Älemge esıgı aşyq ärqandai eldıŋ körşı elderdıŋ jaǧdaiymen jıtı tanysqysy keletını qazırgı geosaiasattyŋ daǧdysyna ainalǧan. Endeşe, ırge körşı, strategiialyq ärıptes QHR jaiynda egjei-tegjeilı bılu elımız üşın qai jaǧynan bolsyn maŋyzdy.
Qazır düniejüzındegı Qytai diasporalarynyŋ sany 70 millionǧa jetıp jyǧylady. Olardyŋ keŋ taraǧany sonşalyq, “kün tüsken jerdıŋ bärınde Qytai bar” degen tämsıl taraǧan. 16 ǧasyrdyŋ soŋy Qytaidyŋ örkendegen däuırı boldy da, ekonomikasy qaryştaǧan, tehnologiiasy tegeurındı eldıŋ öz aulasynan aryǧa köz tastap, basqa qūrlyqtarǧa qol sozuǧa talpynysy oiandy. Sondai-aq, quatty teŋızge jortu tehnikasynyŋ arqasynda tüstık teŋızderge jol aşty. Sonymen, auaraiy janǧa jaily, şaruaǧa qolaily, tūrǧyndary sirek te momaqan tüstık ūiyqqa - Tynyq mūhittyŋ oŋtüstık qaptalyna qytailar molynan aǧyla bastady. Sol jerde ösıp-öndı. 19 ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy “baital tūrmaq bas qaiǧy bolǧan” zamanda Qytai diasporasynyŋ ekınşı tolqyny aldynǧylarynyŋ ızımen taǧy soltüstık teŋızdı betke alyp, bosty. Odan ary qarai dünienıŋ basqa tükpırlerıne tarala bastady. Bügıngı Qytai diasporasynyŋ eŋ auqymdy şoǧyry - 50 millionnan asa halyq osy Oŋtüstık-Şyǧys Aziia memleketterın meken sanaidy. Sonyŋ ışınde İndoneziiada 16 mln.(el halqynyŋ 6%), Tailandta 10 mln.(16*), Malaiziiada 6 mln.(25%), Birmada 3 mln.,Singapurda 2.8 mln... Osydan keiıngı rette Latyn Amerikasy tūr. 1978 jylǧy “syrtqy esık aşylǧannan” keiın jerūiyǧyn aŋsaǧan Qytailardyŋ üşınşı legı jerşarynyŋ är ölkesıne bet tüzedı. Būl tolqyn negızınen Soltüstık Amerika jäne Europa qūrlyǧyna bardy.
“Elu jylda el jaŋa, jüz jylda qazan” demekşı, zamannyŋ ozuymen Qytai diasporasy da äuelgı kelımsek, qorǧansyz qalpynan arylyp, tūrǧylyqty elderınıŋ märtebesı zaŋdy, qūqyǧy teŋ, qaltasy qampaiyŋqy azamattaryna ainaldy. Tıptı keibır memleketterde sol jūrt ekonomikasynyŋ tıregıne ainalyp ülgerdı. Bügınde Tailand, İndoneziia, Singapur syndy elderdıŋ ekonomikasynyŋ küre tamyry solardyŋ qolynda. Olar älemdegı diasporalar ışınde sany qalyŋ, taralymy keŋ, ainalyspaityn salasy joq top bolyp sanalady. Äsırese, Den Siau Pin reformasynan keiıngı köşkınnıŋ yqpaly olardyŋ jeke intellektualdyǧynyŋ joǧary, innovasiialyq äleuetterınıŋ quattylyǧyna bailanysty artyp, mūǧajyrlar qauymynyŋ tırektı küşı bolyp qalyptasyp keledı. Aita keterlıgı, Qytai diasporasynyŋ Europa, Amerikadaǧy toby intellektualdyq basymdyǧy aiqyn bolsa, Aziiadaǧy toptyŋ qarjylyq basymdyǧy üstem. Mysaly, AQŞ joǧary sanatty ǧalym-injenerlerınıŋ 14%-y osylardyŋ enşısınde. “Qytai diasporasy ekonomikalyq şeŋberınıŋ” jalpy bailyǧy 3.7 trillion AQŞ dollaryn qūrasa, osynyŋ 87%-y Şyǧys-Oŋtüstık Aziia Qytailarynyŋ qolyna şoǧyrlanypty. Meilı qai qūrlyqta bolsyn, olardyŋ arasynan tūrǧylyqty elderınıŋ saiasi elitasyna enıp, bilıkke kelıp jatqandary da köbeiıp keledı.
Bır qyzyǧy, kompartiia bilıkke kelgennen keiın osynşama bauyrlastan Qytai halqy da, bilıgı de resmi türde ajyrap qalǧanymen, olardan beiresmi joldary men täsılderı arqyly bailanysyn üzgen emes. Mūǧajyrlar da tarihi mekenge aŋsary auǧanymen tılekşı nietterınen asqan emes. Sonyŋ äserınen bolar, Qytai ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldary “ekonomikany reformalau men esıktı aşyq ūstau” saiasatyn jariialap, şetelden investor şaqyra bastaǧanda, alǧaş bolyp ün qatqandar da, örbıgen topyraqqa jiǧan-tergenınen bölıskender de solar boldy. Sol tūsta Qytai şetten tartqan investisiiasy kölemımen dünie jüzındegı №1 oryndy ielense, sonşama ūlanqaiyr qarjynyŋ 70%-dan astamy osy diaspora ülesıne tiesılı ekenın bıreu bılse, bıreu bılmeidı.
Reformaǧa deiıngı jabyq jyldary Qytai bilıgı QKP syrtqa qaratylǧan bailanys bölımı, Bırlıksap ministrlıgı, şetelmen dostyq assosasiiasy, mūǧajyrlar bırlestıgı syndy resmi jäne ÜEŪ arqyly jalpysy bolmasa da, diasporanyŋ elitalyq tobymen bailanysta bolyp keldı jäne olardy qoldaularyn üzgen joq.
Syrtqa aşyq esık saiasatyn ūstanǧannan keiın, yntalandyrǧyş zaŋdar, qolaily saiasattyq tetıkter, tiımdı investisiialyq şaralar qabyldap, diasporanyŋ köptep kelulerıne, qarjylyq mümkındıkterı men şaruaşylyq täjıribelerın, qoldaǧy tehnikalyq qarymyn tarihi jūrtqa jūmsauǧa ügıtteuge, soǧan tartuǧa baryn saldy. Nasihattyq, ūiymdastyruşylyq, atqaruşylyq resurstardy osy baǧytqa meilınşe aqtardy. Nätijesınde jabyq qoǧam jaǧdaiynda, qaitalanǧan nadan äm körsoqyr saiasi nauqandardyŋ kesırınen ekonomikasy tūralap, halqy qaiyrşylanǧan, äleumettık älpetı külbettenıp, tırsegı qaltyraǧan el syrttaǧy diasporalarynyŋ arqasynda el qataryna qosyldy.
“Erulıge qaruly” degendei, bügınde eŋsesın tıktegen baquatty el diasporalar qauymdastyǧyna bauyrmaldyq pen qamqorlyq jasaudy, onyŋ müddesın äspettep, ruhani-gumanitarlyq qoldau bıldırudı eldık strategiiasyna engızdı. QHR konstitusiiasynda “QHR-nyŋ diasporalardyŋ tiesılı qūqyqtary men müddelerın, elge oralǧan diaspora ökılderı men olardyŋ otbasyndaǧylardyŋ zaŋdy qūqyqtary men müddelerın qorǧaityndyǧy” atap körsetılgen. Qytaidyŋ diasporasyn qoldau saiasaty “qytailyq bolsa boldy, ol bögde el azamaty bolsa da, tūlǧanyŋ yqtiiarlyǧymen, tūqǧylyqty elderınıŋ jäne halyqaralyq zaŋdardyŋ aiasynda qamqorlyqqa alynuy tiıs”deitın ūstanymdy basşylyqqa alady. Osy negızde aluan baǧyttaǧy baǧdarlamalar ıske qosylǧan. 2015-jyldan berı diasporalardy igılıktendırudıŋ 8 ırı jospary praktikaǧa engızılıp, atqarylyp keledı. Olar: şetelderde diasporalar ūiymdaryna qoldau bıldıru, diasporalardyŋ özara kömek ortalyqtaryn jasaqtau, Qytai tılın damytuǧa qol ūşyn beru, Qytai taǧamdaryn jaŋǧyrtu, Qytaidyŋ önerı men dästürın därıpteu, Qytai biznesın äsırese onyŋ innovasiialyq baǧytyn pärmendı qoldau, diasporalarman aqparattyq bailanysty ǧalamtor jelısımen küşeitu.
Osy baǧdarlamalardyŋ aqausyz atqaryluyn qamtamasyz etu üşın ministrlık därejesındegı diasporalar keŋesı jūmys ısteidı. Onyŋ mındetı—diasporalar qyzmetınıŋ baǧytyn aiqyndau, zaŋ-saiasattyq negızdemesın jasau jäne osylardyŋ oryndaluyn qadaǧalau, diasporalardyŋ maŋyzdy saiasattyq, ämäliiattyq mäselelerın zerttep, QKP men ükımetke kerektı aqparattar jetkızu, damytu josparyn äzırleu, osy baǧyttaǧy jergılıktı mekemelerdıŋ saiasatyn qarap qadaǧalau, jergılıktı qatysty salalar men osyǧan saiatyn mekemeler men ūiymdardyŋ jūmysyn üilestıru, diasporalar qatysatyn ekonomikalyq-tehnologiialyq yntymaqtastyqtardy üilestıru-ūiymdastyru, el ışı-syrtyndaǧy, diasporalardyŋ qūqyq-müddesın qorǧau qatarly auqymdy qyzmetter kıredı.
Endı Qytaidyŋ diasporalar qyzmetınıŋ Qytaidan keluşı qandastarmen qatystylyǧyna toqtalaiyq. Qytai şetelderdegı diasporalaryn ūltyna, näsılıne qaramastan, meilı ol hanzu bolsyn, moŋǧol, duŋgan, qazaq, tibet, ūiǧyr bolsyn, “Mūǧajyrlar”（“华侨”）jäne “Qytailyqtar” (“华人”) syndy ekı sanatqa bölıp qarastyrady. Mūnyŋ ışınde aldyŋǧysy şetelderde ärtürlı joldarmen nemese sebeptermen ūzaq merzımde tūryp jatqan, bıraq QHR-nyŋ azamattyǧyn saqtaǧan azamattar bolyp tabylady. Olardyŋ sany bügınde 7 millionǧa juyqtaidy. “Qytailyqtar” tüptegı QHR-nan taraǧan, bügınderı basy bütın basqa eldıŋ azamattary bolyp sanalatyn tūlǧalardy meŋzeidı. Olardyŋ sany 60 millionnan asyp jyǧylady. Qytaidyŋ ūstanymynda osy ekı toptaǧy qauym da ūltqa, näsılge bölıp qarastyrylmaityndyqtan, kezınde sonda tuylyp, egemendıkten keiın Atajūrtqa qonys audarǧan qandastarymyzdyŋ QR-da Qazaqstan yqtiiarhatymen jürgenderın “Mūǧajyrlar”, QR azamattyǧyn alǧandaryn “Qytailyqtar” dep sanaidy. Sondai-aq, QHR-nyŋ kez kelgen şetelderdegı diiasporalaryna körsetetın qamqorlyqtary jäne igılıkterımen olardy da qamtyǧysy keledı. Öte-möte ūlty qazaq bolǧanymen， Qazaqstanda QHR pasportymen （QR yqtiiarhatyn ielense de） jürgen qandastarymyzdy Qytaidyŋ mūǧajyrlary esebınde tabiǧi türde qamqorlyq-qorǧauymyzda bolady dep sanaidy. Qazaqstan Respublikasy da qos azamattyqty tanymaityndyqtan, taza zaŋdyq tūrǧydan kelgende olardyŋ mūnysy oryndy da.（Retı kelgen soŋ tüsındıre keteiık, köptegen qandastarymyz osy “mūǧajyr” atauynyŋ mänın tüsınbei jatady. “mūǧajyr dälırek aitqanda ‘‘mūǧajir”-- «hijret etuşı» degen maǧyna beretın arab sözı... Mūǧajyrlyq, iaǧni hijret Adam Atamen bırge bastalǧan. Al mūǧajyrlardyŋ köş bastauşysy ol Mekkeden Mädinaǧa qasyrettı de qasiettı sapar şekken Hazıretı Mūhammed(s.ǧ.s). Conymen qatar, ūstanǧan dını üşın otanyn tastap, Mekkeden Mädinaǧa üdere köşuge mäjbür bolǧan sahabalar da “mūǧajyr sahabalar” dep atalady”.(Darhan Qydyrälı «Mūstafa Şoqai»,107-bet). Kezınde saiasi erkıne bailanysty elden şettetılıp, Europada emigrantta jürgen Mūstafa Şoqai atamyz da özın mūǧajyr atap ötken. Osy sözdı ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynda Qytai qazaqtary jaŋǧyrtyp, bır jaqtan bır jaqqa jer audaruşylarǧa qoldanyp, “华侨” atauyn da osy terminmen bergen bolatyn.）
Osydan baryp bıraz äŋgıme tuyndaidy, tuyndap ta jatyr. 2016 jyldyŋ aqyrynan Qytaidyŋ SUAR aumaǧynda bastalǧan pasport jinau älegı osynyŋ tıkelei körınısı jäne nätijesı. Halyqaralyq täjıribede, pasport ony berıp otyrǧan eldıŋ menşıgı bolyp tabylady, ony paidalanuşy sol eldıŋ tıkelei qamqorlyǧynda bolady. Demek, öz menşıgıne tiesılı pasportty ony qoldanuşydan qaitaryp alu nemese ony qaityp beru basybütın QHR tiıstı mekemelerınıŋ qūzyryndaǧy şarua. Onyŋ tūtynuşysy da tolyqqandy QHR azamaty retınde, sol eldıŋ zaŋ-erejelerınıŋ boisynuşysy boluy tiıs. Sondyqtan, QR yqtiiarhaty bolǧanymen, QHR pasportymen jürgen aǧaiyndarymyzdyŋ pasportyn Qytaidyŋ jergılıktı ükımetınıŋ jyiyp aluy basy aşyq solardyŋ zaŋdary aiasynda şeşıletın mäsele. Yqtiiarhat ielerınıŋ bırazy osyny tüsınbei jür. Yqtiiarhat QR ükımetınıŋ şetelderdegı qazaqtardyŋ QR-na kelıp-ketuın oŋailandyru, elge bırtındep üiırlesu, olardyŋ elge oraludyŋ aldynda būrynǧy tūrǧylyqty elındegı tırlıkterın rettep aluǧa mūrsat beru üşın jasaǧan jeŋıldık kuälıgı. Mäsele Qytaidan kelgen aǧaiyndarymyzdyŋ bırsypyrasy öz sözderımen aitqanda özıne “sailau-sailanu qūqynan basqanyŋ bärın QR azamattyǧymen bırdei syilaǧan” osy kuälıktı tym asyra paidalandy. Ol negızı QR azamattyǧyn aluǧa deiıngı merzımdık qamqorlyq tetıgı bolsa, onyŋ merzımın qalaǧandarynşa sozyp, Qytai azamattyǧynan şyǧudy keiınge qaldyra berdı de, bügıngı jaǧdaiǧa tap bolyp tyndy. Nätijede, Qytaida aŋyrap asyrauşysyz anasy qalǧan; özı Qytaida qalyp, elge äkelıp oqytyp jatqan kämeletke tolmaǧan balasy mūnda tanystarynyŋ qarauyna qaldyrylǧan; erdı-zaiyptylar “qalqatai sen aryjaqta, men berıjaqta” küige ūşyraǧan būlaŋ zamanǧa duşar boldy. Keibır aǧaiyndar osy tūsta “öz basymen qaiǧy jūrtty jazǧyrǧany nesı”- der. Bıraq, dalalyq qazaqilyqty qoiyp, zaŋmen ömır süruge, är närsenıŋ baiybyna baryp äreket qyludy üirenetın, soǧan daǧdylanatyn zaman jetken syiaqty! Älı de bolsa azamattyq aluǧa mümkındıgı bar aǧaiyndar osydan oi qorytyp, sabaq alsa eken deimız.
Qytaidyŋ diaspora saiasatynan el bilıgınıŋ de, bylaiǧy aǧaiynnyŋ da sabaq alatyn, sözdıŋ şynyna köşkende, üirenetın tūstary mol. Eŋ äuelı Qytai elınıŋ alystan oilaityn köregendıgınen, qandasyna qaiyrymdylyǧynan ülgı alsaq edı. Bes ǧasyr būryn bögde mekenge au jaia bastaǧan bauyrlarynan Qytai elı qandai bilık - feodaldyq handyqtan burjuaziialyq respublikaǧa, onan kommunistık dikaturaǧa - auyssa da bailanysyn üzgen emes. Qarymy älsız kezde sälemın bolsa da aiamaǧan El quaty ūştalǧan şaǧynda bauyrlarynyŋ müddesın Atazaŋǧa jazyp tūryp qorǧap qana qoimai, olardy da joǧaryda baiandaǧanymyzdai el müddesı igılıgıne qyzmet ettırıp otyr. Qytaidyŋ sonda tūratyn qazaqtarǧa qysymy taqyrybynyŋ jyrlanǧanyna jylǧa juyqtady. Osyǧan jauap beretın mekememız SIM būl jaidan habardar. Qandastarymyzdyŋ müddesıne dep qūrylǧan qoǧamdyq ūiymdar bastap, belsendı azamattar qostap, basyna ıs tüsken kısıler şulap, bolyp jatqan jaǧdai jetkızılgen, bıraq qūzyrly mekemeden “ärıptesterımızdıŋ nazaryna joldadyq”, “zerdelep jatyrmyz”degennen ary jauap ala almai otyrmyz. Negızınde strategiialyq ärıptes el salauatymen, sauatty da saliqaly türde, ekı jaqtyŋ müddelestık tegerşıkterın eskerte otyryp, Qytaitanuşy mamandardyŋ keŋesın qaperge ala, jüielı aqyldassa, osy künge deiın oŋdy bolmaǧan künnıŋ özınde tūşymdy jauap aluǧa bolar edı.
Onan keiın, arnaiy şetelderdegı qandastarmen jūmys ısteitın mekeme qūzyrlap, sol arqyly olardyŋ ruhani, mädeni, adami, intellektılık qajettılıkterın bılu, soǧan sai eldık järdem baǧyttau, qysqasy solardyŋ mūŋ-mūqtajyn qadaǧalap otyru Eldık paryzymyz boluy kerek. Alaida osyndai şaŋyraqqa jarymai-aq qoidyq. Mysalǧa Qytaidyŋ jaŋaǧy mūǧajyrlar keŋsesın atadyq, onyŋ ūlanqaiyr mındetın de tızbelep körsettık (Mınıstrlık mındetı bar mekemenı keŋse atymen atau da tym saqtyqpen erşımdı oilastyrylǧan şarua). “Resei bızdegı tūqymdastaryn qorǧaǧaly jatyr”, “Qytai elımızge diasporasyn qaptatqaly jatyr” dep ozandatqannan körı, osylardyŋ ıstegenderın bız qandai jol-jobamen syrttaǧy aǧaiyndarymyzdy qoldauǧa paidaǧa jaratu tetıkterın zerttep-zerdeleuımız läzım. Şyn mänınde, Reseidıŋ tūrǧysynan qaraǧanda ol zaǧdy da. Ǧasyrlar boiy şeŋgeldep kelgen yqpal aiasynan aiyrylyp qalmas üşın, būrynǧy “bauyryndaǧy” elderdegı diasporalarynyŋ müddesın qorǧau jeleuımen sol elderde “qala tūru”, mynau basqalardyŋ “öz tabaǧyna” köz süzıp, al oǧan qol saldyrmauǧa qauqary ketıp tūrǧan almaǧaiyp zamanda, tıptı de kerek täsıl. Qytaidyŋ nietı ekıbastan äidık. Jerge de, onyŋ qoinauyna da, suǧa da, soqqan jel men tüsken künge de derlık zäru Qytaiǧa mynandai saiyn aimaq otyrsa oiynan, jatsa tüsınen ketpes ıŋkärlık ekenı söz zaia ketırmes aqiqat! Küş pen qarudyŋ zamany ötken. Endıgı senerı qarjy, mädeniet, tehnologiia, emigrasiia. Sondyqtan da “Bır beldeu-Bır jol” bastamasy köterıldı, sondyqtan da Konfusei instituttary qūrylyp jatyr, sondyqtan da elımızge Djek Ma (Ma yun) kelıp “qydyryp” kettı, basqa süt sūrai kelgensıp şelegın jasyrǧandar köbeidı.
Būlardyŋ bızge berer ekı taǧylymy bar. Bırınşısı, özımızdı eldıŋ ornyna qoiyp oilau ädıskerlıgın üirenuge jeteleidı. Eldıŋ syrtynan baibalamdap, ürke bergennen görı, özımızdı solardyŋ ornynda tūryp oilanuǧa, älemge solardyŋ nietı men müddesınen üŋıluge, solardyŋ jasaǧan jürısınıŋ saldaryn paiymdauǧa daǧdylansaq ūtarymyz köp bolar edı. Ekınşısı, jäne osydan tuyndaidy, şetelderdegı qandastarymyzdy qamqorlyqqa aludyŋ tūjyrymdamasyn jasap, tetıkterın bekıtıp, El bolyp solardyŋ müddelerıne jauapkerşılıktı bekemdeu men olardy Otanǧa qyzmet ettırudıŋ ılgekterın tapqyrlauymyz şart. Mysaly, Qytai täjıribesı. Olar atalǧan keŋse arqyly dünie jüzındegı barlyq diasporasymen kündelıktı bailanys jasap otyr, ärtürlı syltaularmen solarǧa barady, olardy şaqyrady, solar arqyly tūrǧylyqty eldıŋ bilıgımen tıldesedı, kelısımderge qol jetkızedı, tıptı solar arqyly olar tūrǧan elmen diplomotikalyq bailanysyn ūstap otyr.
Mūnan syrt, qaryndasqa janaşyr qauym, öte-möte sol jaqtan kelgen tuysqannyŋ eskererı： mäselenı zerdelemei, ıstıŋ baiybyna barmai pıkır aitatyn daŋǧazalyqtan, jūrtpen ılese şabatyn daŋǧoilyqtan, faktpen sanaspaityn ūrda-jyqtyqtan, ösekke ere ketkış paiymsyzdyqtan aulaq bolsaq edı.
Qūrmet Qabylǧazyūly
Abai.kz
