«Bıreudıŋ kısısı ölse, qaraly ol…» dep Abai atamyz aitqandai, adam ömırınde bolmai qoimaityn tabiǧi qūbylystyŋ bırı – adam balasynyŋ būl ömırdegı köretın jaryǧy, tatatyn däm-tūzy tausylyp, Jaratqannyŋ būiryǧymen mäŋgılık saparǧa attanuy. İä, ol ärkımge ärqalai, ärtürlı uaqytta keledı.
Bıreu dünie esıgın aşpai jatyp şyr etıp, az kem ǧana jaryq körıp şetınep te ketedı. Endı bırı oŋ men solyn tanyp, jaqsy men jamandy aiyryp, endı ǧana azamat bolyp, ülken ömırge qadam bastar sätte artynda ızın jalǧastyrar tūiaq ta qalmai būl ömırden qyrşyn ketıp jatady. Endı bıreuge Jaratqannyŋ jarylqauymen übırlı-şübırlı bop, nemere-şöbere süiıp ūzaq ömır süru baqyty maŋdaiǧa jazylady. Halqymyzdyŋ salt-dästürlerınıŋ ışınde ejelden qalyptasqan köŋıl aitu ürdısınıŋ orny erekşe. Jaqynynan airylyp, qasıret şegıp, jan-jüregı ezılıp, qaraly bop otyrǧan kısıge ornymen köŋıl aityp, qaiǧysyna ortaqtasa bılu de mädeniettılıktı, sypaiylyqty, sonymen qatar şeşendıktı de talap etedı. Al jaqyny qaitys bolǧanyn bıldıru üşın estırtu aitady. Öz ortasynda belgılı, bedelı bar kısıler qaiǧyly qazany janaşyr tuystarymen jinalyp baryp astarlap jetkızgen. Qazaq halqynyŋ ädet-ǧūrpynda adam qaitys bolǧan künnen bastap onyŋ jyly ötıp, asy berılgenşe joqtau aitylady. Qazany estıgen janaşyr aǧaiyn-tuystar kelıp, köŋıl aityp, aza tūtyp körısedı. Mūny ädebiet terminınde «elegiia» nemese dauys qylu, joqtau dep ataidy. Joqtaudyŋ mänısı marqūm bolǧan kısınıŋ jaqsylyǧyn aita otyryp, onyŋ ömırınde ıstegen ızgı ısterın, basynan keşırgen müşkıl halderın baiandaidy. Būl dünienıŋ uaqytşa jalǧandyǧyn aityp, adamdardyŋ tırı kezınde bır-bırın baǧalauǧa, Allany ünemı eske alyp täube etuge, sol aitylǧan joqtaudan ärbır adam ǧibratty oi tüiuge ündegen. Mūŋdy dauyspen aitylady. Alaida, osy joqtaudyŋ da joralǧysyn dūrys saqtai bermeimız. Mysaly; «Jasar jasyn jasatpai, jaratqan neden asyqty ai», «Ölımı qūrsyn ört eken, özekke tüsken dert eken. Elu bes jasqa kelgende alamyn degen sert eken» t.b. sekıldı. Tıptı keibır jandar sabyrsyzdyq tanytyp, basu aitqan basalqy sözdı tyŋdamai şekten tys baqyryp-şaqyryp beiädep öreskel qylyq tanytyp jatady. Keide baspasöz betterınde de jariialanǧan qazanamada: «Meiırımsız, qatygez sūm ajal aramyzdan mezgılsız alyp kettı…» degendei sözder jazylyp jatady. Mūnyŋ bärı de Jaratqannyŋ jazǧan taǧdyryna nala bolu, Allaǧa razy bolmai narazylyq tanytu nietınen tuyndaityn äreketter. «Joqtaudy müldem aituǧa bolmaidy, jylau dūrys emes» deuden aulaqpyz, ärine. Är närsenıŋ öz şeŋberı, şegı bolady. Qai kezde bolsa da ädepten ozbaǧan
Qazaqtyŋ bırtuar batyr ūly Bauyrjan Momyşūly da özınıŋ kelını Zeinepten ölgen kezınde joqtau aituyn talap etkenınen bıraz närsenı aŋǧaruǧa bolar edı. Sondyqtan joqtaudyŋ tärbielık mänı de zor. Sol sebeptı bügıngı küngı joqtaudyŋ sözıne erekşe män berıluı kerek siiaqty. Ülken kısılerden «Ölımdı, iaǧni qaraly habardy äiel adam estırtpeidı, ölım beleŋ alyp ketedı» dep jatqanyn estitınbız. Al qazır äleumettık jelıde «Äkem qaitys boldy, şeşem qaitys boldy» dep, jerden jetı qoian tapqandai düiım elge jariialap jatady. Jäne sol posttyŋ astyna özı pıkır jazyp, laik basyp otyrady. Sonda äkesı ne anasy marqūm bop jatqanda qalai ǧana ūialy telefonǧa telmırıp otyrady eken. Būny bız şyn qaiǧyrǧandyq dep aita almaimyz. Būl tıptı ädepsızdık dese de bolady. Keiın qyryq kündıgınde nemese jylynda, qaitqan künınde eske alyp, estelık jazsa bır jön. Osy jaǧyna da män bergenımız jön-au. Qazırgı uaqytta aqparat qūraldarynda, ǧalamtor betterınde elımızdıŋ keibır öŋırlerınde «aqyly joqtauşylardyŋ» şyǧa bastaǧanyn jazyp dabyl qaǧuda. Būl degenımız bar ūiatty ysyryp qoiyp, bettıŋ aryn belge tüiıp, sändık üşın qaitys bolǧan kısıge tük qatysy joq adamdy aqşaǧa jaldap äkep otyrǧyzyp qoiyp, qoiylym qoiǧan körınıs sekıldı yŋǧaisyz jaǧdai tudyratyny anyq. Şyn köŋılden qaiǧyrmaǧan soŋ ondai jasandy ssenarii kımge jäne ne üşın kerek? Keleşek ūrpaǧymyz azbasyn desek, dereu būndai keleŋsız qūbylystan aryluymyz kerek. Jasyratyny joq, keide qazaly üige köŋıl aityp barǧanda qazaǧa emes, beine bır toiǧa barǧandai äser alatynymyz bar. Qaiǧynyŋ qara būltyn jamylyp, jylap-syqtap jatqanda dastarhandy qūda kütkendei jainatyp qoiyp (mürde oŋ jaqta jatqanda) tabaqtar tartylyp, bır-bırıne asatyp, ulap-şulap, seŋdei soǧylysyp, odan qaldy sandyq aşyp jyrtysqa talasyp, bır japyraq şüberek üşın qyrǧiqabaq bop jatady. Sonda deimız-au, būl kımge külkı, kımge türpı? Bız mūndai ädettermen keleşek ūrpaqqa qandai önege qaldyra alamyz? Jalpy ülken bolsyn, kışı bolsyn qai jerde bolmasyn ädeptılıktı, qanaǧatşyldyqty, mädeniettılıktı saqtai bılsek jarasymdy bolar edı…
Arystanbek BAIQABYLOV, teolog