ەمەس. سونىڭ اسەرىنەن بولار، قىتاي وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى “ەكونوميكانى رەفورمالاۋ مەن ەسىكتى اشىق ۇستاۋ” ساياساتىن جاريالاپ، شەتەلدەن ينۆەستور شاقىرا باستاعاندا، العاش بولىپ ءۇن قاتقاندار دا، وربىگەن توپىراققا جيعان-تەرگەنىنەن بولىسكەندەر دە سولار بولدى. سول تۇستا قىتاي شەتتەن تارتقان ينۆەستيتسياسى كولەمىمەن دۇنيە جۇزىندەگى №1 ورىندى يەلەنسە، سونشاما ۇلانقايىر قارجىنىڭ 70%-دان استامى وسى دياسپورا ۇلەسىنە تيەسىلى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى.
رەفورماعا دەيىنگى جابىق جىلدارى قىتاي بيلىگى قكپ سىرتقا قاراتىلعان بايلانىس ءبولىمى، بىرلىكساپ مينيسترلىگى، شەتەلمەن دوستىق اسسوساتسياسى، مۇعاجىرلار بىرلەستىگى سىندى رەسمي جانە ۇەۇ ارقىلى جالپىسى بولماسا دا، دياسپورانىڭ ەليتالىق توبىمەن بايلانىستا بولىپ كەلدى جانە ولاردى قولداۋلارىن ۇزگەن جوق.
سىرتقا اشىق ەسىك ساياساتىن ۇستانعاننان كەيىن، ىنتالاندىرعىش زاڭدار، قولايلى ساياساتتىق تەتىكتەر، ءتيىمدى ينۆەستيتسيالىق شارالار قابىلداپ، دياسپورانىڭ كوپتەپ كەلۋلەرىنە، قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى مەن شارۋاشىلىق تاجىريبەلەرىن، قولداعى تەحنيكالىق قارىمىن تاريحي جۇرتقا جۇمساۋعا ۇگىتتەۋگە، سوعان تارتۋعا بارىن سالدى. ناسيحاتتىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، اتقارۋشىلىق رەسۋرستاردى وسى باعىتقا مەيلىنشە اقتاردى. ناتيجەسىندە جابىق قوعام جاعدايىندا، قايتالانعان نادان ءام كورسوقىر ساياسي ناۋقانداردىڭ كەسىرىنەن ەكونوميكاسى تۇرالاپ، حالقى قايىرشىلانعان، الەۋمەتتىك الپەتى كۇلبەتتەنىپ، تىرسەگى قالتىراعان ەل سىرتتاعى دياسپورالارىنىڭ ارقاسىندا ەل قاتارىنا قوسىلدى.
“ەرۋلىگە قارۋلى” دەگەندەي، بۇگىندە ەڭسەسىن تىكتەگەن باقۋاتتى ەل دياسپورالار قاۋىمداستىعىنا باۋىرمالدىق پەن قامقورلىق جاساۋدى، ونىڭ مۇددەسىن اسپەتتەپ، رۋحاني-گۋمانيتارلىق قولداۋ ءبىلدىرۋدى ەلدىك ستراتەگياسىنا ەنگىزدى. قحر كونستيتۋتسياسىندا “قحر-نىڭ دياسپورالاردىڭ تيەسىلى قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن، ەلگە ورالعان دياسپورا وكىلدەرى مەن ولاردىڭ وتباسىنداعىلاردىڭ زاڭدى قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعايتىندىعى” اتاپ كورسەتىلگەن. قىتايدىڭ دياسپوراسىن قولداۋ ساياساتى “قىتايلىق بولسا بولدى، ول بوگدە ەل ازاماتى بولسا دا، تۇلعانىڭ ىقتيارلىعىمەن، تۇقعىلىقتى ەلدەرىنىڭ جانە حالىقارالىق زاڭداردىڭ اياسىندا قامقورلىققا الىنۋى تيىس”دەيتىن ۇستانىمدى باسشىلىققا الادى. وسى نەگىزدە الۋان باعىتتاعى باعدارلامالار ىسكە قوسىلعان. 2015-جىلدان بەرى دياسپورالاردى يگىلىكتەندىرۋدىڭ 8 ءىرى جوسپارى پراكتيكاعا ەنگىزىلىپ، اتقارىلىپ كەلەدى. ولار: شەتەلدەردە دياسپورالار ۇيىمدارىنا قولداۋ ءبىلدىرۋ، دياسپورالاردىڭ ءوزارا كومەك ورتالىقتارىن جاساقتاۋ، قىتاي ءتىلىن دامىتۋعا قول ۇشىن بەرۋ، قىتاي تاعامدارىن جاڭعىرتۋ، قىتايدىڭ ونەرى مەن ءداستۇرىن دارىپتەۋ، قىتاي بيزنەسىن اسىرەسە ونىڭ يننوۆاتسيالىق باعىتىن پارمەندى قولداۋ، دياسپورالارمان اقپاراتتىق بايلانىستى عالامتور جەلىسىمەن كۇشەيتۋ.
وسى باعدارلامالاردىڭ اقاۋسىز اتقارىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مينيسترلىك دارەجەسىندەگى دياسپورالار كەڭەسى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ مىندەتى—دياسپورالار قىزمەتىنىڭ باعىتىن ايقىنداۋ، زاڭ-ساياساتتىق نەگىزدەمەسىن جاساۋ جانە وسىلاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ، دياسپورالاردىڭ ماڭىزدى ساياساتتىق، امالياتتىق ماسەلەلەرىن زەرتتەپ، قكپ مەن ۇكىمەتكە كەرەكتى اقپاراتتار جەتكىزۋ، دامىتۋ جوسپارىن ازىرلەۋ، وسى باعىتتاعى جەرگىلىكتى مەكەمەلەردىڭ ساياساتىن قاراپ قاداعالاۋ، جەرگىلىكتى قاتىستى سالالار مەن وسىعان ساياتىن مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرۋ، دياسپورالار قاتىساتىن ەكونوميكالىق-تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىقتاردى ۇيلەستىرۋ-ۇيىمداستىرۋ، ەل ءىشى-سىرتىنداعى، دياسپورالاردىڭ قۇقىق-مۇددەسىن قورعاۋ قاتارلى اۋقىمدى قىزمەتتەر كىرەدى.
ەندى قىتايدىڭ دياسپورالار قىزمەتىنىڭ قىتايدان كەلۋشى قانداستارمەن قاتىستىلىعىنا توقتالايىق. قىتاي شەتەلدەردەگى دياسپورالارىن ۇلتىنا، ناسىلىنە قاراماستان، مەيلى ول حانزۋ بولسىن، موڭعول، دۋڭگان، قازاق، تيبەت، ۇيعىر بولسىن، “Mۇعاجىرلار”（“华侨”）جانە “قىتايلىقتار” (“华人”) سىندى ەكى ساناتقا ءبولىپ قاراستىرادى. مۇنىڭ ىشىندە الدىڭعىسى شەتەلدەردە ءارتۇرلى جولدارمەن نەمەسە سەبەپتەرمەن ۇزاق مەرزىمدە تۇرىپ جاتقان، بىراق قحر-نىڭ ازاماتتىعىن ساقتاعان ازاماتتار بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ سانى بۇگىندە 7 ميلليونعا جۋىقتايدى. “قىتايلىقتار” تۇپتەگى قحر-نان تاراعان، بۇگىندەرى باسى ءبۇتىن باسقا ەلدىڭ ازاماتتارى بولىپ سانالاتىن تۇلعالاردى مەڭزەيدى. ولاردىڭ سانى 60 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. قىتايدىڭ ۇستانىمىندا وسى ەكى توپتاعى قاۋىم دا ۇلتقا، ناسىلگە ءبولىپ قاراستىرىلمايتىندىقتان، كەزىندە سوندا تۋىلىپ، ەگەمەندىكتەن كەيىن اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعان قانداستارىمىزدىڭ قر-دا قازاقستان ىقتيارحاتىمەن جۇرگەندەرىن “مۇعاجىرلار”، قر ازاماتتىعىن العاندارىن “قىتايلىقتار” دەپ سانايدى. سونداي-اق، قحر-نىڭ كەز كەلگەن شەتەلدەردەگى دياسپورالارىنا كورسەتەتىن قامقورلىقتارى جانە يگىلىكتەرىمەن ولاردى دا قامتىعىسى كەلەدى. وتە-موتە ۇلتى قازاق بولعانىمەن， قازاقستاندا قحر پاسپورتىمەن （قر ىقتيارحاتىن يەلەنسە دە） جۇرگەن قانداستارىمىزدى قىتايدىڭ مۇعاجىرلارى ەسەبىندە تابيعي تۇردە قامقورلىق-قورعاۋىمىزدا بولادى دەپ سانايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى دا قوس ازاماتتىقتى تانىمايتىندىقتان، تازا زاڭدىق تۇرعىدان كەلگەندە ولاردىڭ مۇنىسى ورىندى دا.（رەتى كەلگەن سوڭ تۇسىندىرە كەتەيىك، كوپتەگەن قانداستارىمىز وسى “مۇعاجىر” اتاۋىنىڭ ءمانىن تۇسىنبەي جاتادى. “مۇعاجىر دالىرەك ايتقاندا ‘‘مۇعاجير”-- «حيجرەت ەتۋشى» دەگەن ماعىنا بەرەتىن اراب ءسوزى... مۇعاجىرلىق، ياعني حيجرەت ادام اتامەن بىرگە باستالعان. ال مۇعاجىرلاردىڭ كوش باستاۋشىسى ول مەككەدەن ماديناعا قاسىرەتتى دە قاسيەتتى ساپار شەككەن حازىرەتى مۇحاممەد(س.ع.س). Cونىمەن قاتار، ۇستانعان ءدىنى ءۇشىن وتانىن تاستاپ، مەككەدەن ماديناعا ۇدەرە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان ساحابالار دا “مۇعاجىر ساحابالار” دەپ اتالادى”.(دارحان قىدىرالى «مۇستافا شوقاي»،107-بەت). كەزىندە ساياسي ەركىنە بايلانىستى ەلدەن شەتتەتىلىپ، ەۋروپادا ەميگرانتتا جۇرگەن مۇستافا شوقاي اتامىز دا ءوزىن مۇعاجىر اتاپ وتكەن. وسى ءسوزدى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا قىتاي قازاقتارى جاڭعىرتىپ، ءبىر جاقتان ءبىر جاققا جەر اۋدارۋشىلارعا قولدانىپ، “华侨” اتاۋىن دا وسى تەرمينمەن بەرگەن بولاتىن.）
وسىدان بارىپ ءبىراز اڭگىمە تۋىندايدى، تۋىنداپ تا جاتىر. 2016 جىلدىڭ اقىرىنان قىتايدىڭ سۋار اۋماعىندا باستالعان پاسپورت جيناۋ الەگى وسىنىڭ تىكەلەي كورىنىسى جانە ناتيجەسى. حالىقارالىق تاجىريبەدە، پاسپورت ونى بەرىپ وتىرعان ەلدىڭ مەنشىگى بولىپ تابىلادى، ونى پايدالانۋشى سول ەلدىڭ تىكەلەي قامقورلىعىندا بولادى. دەمەك، ءوز مەنشىگىنە تيەسىلى پاسپورتتى ونى قولدانۋشىدان قايتارىپ الۋ نەمەسە ونى قايتىپ بەرۋ ءباسىبۇتىن قحر ءتيىستى مەكەمەلەرىنىڭ قۇزىرىنداعى شارۋا. ونىڭ تۇتىنۋشىسى دا تولىققاندى قحر ازاماتى رەتىندە، سول ەلدىڭ زاڭ-ەرەجەلەرىنىڭ بويسىنۋشىسى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان، قر ىقتيارحاتى بولعانىمەن، قحر پاسپورتىمەن جۇرگەن اعايىندارىمىزدىڭ پاسپورتىن قىتايدىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتىنىڭ جىيىپ الۋى باسى اشىق سولاردىڭ زاڭدارى اياسىندا شەشىلەتىن ماسەلە. ىقتيارحات يەلەرىنىڭ ءبىرازى وسىنى تۇسىنبەي ءجۇر. ىقتيارحات قر ۇكىمەتىنىڭ شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ قر-نا كەلىپ-كەتۋىن وڭايلاندىرۋ، ەلگە بىرتىندەپ ۇيىرلەسۋ، ولاردىڭ ەلگە ورالۋدىڭ الدىندا بۇرىنعى تۇرعىلىقتى ەلىندەگى تىرلىكتەرىن رەتتەپ الۋعا مۇرسات بەرۋ ءۇشىن جاساعان جەڭىلدىك كۋالىگى. ماسەلە قىتايدان كەلگەن اعايىندارىمىزدىڭ ءبىرسىپىراسى ءوز سوزدەرىمەن ايتقاندا وزىنە “سايلاۋ-سايلانۋ قۇقىنان باسقانىڭ ءبارىن قر ازاماتتىعىمەن بىردەي سىيلاعان” وسى كۋالىكتى تىم اسىرا پايدالاندى. ول نەگىزى قر ازاماتتىعىن الۋعا دەيىنگى مەرزىمدىك قامقورلىق تەتىگى بولسا، ونىڭ مەرزىمىن قالاعاندارىنشا سوزىپ، قىتاي ازاماتتىعىنان شىعۋدى كەيىنگە قالدىرا بەردى دە، بۇگىنگى جاعدايعا تاپ بولىپ تىندى. ناتيجەدە، قىتايدا اڭىراپ اسىراۋشىسىز اناسى قالعان; وزى قىتايدا قالىپ، ەلگە اكەلىپ وقىتىپ جاتقان كامەلەتكە تولماعان بالاسى مۇندا تانىستارىنىڭ قاراۋىنا قالدىرىلعان; ەردى-زايىپتىلار “قالقاتاي سەن ارىجاقتا، مەن بەرىجاقتا” كۇيگە ۇشىراعان بۇلاڭ زامانعا دۋشار بولدى. كەيبىر اعايىندار وسى تۇستا “وز باسىمەن قايعى جۇرتتى جازعىرعانى نەسى”- دەر. بىراق، دالالىق قازاقيلىقتى قويىپ، زاڭمەن ءومىر سۇرۋگە، ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بارىپ ارەكەت قىلۋدى ۇيرەنەتىن، سوعان داعدىلاناتىن زامان جەتكەن سىياقتى! الى دە بولسا ازاماتتىق الۋعا مۇمكىندىگى بار اعايىندار وسىدان وي قورىتىپ، ساباق السا ەكەن دەيمىز.
قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتىنان ەل بيلىگىنىڭ دە، بىلايعى اعايىننىڭ دا ساباق الاتىن، ءسوزدىڭ شىنىنا كوشكەندە، ۇيرەنەتىن تۇستارى مول. ەڭ اۋەلى قىتاي ەلىنىڭ الىستان ويلايتىن كورەگەندىگىنەن، قانداسىنا قايىرىمدىلىعىنان ۇلگى الساق ەدى. بەس عاسىر بۇرىن بوگدە مەكەنگە اۋ جايا باستاعان باۋىرلارىنان قىتاي ەلى قانداي بيلىك - فەودالدىق حاندىقتان بۋرجۋازيالىق رەسپۋبليكاعا، ونان كوممۋنيستىك ديكاتۋراعا - اۋىسسا دا بايلانىسىن ۇزگەن ەمەس. قارىمى ءالسىز كەزدە سالەمىن بولسا دا اياماعان ەل قۋاتى ۇشتالعان شاعىندا باۋىرلارىنىڭ مۇددەسىن اتازاڭعا جازىپ تۇرىپ قورعاپ قانا قويماي، ولاردى دا جوعارىدا بايانداعانىمىزداي ەل مۇددەسى يگىلىگىنە قىزمەت ەتتىرىپ وتىر. قىتايدىڭ سوندا تۇراتىن قازاقتارعا قىسىمى تاقىرىبىنىڭ جىرلانعانىنا جىلعا جۋىقتادى. وسىعان جاۋاپ بەرەتىن مەكەمەمىز ءسىم بۇل جايدان حاباردار. قانداستارىمىزدىڭ مۇددەسىنە دەپ قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىمدار باستاپ، بەلسەندى ازاماتتار قوستاپ، باسىنا ءىس تۇسكەن كىسىلەر شۋلاپ، بولىپ جاتقان جاعداي جەتكىزىلگەن، بىراق قۇزىرلى مەكەمەدەن “ارىپتەستەرىمىزدىڭ نازارىنا جولدادىق”، “زەردەلەپ جاتىرمىز”دەگەننەن ارى جاۋاپ الا الماي وتىرمىز. نەگىزىندە ستراتەگيالىق ارىپتەس ەل سالاۋاتىمەن، ساۋاتتى دا ساليقالى تۇردە، ەكى جاقتىڭ مۇددەلەستىك تەگەرشىكتەرىن ەسكەرتە وتىرىپ، قىتايتانۋشى مامانداردىڭ كەڭەسىن قاپەرگە الا، جۇيەلى اقىلداسسا، وسى كۇنگە دەيىن وڭدى بولماعان كۇننىڭ وزىندە تۇشىمدى جاۋاپ الۋعا بولار ەدى.
ونان كەيىن، ارنايى شەتەلدەردەگى قانداستارمەن جۇمىس ىستەيتىن مەكەمە قۇزىرلاپ، سول ارقىلى ولاردىڭ رۋحاني، مادەني، ادامي، ينتەللەكتىلىك قاجەتتىلىكتەرىن ءبىلۋ، سوعان ساي ەلدىك جاردەم باعىتتاۋ، قىسقاسى سولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قاداعالاپ وتىرۋ ەلدىك پارىزىمىز بولۋى كەرەك. الايدا وسىنداي شاڭىراققا جارىماي-اق قويدىق. مىسالعا قىتايدىڭ جاڭاعى مۇعاجىرلار كەڭسەسىن اتادىق، ونىڭ ۇلانقايىر مىندەتىن دە تىزبەلەپ كورسەتتىك (مىنىسترلىك مىندەتى بار مەكەمەنى كەڭسە اتىمەن اتاۋ دا تىم ساقتىقپەن ەرشىمدى ويلاستىرىلعان شارۋا). “رەسەي بىزدەگى تۇقىمداستارىن قورعاعالى جاتىر”، “قىتاي ەلىمىزگە دياسپوراسىن قاپتاتقالى جاتىر” دەپ وزانداتقاننان كورى، وسىلاردىڭ ىستەگەندەرىن ءبىز قانداي جول-جوبامەن سىرتتاعى اعايىندارىمىزدى قولداۋعا پايداعا جاراتۋ تەتىكتەرىن زەرتتەپ-زەردەلەۋىمىز ءلازىم. شىن مانىندە، رەسەيدىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا ول زاعدى دا. عاسىرلار بويى شەڭگەلدەپ كەلگەن ىقپال اياسىنان ايىرىلىپ قالماس ءۇشىن، بۇرىنعى “باۋىرىنداعى” ەلدەردەگى دياسپورالارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جەلەۋىمەن سول ەلدەردە “قالا تۇرۋ”، مىناۋ باسقالاردىڭ “وز تاباعىنا” كوز ءسۇزىپ، ال وعان قول سالدىرماۋعا قاۋقارى كەتىپ تۇرعان الماعايىپ زاماندا، ءتىپتى دە كەرەك ءتاسىل. قىتايدىڭ نيەتى ەكىباستان ايدىك. جەرگە دە، ونىڭ قويناۋىنا دا، سۋعا دا، سوققان جەل مەن تۇسكەن كۇنگە دە دەرلىك ءزارۋ قىتايعا مىنانداي سايىن ايماق وتىرسا ويىنان، جاتسا تۇسىنەن كەتپەس ىڭكارلىك ەكەنى ءسوز زايا كەتىرمەس اقيقات! كۇش پەن قارۋدىڭ زامانى وتكەن. ەندىگى سەنەرى قارجى، مادەنيەت، تەحنولوگيا، ەميگراتسيا. سوندىقتان دا “بىر بەلدەۋ-ءبىر جول” باستاماسى كوتەرىلدى، سوندىقتان دا كونفۋتسەي ينستيتۋتتارى قۇرىلىپ جاتىر، سوندىقتان دا ەلىمىزگە دجەك ما (Ma yun) كەلىپ “قىدىرىپ” كەتتى، باسقا ءسۇت سۇراي كەلگەنسىپ شەلەگىن جاسىرعاندار كوبەيدى.
بۇلاردىڭ بىزگە بەرەر ەكى تاعىلىمى بار. ءبىرىنشىسى، ءوزىمىزدى ەلدىڭ ورنىنا قويىپ ويلاۋ ادىسكەرلىگىن ۇيرەنۋگە جەتەلەيدى. ەلدىڭ سىرتىنان بايبالامداپ، ۇركە بەرگەننەن گورى، ءوزىمىزدى سولاردىڭ ورنىندا تۇرىپ ويلانۋعا، الەمگە سولاردىڭ نيەتى مەن مۇددەسىنەن ۇڭىلۋگە، سولاردىڭ جاساعان ءجۇرىسىنىڭ سالدارىن پايىمداۋعا داعدىلانساق ۇتارىمىز كوپ بولار ەدى. ەكىنشىسى، جانە وسىدان تۋىندايدى، شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدى قامقورلىققا الۋدىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساپ، تەتىكتەرىن بەكىتىپ، ەل بولىپ سولاردىڭ مۇددەلەرىنە جاۋاپكەرشىلىكتى بەكەمدەۋ مەن ولاردى وتانعا قىزمەت ەتتىرۋدىڭ ىلگەكتەرىن تاپقىرلاۋىمىز شارت. مىسالى، قىتاي تاجىريبەسى. ولار اتالعان كەڭسە ارقىلى دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق دياسپوراسىمەن كۇندەلىكتى بايلانىس جاساپ وتىر، ءارتۇرلى سىلتاۋلارمەن سولارعا بارادى، ولاردى شاقىرادى، سولار ارقىلى تۇرعىلىقتى ەلدىڭ بيلىگىمەن تىلدەسەدى، كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزەدى، ءتىپتى سولار ارقىلى ولار تۇرعان ەلمەن ديپلوموتيكالىق بايلانىسىن ۇستاپ وتىر.
مۇنان سىرت، قارىنداسقا جاناشىر قاۋىم، وتە-موتە سول جاقتان كەلگەن تۋىسقاننىڭ ەسكەرەرى： ماسەلەنى زەردەلەمەي، ءىستىڭ بايىبىنا بارماي پىكىر ايتاتىن داڭعازالىقتان، جۇرتپەن ىلەسە شاباتىن داڭعويلىقتان، فاكتپەن ساناسپايتىن ۇردا-جىقتىقتان، وسەككە ەرە كەتكىش پايىمسىزدىقتان اۋلاق بولساق ەدى.
قۇرمەت قابىلعازىۇلى
Abai.kz
