Álemge esigi ashyq árqandaı eldiń kórshi elderdiń jaǵdaıymen jiti tanysqysy keletini qazirgi geosaıasattyń daǵdysyna aınalǵan. Endeshe, irge kórshi, strategııalyq áriptes QHR jaıynda egjeı-tegjeıli bilý elimiz úshin qaı jaǵynan bolsyn mańyzdy.
Qazir dúnıejúzindegi Qytaı dıasporalarynyń sany 70 mıllıonǵa jetip jyǵylady. Olardyń keń taraǵany sonshalyq, “kún túsken jerdiń bárinde Qytaı bar” degen támsil taraǵan. 16 ǵasyrdyń sońy Qytaıdyń órkendegen dáýiri boldy da, ekonomıkasy qaryshtaǵan, tehnologııasy tegeýrindi eldiń óz aýlasynan aryǵa kóz tastap, basqa qurlyqtarǵa qol sozýǵa talpynysy oıandy. Sondaı-aq, qýatty teńizge jortý tehnıkasynyń arqasynda tústik teńizderge jol ashty. Sonymen, aýaraıy janǵa jaıly, sharýaǵa qolaıly, turǵyndary sırek te momaqan tústik uıyqqa - Tynyq muhıttyń ońtústik qaptalyna qytaılar molynan aǵyla bastady. Sol jerde ósip-óndi. 19 ǵasyrdyń ortasyndaǵy “baıtal turmaq bas qaıǵy bolǵan” zamanda Qytaı dıasporasynyń ekinshi tolqyny aldynǵylarynyń izimen taǵy soltústik teńizdi betke alyp, bosty. Odan ary qaraı dúnıeniń basqa túkpirlerine tarala bastady. Búgingi Qytaı dıasporasynyń eń aýqymdy shoǵyry - 50 mıllıonnan asa halyq osy Ońtústik-Shyǵys Azııa memleketterin meken sanaıdy. Sonyń ishinde Indonezııada 16 mln.(el halqynyń 6%), Taılandta 10 mln.(16*), Malaızııada 6 mln.(25%), Bırmada 3 mln.,Sıngapýrda 2.8 mln... Osydan keıingi rette Latyn Amerıkasy tur. 1978 jylǵy “syrtqy esik ashylǵannan” keıin jeruıyǵyn ańsaǵan Qytaılardyń úshinshi legi jersharynyń ár ólkesine bet túzedi. Bul tolqyn negizinen Soltústik Amerıka jáne Eýropa qurlyǵyna bardy.
“Elý jylda el jańa, júz jylda qazan” demekshi, zamannyń ozýymen Qytaı dıasporasy da áýelgi kelimsek, qorǵansyz qalpynan arylyp, turǵylyqty elderiniń mártebesi zańdy, quqyǵy teń, qaltasy qampaıyńqy azamattaryna aınaldy. Tipti keıbir memleketterde sol jurt ekonomıkasynyń tiregine aınalyp úlgerdi. Búginde Taıland, Indonezııa, Sıngapýr syndy elderdiń ekonomıkasynyń kúre tamyry solardyń qolynda. Olar álemdegi dıasporalar ishinde sany qalyń, taralymy keń, aınalyspaıtyn salasy joq top bolyp sanalady. Ásirese, Den Sıaý Pın reformasynan keıingi kóshkinniń yqpaly olardyń jeke ıntellektýaldyǵynyń joǵary, ınnovaııalyq áleýetteriniń qýattylyǵyna baılanysty artyp, muǵajyrlar qaýymynyń tirekti kúshi bolyp qalyptasyp keledi. Aıta keterligi, Qytaı dıasporasynyń Eýropa, Amerıkadaǵy toby ıntellektýaldyq basymdyǵy aıqyn bolsa, Azııadaǵy toptyń qarjylyq basymdyǵy ústem. Mysaly, AQSh joǵary sanatty ǵalym-ınjenerleriniń 14%-y osylardyń enshisinde. “Qytaı dıasporasy ekonomıkalyq sheńberiniń” jalpy baılyǵy 3.7 trıllıon AQSh dollaryn qurasa, osynyń 87%-y Shyǵys-Ońtústik Azııa Qytaılarynyń qolyna shoǵyrlanypty. Meıli qaı qurlyqta bolsyn, olardyń arasynan turǵylyqty elderiniń saıası elıtasyna enip, bılikke kelip jatqandary da kóbeıip keledi.
Bir qyzyǵy, kompartııa bılikke kelgennen keıin osynshama baýyrlastan Qytaı halqy da, bıligi de resmı túrde ajyrap qalǵanymen, olardan beıresmı joldary men tásilderi arqyly baılanysyn úzgen emes. Muǵajyrlar da tarıhı mekenge ańsary aýǵanymen tilekshi nıetterinen asqan emes. Sonyń áserinen bolar, Qytaı ótken ǵasyrdyń 80-jyldary “ekonomıkany reformalaý men esikti ashyq ustaý” saıasatyn jarııalap, shetelden ınvestor shaqyra bastaǵanda, alǵash bolyp ún qatqandar da, órbigen topyraqqa jıǵan-tergeninen bóliskender de solar boldy. Sol tusta Qytaı shetten tartqan ınvestıııasy kólemimen dúnıe júzindegi №1 oryndy ıelense, sonshama ulanqaıyr qarjynyń 70%-dan astamy osy dıaspora úlesine tıesili ekenin bireý bilse, bireý bilmeıdi.
Reformaǵa deıingi jabyq jyldary Qytaı bıligi QKP syrtqa qaratylǵan baılanys bólimi, Birliksap mınıstrligi, shetelmen dostyq assosaııasy, muǵajyrlar birlestigi syndy resmı jáne ÚEU arqyly jalpysy bolmasa da, dıasporanyń elıtalyq tobymen baılanysta bolyp keldi jáne olardy qoldaýlaryn úzgen joq.
Syrtqa ashyq esik saıasatyn ustanǵannan keıin, yntalandyrǵysh zańdar, qolaıly saıasattyq tetikter, tıimdi ınvestıııalyq sharalar qabyldap, dıasporanyń kóptep kelýlerine, qarjylyq múmkindikteri men sharýashylyq tájirıbelerin, qoldaǵy tehnıkalyq qarymyn tarıhı jurtqa jumsaýǵa úgitteýge, soǵan tartýǵa baryn saldy. Nasıhattyq, uıymdastyrýshylyq, atqarýshylyq resýrstardy osy baǵytqa meılinshe aqtardy. Nátıjesinde jabyq qoǵam jaǵdaıynda, qaıtalanǵan nadan ám kórsoqyr saıası naýqandardyń kesirinen ekonomıkasy turalap, halqy qaıyrshylanǵan, áleýmettik álpeti kúlbettenip, tirsegi qaltyraǵan el syrttaǵy dıasporalarynyń arqasynda el qataryna qosyldy.
“Erýlige qarýly” degendeı, búginde eńsesin tiktegen baqýatty el dıasporalar qaýymdastyǵyna baýyrmaldyq pen qamqorlyq jasaýdy, onyń múddesin áspettep, rýhanı-gýmanıtarlyq qoldaý bildirýdi eldik strategııasyna engizdi. QHR konstıtýııasynda “QHR-nyń dıasporalardyń tıesili quqyqtary men múddelerin, elge oralǵan dıaspora ókilderi men olardyń otbasyndaǵylardyń zańdy quqyqtary men múddelerin qorǵaıtyndyǵy” atap kórsetilgen. Qytaıdyń dıasporasyn qoldaý saıasaty “qytaılyq bolsa boldy, ol bógde el azamaty bolsa da, tulǵanyń yqtııarlyǵymen, tuqǵylyqty elderiniń jáne halyqaralyq zańdardyń aıasynda qamqorlyqqa alynýy tıis”deıtin ustanymdy basshylyqqa alady. Osy negizde alýan baǵyttaǵy baǵdarlamalar iske qosylǵan. 2015-jyldan beri dıasporalardy ıgiliktendirýdiń 8 iri jospary praktıkaǵa engizilip, atqarylyp keledi. Olar: shetelderde dıasporalar uıymdaryna qoldaý bildirý, dıasporalardyń ózara kómek ortalyqtaryn jasaqtaý, Qytaı tilin damytýǵa qol ushyn berý, Qytaı taǵamdaryn jańǵyrtý, Qytaıdyń óneri men dástúrin dáripteý, Qytaı bıznesin ásirese onyń ınnovaııalyq baǵytyn pármendi qoldaý, dıasporalarman aqparattyq baılanysty ǵalamtor jelisimen kúsheıtý.
Osy baǵdarlamalardyń aqaýsyz atqarylýyn qamtamasyz etý úshin mınıstrlik dárejesindegi dıasporalar keńesi jumys isteıdi. Onyń mindeti—dıasporalar qyzmetiniń baǵytyn aıqyndaý, zań-saıasattyq negizdemesin jasaý jáne osylardyń oryndalýyn qadaǵalaý, dıasporalardyń mańyzdy saıasattyq, ámálııattyq máselelerin zerttep, QKP men úkimetke kerekti aqparattar jetkizý, damytý josparyn ázirleý, osy baǵyttaǵy jergilikti mekemelerdiń saıasatyn qarap qadaǵalaý, jergilikti qatysty salalar men osyǵan saıatyn mekemeler men uıymdardyń jumysyn úılestirý, dıasporalar qatysatyn ekonomıkalyq-tehnologııalyq yntymaqtastyqtardy úılestirý-uıymdastyrý, el ishi-syrtyndaǵy, dıasporalardyń quqyq-múddesin qorǵaý qatarly aýqymdy qyzmetter kiredi.
Endi Qytaıdyń dıasporalar qyzmetiniń Qytaıdan kelýshi qandastarmen qatystylyǵyna toqtalaıyq. Qytaı shetelderdegi dıasporalaryn ultyna, násiline qaramastan, meıli ol hanzý bolsyn, mońǵol, dýńgan, qazaq, tıbet, uıǵyr bolsyn, “Muǵajyrlar”（“华侨”）jáne “Qytaılyqtar” (“华人”) syndy eki sanatqa bólip qarastyrady. Munyń ishinde aldyńǵysy shetelderde ártúrli joldarmen nemese sebeptermen uzaq merzimde turyp jatqan, biraq QHR-nyń azamattyǵyn saqtaǵan azamattar bolyp tabylady. Olardyń sany búginde 7 mıllıonǵa jýyqtaıdy. “Qytaılyqtar” túptegi QHR-nan taraǵan, búginderi basy bútin basqa eldiń azamattary bolyp sanalatyn tulǵalardy meńzeıdi. Olardyń sany 60 mıllıonnan asyp jyǵylady. Qytaıdyń ustanymynda osy eki toptaǵy qaýym da ultqa, násilge bólip qarastyrylmaıtyndyqtan, kezinde sonda týylyp, egemendikten keıin Atajurtqa qonys aýdarǵan qandastarymyzdyń QR-da Qazaqstan yqtııarhatymen júrgenderin “Muǵajyrlar”, QR azamattyǵyn alǵandaryn “Qytaılyqtar” dep sanaıdy. Sondaı-aq, QHR-nyń kez kelgen shetelderdegi dııasporalaryna kórsetetin qamqorlyqtary jáne ıgilikterimen olardy da qamtyǵysy keledi. Óte-móte ulty qazaq bolǵanymen， Qazaqstanda QHR pasportymen （QR yqtııarhatyn ıelense de） júrgen qandastarymyzdy Qytaıdyń muǵajyrlary esebinde tabıǵı túrde qamqorlyq-qorǵaýymyzda bolady dep sanaıdy. Qazaqstan Respýblıkasy da qos azamattyqty tanymaıtyndyqtan, taza zańdyq turǵydan kelgende olardyń munysy oryndy da.（Reti kelgen soń túsindire keteıik, kóptegen qandastarymyz osy “muǵajyr” ataýynyń mánin túsinbeı jatady. “muǵajyr dálirek aıtqanda ‘‘muǵajır”-- «hıjret etýshi» degen maǵyna beretin arab sózi... Muǵajyrlyq, ıaǵnı hıjret Adam Atamen birge bastalǵan. Al muǵajyrlardyń kósh bastaýshysy ol Mekkeden Mádınaǵa qasyretti de qasıetti sapar shekken Hazireti Muhammed(s.ǵ.s). Conymen qatar, ustanǵan dini úshin otanyn tastap, Mekkeden Mádınaǵa údere kóshýge májbúr bolǵan sahabalar da “muǵajyr sahabalar” dep atalady”.(Darhan Qydyráli «Mustafa Shoqaı»,107-bet). Kezinde saıası erkine baılanysty elden shettetilip, Eýropada emıgrantta júrgen Mustafa Shoqaı atamyz da ózin muǵajyr atap ótken. Osy sózdi ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynda Qytaı qazaqtary jańǵyrtyp, bir jaqtan bir jaqqa jer aýdarýshylarǵa qoldanyp, “华侨” ataýyn da osy termınmen bergen bolatyn.）
Osydan baryp biraz áńgime týyndaıdy, týyndap ta jatyr. 2016 jyldyń aqyrynan Qytaıdyń SÝAR aýmaǵynda bastalǵan pasport jınaý álegi osynyń tikeleı kórinisi jáne nátıjesi. Halyqaralyq tájirıbede, pasport ony berip otyrǵan eldiń menshigi bolyp tabylady, ony paıdalanýshy sol eldiń tikeleı qamqorlyǵynda bolady. Demek, óz menshigine tıesili pasportty ony qoldanýshydan qaıtaryp alý nemese ony qaıtyp berý basybútin QHR tıisti mekemeleriniń quzyryndaǵy sharýa. Onyń tutynýshysy da tolyqqandy QHR azamaty retinde, sol eldiń zań-erejeleriniń boısynýshysy bolýy tıis. Sondyqtan, QR yqtııarhaty bolǵanymen, QHR pasportymen júrgen aǵaıyndarymyzdyń pasportyn Qytaıdyń jergilikti úkimetiniń jyıyp alýy basy ashyq solardyń zańdary aıasynda sheshiletin másele. Yqtııarhat ıeleriniń birazy osyny túsinbeı júr. Yqtııarhat QR úkimetiniń shetelderdegi qazaqtardyń QR-na kelip-ketýin ońaılandyrý, elge birtindep úıirlesý, olardyń elge oralýdyń aldynda burynǵy turǵylyqty elindegi tirlikterin rettep alýǵa mursat berý úshin jasaǵan jeńildik kýáligi. Másele Qytaıdan kelgen aǵaıyndarymyzdyń birsypyrasy óz sózderimen aıtqanda ózine “saılaý-saılaný quqynan basqanyń bárin QR azamattyǵymen birdeı syılaǵan” osy kýálikti tym asyra paıdalandy. Ol negizi QR azamattyǵyn alýǵa deıingi merzimdik qamqorlyq tetigi bolsa, onyń merzimin qalaǵandarynsha sozyp, Qytaı azamattyǵynan shyǵýdy keıinge qaldyra berdi de, búgingi jaǵdaıǵa tap bolyp tyndy. Nátıjede, Qytaıda ańyrap asyraýshysyz anasy qalǵan; ózi Qytaıda qalyp, elge ákelip oqytyp jatqan kámeletke tolmaǵan balasy munda tanystarynyń qaraýyna qaldyrylǵan; erdi-zaıyptylar “qalqataı sen aryjaqta, men berijaqta” kúıge ushyraǵan bulań zamanǵa dýshar boldy. Keıbir aǵaıyndar osy tusta “óz basymen qaıǵy jurtty jazǵyrǵany nesi”- der. Biraq, dalalyq qazaqılyqty qoıyp, zańmen ómir súrýge, ár nárseniń baıybyna baryp áreket qylýdy úırenetin, soǵan daǵdylanatyn zaman jetken syıaqty! Áli de bolsa azamattyq alýǵa múmkindigi bar aǵaıyndar osydan oı qorytyp, sabaq alsa eken deımiz.
Qytaıdyń dıaspora saıasatynan el bıliginiń de, bylaıǵy aǵaıynnyń da sabaq alatyn, sózdiń shynyna kóshkende, úırenetin tustary mol. Eń áýeli Qytaı eliniń alystan oılaıtyn kóregendiginen, qandasyna qaıyrymdylyǵynan úlgi alsaq edi. Bes ǵasyr buryn bógde mekenge aý jaıa bastaǵan baýyrlarynan Qytaı eli qandaı bılik - feodaldyq handyqtan býrjýazııalyq respýblıkaǵa, onan kommýnıstik dıkatýraǵa - aýyssa da baılanysyn úzgen emes. Qarymy álsiz kezde sálemin bolsa da aıamaǵan El qýaty ushtalǵan shaǵynda baýyrlarynyń múddesin Atazańǵa jazyp turyp qorǵap qana qoımaı, olardy da joǵaryda baıandaǵanymyzdaı el múddesi ıgiligine qyzmet ettirip otyr. Qytaıdyń sonda turatyn qazaqtarǵa qysymy taqyrybynyń jyrlanǵanyna jylǵa jýyqtady. Osyǵan jaýap beretin mekememiz SIM bul jaıdan habardar. Qandastarymyzdyń múddesine dep qurylǵan qoǵamdyq uıymdar bastap, belsendi azamattar qostap, basyna is túsken kisiler shýlap, bolyp jatqan jaǵdaı jetkizilgen, biraq quzyrly mekemeden “áriptesterimizdiń nazaryna joldadyq”, “zerdelep jatyrmyz”degennen ary jaýap ala almaı otyrmyz. Negizinde strategııalyq áriptes el salaýatymen, saýatty da salıqaly túrde, eki jaqtyń múddelestik tegershikterin eskerte otyryp, Qytaıtanýshy mamandardyń keńesin qaperge ala, júıeli aqyldassa, osy kúnge deıin ońdy bolmaǵan kúnniń ózinde tushymdy jaýap alýǵa bolar edi.
Onan keıin, arnaıy shetelderdegi qandastarmen jumys isteıtin mekeme quzyrlap, sol arqyly olardyń rýhanı, mádenı, adamı, ıntellektilik qajettilikterin bilý, soǵan saı eldik járdem baǵyttaý, qysqasy solardyń muń-muqtajyn qadaǵalap otyrý Eldik paryzymyz bolýy kerek. Alaıda osyndaı shańyraqqa jarymaı-aq qoıdyq. Mysalǵa Qytaıdyń jańaǵy muǵajyrlar keńsesin atadyq, onyń ulanqaıyr mindetin de tizbelep kórsettik (Ministrlik mindeti bar mekemeni keńse atymen ataý da tym saqtyqpen ershimdi oılastyrylǵan sharýa). “Reseı bizdegi tuqymdastaryn qorǵaǵaly jatyr”, “Qytaı elimizge dıasporasyn qaptatqaly jatyr” dep ozandatqannan kóri, osylardyń istegenderin biz qandaı jol-jobamen syrttaǵy aǵaıyndarymyzdy qoldaýǵa paıdaǵa jaratý tetikterin zerttep-zerdeleýimiz lázim. Shyn máninde, Reseıdiń turǵysynan qaraǵanda ol zaǵdy da. Ǵasyrlar boıy sheńgeldep kelgen yqpal aıasynan aıyrylyp qalmas úshin, burynǵy “baýyryndaǵy” elderdegi dıasporalarynyń múddesin qorǵaý jeleýimen sol elderde “qala turý”, mynaý basqalardyń “óz tabaǵyna” kóz súzip, al oǵan qol saldyrmaýǵa qaýqary ketip turǵan almaǵaıyp zamanda, tipti de kerek tásil. Qytaıdyń nıeti ekibastan áıdik. Jerge de, onyń qoınaýyna da, sýǵa da, soqqan jel men túsken kúnge de derlik zárý Qytaıǵa mynandaı saıyn aımaq otyrsa oıynan, jatsa túsinen ketpes ińkárlik ekeni sóz zaıa ketirmes aqıqat! Kúsh pen qarýdyń zamany ótken. Endigi seneri qarjy, mádenıet, tehnologııa, emıgraııa. Sondyqtan da “Bir beldeý-Bir jol” bastamasy kóterildi, sondyqtan da Konfýeı ınstıtýttary qurylyp jatyr, sondyqtan da elimizge Djek Ma (Ma yun) kelip “qydyryp” ketti, basqa sút suraı kelgensip shelegin jasyrǵandar kóbeıdi.
Bulardyń bizge berer eki taǵylymy bar. Birinshisi, ózimizdi eldiń ornyna qoıyp oılaý ádiskerligin úırenýge jeteleıdi. Eldiń syrtynan baıbalamdap, úrke bergennen góri, ózimizdi solardyń ornynda turyp oılanýǵa, álemge solardyń nıeti men múddesinen úńilýge, solardyń jasaǵan júrisiniń saldaryn paıymdaýǵa daǵdylansaq utarymyz kóp bolar edi. Ekinshisi, jáne osydan týyndaıdy, shetelderdegi qandastarymyzdy qamqorlyqqa alýdyń tujyrymdamasyn jasap, tetikterin bekitip, El bolyp solardyń múddelerine jaýapkershilikti bekemdeý men olardy Otanǵa qyzmet ettirýdiń ilgekterin tapqyrlaýymyz shart. Mysaly, Qytaı tájirıbesi. Olar atalǵan keńse arqyly dúnıe júzindegi barlyq dıasporasymen kúndelikti baılanys jasap otyr, ártúrli syltaýlarmen solarǵa barady, olardy shaqyrady, solar arqyly turǵylyqty eldiń bıligimen tildesedi, kelisimderge qol jetkizedi, tipti solar arqyly olar turǵan elmen dıplomotıkalyq baılanysyn ustap otyr.
Munan syrt, qaryndasqa janashyr qaýym, óte-móte sol jaqtan kelgen týysqannyń eskereri： máseleni zerdelemeı, istiń baıybyna barmaı pikir aıtatyn dańǵazalyqtan, jurtpen ilese shabatyn dańǵoılyqtan, faktpen sanaspaıtyn urda-jyqtyqtan, ósekke ere ketkish paıymsyzdyqtan aýlaq bolsaq edi.
Qurmet Qabylǵazyuly
Abai.kz
