Su, auyz su ünemdeu turaly köp aitylǧanymen, qolǧa alynǧan ıs şamaly. Būl tūrǧyda būqaralyq mädeniettıŋ qalyptaspauy aldaǧy apatty jaǧdaiǧa daiyndyqtyŋ älsızdıgın körsete me?
Su – ömırlık maŋyzǧa ie resurs. Bügınde orta eseppen 600 myŋnan astam qazaqstandyq taza auyz suǧa mūqtaj. Prezident Qasym-Jomart Toqaev 2050 jylǧa qarai eldıŋ "suǧa öte mūqtaj" memleketter qataryna enuı mümkın ekenın eskertken. Alaida su tapşylyǧynyŋ aldyn alu üşın tek infraqūrylym emes, är azamattyŋ suǧa degen mädenietı şeşuşı röl oinaidy. Nege Qazaqstanda su ünemdeu mädenietı qalyptaspai otyr? Şeşımı qaida?
AUYZ SU MÄSELESI QAIDAN ŞYQTY?
Ekolog Laura Malikova Qazaqstandaǧy auyz su mäselesınıŋ tüp-tamyrynan zertteu qajettıgın aitady.
«Auyz su sapasy tıkelei jerasty jäne özen-kölder jaǧdaiyna bailanysty. Bıraq bastysy — adamnyŋ tūtynu mädenietı. Su tazalyǧyn qorǧap, ony ysyrap etpeudı üiretu balabaqşadan bastaluy kerek», - deidı ekolog maman.
Köptegen tūrǧyn krannan aǧyp tūrǧan su şeksızdei körınıp, ysyrapqa jol beredı. Su qūbyrlaryndaǧy aqaular, eskı santehnikalar men sudy esepke almaityn qūrylǧylardyŋ bolmauy mäselenı uşyqtyryp otyr.
Worldometers mälımetınşe, Qazaqstanda är adam künıne 3,5 myŋ litr su tūtynady — būl öte joǧary körsetkış. Al Reseide būl körsetkış nebärı 1,3 myŋ litr, Gruziiada – 1,2 myŋ litr, Ukrainada – 604 litr, al aitalyq, Ūlybritaniiada bır adamǧa täulıgıne 348 litr ǧana keledı. Köştı bastap tūrǧan – Türkımenstan. El tūrǧyndary jan basyna täulıgıne 16,3 myŋ litr su qoldanady.
Odan bölek, tozǧan qūbyrlar men eskırgen jüieler sudyŋ 20-30%-ǧa deiın dalaǧa ketuıne sebep. Būl sudyŋ tekke ysyrap boluyna alyp keledı.
SUDY DŪRYS TŪTYNU MÄDENİETI JETPEIDI
Halyqtyŋ basym bölıgınde sudy ünemdı paidalanu mädenietı tolyq qalyptaspaǧan. Būl turaly professor, su resurstaryn basqaru jönındegı sarapşy Klim Aşiriaev mälım ettı.
«Sudy ūqypty paidalanu – tūraqty damu men halyqty sapaly su resurstarymen qamtamasyz etudıŋ maŋyzdy bölıgı. Almaty men Qazaqstanda būl baǧytta keibır şaralar jürgızılude, alaida olar jetkılıktı deŋgeide emes. Sudy ünemdı paidalanuǧa yntalandyru maqsatynda tūrǧyndarǧa aqparat berumen qatar, naqty äreketterge itermeleu qajet. Mysaly: su ünemdegış qūrylǧylar ornatu, şeberlık sabaqtaryn ötkızu jäne t.b. Būl bılım beru jüiesınde de, qoǧamdyq kommunikasiiada da jetkılıktı deŋgeide köterılmeidı», - deidı ol.
Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı su ünemdeuge baǧyttalǧan bırqatar jobalardy ıske asyryp jatyr. Solardyŋ bırı — 2024–2026 jyldarǧa arnalǧan «Su ünemdeu jönındegı jol kartasy» jäne tūrmystyq jaǧdaidaǧy ünemdeu täsılderın qamtyǧan ūlttyq zertteu. Nätijesınde tömendegıdei naqty ūsynystar jasalǧan:
- Tıs juǧanda krandy öşıru – jylyna 6300 litr su ünemdeidı.
- Vanna ornyna duş qabyldau – 15 600 litr.
- Aerasiialyq saptama ornatu – 3300 litr.
- Kır juǧyşty tolyq jüktememen paidalanu – 35 000 litr.
Almaty tūrǧyndary ministrlıktıŋ ūsynysy turaly türlı pıkır bıldırıp, ūsynysqa baǧa berdı.
«Men studentpın, päterde dostarymyzben tūramyz. Baiqauymşa, köpşılıgımız juynǧanda, tıs juǧanda sudy öşırmeimız. Kerısınşe, sudy aǧyzyp qoiamyz. Ministrlıktıŋ ūsynysy, menıŋşe, öte oryndy», - deidı Nūrsūltan esımdı student.
«Ydys juǧanda su ysyrap bolady. Negızı zertteulerge säikes, ydys juǧyş pen kır juǧyştardy qoldanu sudy ünemdeudıŋ tiımdı joly bolatyn siiaqty», - deidı Anar esımdı qala tūrǧyny.
Alaida, kei tūrǧyndar sudy ünemdeude onyŋ sapasyna da nazar audaru kerektıgın atap öttı.
«Men Almatyda 20 jyldan astam uaqyt ömır sürıp kelemın. Auyz su mäselesı tek ünemdeude ǧana emes, onyŋ sapasyna da bailanysty. Taza sudy öŋdeu jobalary da ary qarai
SARQYNDY SU DA SARQYT
Qazaqstanda aldaǧy uaqytta kütıletın su tapşylyǧyn şeşu üşın tek mädeniettı qalyptastyru azdyq etetının baiqaimyz.
«Qazaqstandaǧy qalalar men auyldarda auyz sudyŋ sapasy älı de jetkılıktı deŋgeide emes. Būl mäsele infraqūrylymdy damytu men su tazartu tehnologiialaryn jetıldırudı talap etedı. Osy mäsele jolǧa qoiylmaǧandyqtan qalalar men auyldardyŋ tūrǧyndary ärdaiym sapaly auyz suǧa qol jetkıze almai otyr. Būl mäselenı şeşu üşın memleket, ǧylymi jäne bılım beru mekemelerı men qoǧam bırıgıp jūmys ısteuı qajet», - dedı Klim Aşiriaev.
Bükıl älem sudy ünemdeudıŋ jolyn ızdep jatqanda, Singapur sudy qaita öŋdeu arqyly ülken jetıstıkke jettı. NEWater jobasy arqyly tūrmystyq sarqyndy sular bırneşe deŋgeilı tazalaudan ötıp, qaita paidalanylady. Būl joba ekologiia, ekonomika jäne tūraqty damu talaptaryna tolyq jauap beredı.
Būdan basqa, Avstraliiada "Water Sensitive Cities" baǧdarlamasy, Germaniiada "Blue Community" bastamasy, Niderlandta "Waternet" integrasiialanǧan su jüiesı ıske asyryluda.
MÄSELENIŊ ŞEŞIMI QANDAI?
Elımızde su tapşylyǧynyŋ aldyn alu üşın sudy ünemdeu mädenietın qalyptastyryp, jobalardyŋ jüzege asyryluyna jıtı män beru kerek. Būl turaly sarapşy, professor Klim Aşiriaev: «Su tapşylyǧyn joiu üşın infraqūrylymdy jetıldırumen qatar, bılım beru, zaŋnamany küşeitu, qoǧamdyq yntalandyru syndy bırneşe baǧyt qatar jüruı tiıs. Būl tek ükımettıŋ emes, ärbır azamattyŋ jauapkerşılıgı», - deidı.
Mamannyŋ pıkırınşe, elımızde su tapşylyǧyn aldyn alyp, sudy ünemdeu mädenietın qalyptastyru üşın kelesıdei äreketke köşu kerek:
1. Aqparattyq-aǧartuşylyq nauqandardy küşeitu – halyqty sudy ünemdeu maŋyzdylyǧy turaly keŋınen aqparattandyru.
2. Bılım beru baǧdarlamalaryn damytu – mektepter men JOO-larda arnaiy interaktivtı kurstardy engızu arqyly jastardy tärbieleu.
3. Zaŋnamalyq bazany jetıldıru – sudy tiımdı paidalanu jönındegı normalar men talaptardy qataŋdatu.
4. Qarjylyq jäne özge de yntalandyru tetıkterı – su ünemdeitın tehnologiialardy qoldanatyn azamattar men käsıporyndarǧa jeŋıldıkter men marapattar.
5. İnfraqūrylymdy jaŋǧyrtu – eskı su qūbyrlaryn auystyru, zamanaui tazartu jäne kärız jüielerın engızu.
6. Qoǧamdy tartu – qoǧamdyq tyŋdaular, döŋgelek üstelder men konferensiialar ūiymdastyru arqyly halyqtyŋ belsendılıgın arttyru.
7. Halyqaralyq yntymaqtastyqty damytu – ozyq täjıribe almasu, bırlesken jobalarǧa qatysu.
8. Monitoring pen taldau jürgızu – su paidalanu körsetkışterın jüielı türde baqylap otyru.
9. Su ünemdegış tehnologiialardy engızu – üi men qoǧamdyq oryndarda ünemdeudı arttyru maqsatynda qūrylǧylar ornatu.
AIYPPŪLMEN MÄSELE ŞEŞILE ME?
Soŋǧy jyldary Qazaqstanda su salasynda baqylaudyŋ älsızdıgı men qūqyq būzuşylyqtar jiılep ketkenı baiqaldy. Köptegen jaǧdaida özen-kölderdıŋ jaǧasynda zaŋsyz qūrylystar boi köterıp, olar ekologiiaǧa ziian keltırıp otyrǧan. Sonymen qatar, käsıpkerlık jäne tūrmystyq nysandardyŋ su közderıne ziiandy qaldyqtardy töguı de keŋ taralǧan.
Sondyqtan, 2025 jylǧy 10 mausymnan bastap Qazaqstanda su resurstaryn paidalanuǧa qatysty zaŋnamany būzǧany üşın salynatyn aiyppūl mölşerı būrynǧydan bes eseden on esege deiın artqan. Būl şaralar jaŋa su saiasatyn engızu jäne eldegı su qauıpsızdıgın nyǧaitu, sudy ünemdeu maqsatynda qabyldanǧan şaralardyŋ bırı.
Su mäselesı — būl tek ekologiia nemese injenerlık mäsele emes. Būl — mädeniet mäselesı. Qazaqstandaǧy su ünemdeu mädenietınıŋ qalyptasuy – bolaşaqtyŋ kepılı.
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
