Eldıktı nyǧaityp, bırlıktı bekemdeu maqsatymen memleket tarihynda qaita jaŋǧyrǧan Ūlttyq qūryltaidyŋ ekı otyrysy ötkenı barşaǧa mälım. Alǧaşqysy – Ūlytauda, odan keiın Türkıstanda. Ūltty ūiystyrǧan ekı jiyn da mazmūndy bolyp, halyqtyŋ kökeiınde jürgen köptegen kelelı mäseleler aityldy. Tyŋ oilar ortaǧa salyndy. Aitylyp qana qoimai jüzege asyrylyp keledı. Bır ǧana mysal, Ūlytaudaǧy jiynnan keiın atausyz qalǧan «Respublika künıne» ūlttyq mereke märtebesı qaitaryldy.
Ūlttyq qūryltaida jalpyūlttyq bırlıktı nyǧaitu, jaŋa tehnologiialar arqyly halyqty auqymdy reformalarǧa qatystyru, eŋbekke baulu jäne jas ūrpaq tärbiesı, kadr saiasaty, memlekettık nyşandardy jetıldıru, ūltymyzdyŋ tarihi sana-sezımın jaŋǧyrtu, mädeni mūralardy jan-jaqty därıpteu, aqparat saiasatynyŋ tiımdılıgın arttyru, memlekettık saiasatta taldau jäne saraptama jasau qyzmetınıŋ sapasyn jaqsartu, elımız üşın strategiialyq maŋyzy bar şekaralas aimaqtardy damytu, qoǧamda memlekettık basqaru jüiesın jaŋǧyrtu syndy mäseleler talqylandy.
«Men üşın Ūlttyq qūryltai jūrtşylyqpen kezdesıp, jäi ǧana pıkır almasatyn jer emes. Ony elımızdıŋ mädeni-ruhani örleuıne jol aşatyn şamşyraq deuge bolady»,- degen edı Türkıstanda ötken Qūryltaida Memleket basşysy.
Prezident būl oiyn «Egemen Qazaqstan» gazetıne bergen sūhbatynda üstemelei tüsedı.
«Ūlttyq qūryltaidyŋ otyrystary ideologiia salasyndaǧy mäselelerdı, ūlttyŋ jaŋa sapasyn qalyptastyru ısın, qoǧamnyŋ qūndylyqtar jüiesın jaŋǧyrtu jaiyn talqylaityn tiımdı pıkırtalas ornyna ainaldy»- dedı Qasym-Jomart Toqaev.
Ūlttyq qūryltaidyŋ üşınşı otyrysy osy köktemde ūiymdastyrylatyny aityldy. Onyŋ el tarihynda airyqşa orny bar şejırelı aimaq – Atyrau oblysynda ötetını de köpke mälım. Osy aimaqtaǧy äigılı Saraişyq qalasynda ataqty handarymyz ordasyn tıkkenı tarihtan belgılı. Qoǧam ünın jetkızetın biylǧy keŋeste qandai kelelı mäseleler köterıluı tiıs? Ǧalymdar men ziialy qauym ökılderı paiymdy pıkır, parasatty oi, ūsynystarymen bölıstı.
Dosaly SALQYNBEK, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, professor:
– Respublikalyq deŋgeidegı üşınşı Ūlttyq qūryltai ötkelı otyr. Tarihqa köz jügırtıp qarasaq, Qūryltaidyŋ qazaq qoǧamyndaǧy rölı öte küştı bolǧan. Sonau Täuke han kezındegı «Jetı jarǧy» zaŋy boiynşa jyl saiyn Kültöbenıŋ basynda Qūryltai şaqyryp otyrǧan. Onda el men jer üşın, memleket üşın tarihi maŋyzdy mäseleler aqyldasyp, kelısıp şeşılgen bolatyn. Qazaqta «Kelısıp pışken ton kelte bolmas» degen qaǧida bar. Alǧaşqy Ūlttyq qūryltai Ūlytauda, odan keiın Türkıstanda öttı. Endı elımızdıŋ batysynda Saraişyqta ötkelı otyr. Saraişyqtyŋ taŋdaluy da jaidan-jai emes. Saraişyq sonau Altyn Orda memleketınıŋ ırı sauda jäne ekonomikalyq ortalyǧy, bertınde Qazaq handyǧynyŋ Qasym han tūsynda astana bolǧan oryn. Iаǧni, Ūlttyq qūryltailardyŋ özı osyndai tarihi oryndarda ötkızıluınıŋ özınıŋ astarynda ülken män bar.
Ūlttyq qūryltaidyŋ maqsaty – jaŋa ideialar men jasampaz qadamdar arqyly ūlt bırlıgın nyǧaitu. Osyǧan deiın ötkızılgen Ūlttyq qūryltailarǧa män berıp qarasaq, memleketımız, el bırlıgı üşın, memleket pen qoǧam müddesın bärınen joǧary qoiu syndy mäseleler, ūltymyzdyŋ tarihi sana-sezımın nyǧaitu, mädeni mūrany jan-jaqty därıpteu, öskeleŋ ūrpaq tärbiesı syndy qadau-qadau mäseleler talqylanǧan bolatyn. Jalpy Ūlttyq qūryltaida ūltymyzdyŋ ruhani özegı talqylanatyn mäseleler ǧoi. Batysta ötetın Ūlttyq qūryltaidyŋ jūmysyna tabys tıleimız. Ruhaniiat, mädeniet, ūrpaq tärbiesı salasynda qordalanǧan mäseleler öte köp. Osy qūryltaida da ūrpaq tärbiesı qaita qaralsa deimın. Memlekettık tıl mäselesı de tılge tiek etıledı degen oidamyn. Ūlttyq qūryltai ūlt bırlıgın bekemdeidı.
Mūrat JŪRYNOV, QR ŪǦA akademigı:
– Qūryltaidyŋ qūramy qalai qūrylady? Būl ülken sūraq. Öitkenı onyŋ ışınde är sala mamandary, bılgır, elge belgılı, bedeldı adamdar bolu kerek. Qūryltaidy Prezidenttıŋ aqylşysy degen maǧynada qarau kerek. Onda audannyŋ, oblystyŋ maida-şüide mäselelerı talqylanbauy tiıs. Alqaly jiyn bolǧan soŋ, onda memlekettıŋ bolaşaǧyna qatysty mäsele qaraluy qajet. Mäselen, Qazaqstanǧa qandai tabiǧi apattar keluı mümkın? Odan qorǧanudyŋ joldary qandai? Halyqaralyq jaǧdai Qazaqstanǧa qalai körınıp tūr? Mysaly Amerikada olar barlyq elderdıŋ saiasatyn tekserıp, «Amerikanyŋ dosy», «Amerikanyŋ jauy» dep memleketterdı ekı bölıp qaraidy. Ol käsıpkerlerdıŋ, jalpy halyqtyŋ sol el turaly közqarasyn qalyptastyrady. Onyŋ tübı – saqtyq, qorǧanys. Mıne, osyndai jaǧdailar Qūryltaida talqylanuy kerek.
Jūmyssyzdyqty joiu jäne kedeişılıkpen qalai küresu kerek? Qandai joldary bar. Ükımet osy turaly ne daiyndady jäne ol qalai ıske asyp jatyr? Ūlttyq qūndylyqtar talqylanyp, solardy damytudyŋ joldary qarastyrylu kerek. Qazaq tılı – ana tıl, dın (dınnıŋ dūrys äserı bolu kerek, kerı äser beretın dın salalaryn jabu kerek), ūlttyq salt-dästürımız, tarihymyz, būny da ölşep-ölşep zertteuımız kerek.
Öŋırlık jerlerge elektr energiiasy jetpei jatyr degen mäsele Qūryltaidyŋ jūmysy emes, ol üşın jergılıktı äkımdıkter men mäslihat deputattary, mamandary bar, solar şeşu kerek. Būny ajyrata bılu kerek. Aldymen Ūlttyŋ qūryltaidyŋ ne üşın kerek ekenın anyqtap alu kerek. Eger Qūryltai barlyq mäselenı qamtu kerek bolsa, onda ol är deŋgeide qūrylu kerek. Audandyq deŋgeide är audannyŋ, oblystyq deŋgeide är oblystyŋ jäne memleket deŋgeiınde Ükımettıŋ Qūryltaiy boluy kerek dep esepteimın.
Qūryltaidyŋ qūzıretı būiryq emes, jalpy Prezidenttıŋ aldyna qoiylatyn mäsele bolu kerek. Qūryltaiǧa ömır körgen, täjıribelı, qazaq tılın, tarihyn, dästürın, qūndylyqtaryn jetık bıletın ǧalymdar, jazuşylar, sala mamandary kerek. Halyqpen būrynnan jūmys ıstep kele jatqan maitalman jurnalister, saiasatkerler, qoǧamdy zertteitın ūiym ökılderı kerek. Ärine, aqsaqaldardy jinap alǧan ol da dūrys emes. Qazırgı ömırden habary bar aqyldy jastar da köp. Qūryltaidyŋ qūramynda jas ta, orta jastaǧy da, aqsaqaldar da bolu kerek dep sanaimyn.
Qūryltai bızde äuelden bar. Qazaqstannyŋ är qiyrynan biler, aqyndar, danyşpandar, t.b bır tudyŋ astyna jiylyp, halyqtyŋ jaǧdaiy, memleketke qandai qauıp bar, eldı qalai qorǧau kerek, qalai äsker jinau kerek, kımdı basşylyqqa qoiu kerek, osyndai mäseleler talqylanǧan. Ony han bıle bermeuı mümkın, sondyqtan negızgı mındetı–basşyǧa dūrys keŋes beru.
Talqybek JŪMADILOV, himiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor:– Soŋǧy jyldary halyqaralyq şielenıstıŋ küşeiuı baiqalady. Jer qoinauyndaǧy şikızatty igeru maqsatynda memleketter arasynda teketırester küşeiude. Osy şielenıster bırtındep qaruly qaqtyǧystarǧa ūlasuda. Bızdıŋ türkı memleketter osyndai qiyndyqtarǧa daiyn boluy kerek. Būny şeşudıŋ bır joly – türkı memleketterı mūsylman memleketterımen bırge ırı ǧylymi-tehnikalyq ortalyqtar qūru. Būl ortalyqtardyŋ basty maqsaty – strategiialyq baǧyttaǧy jaŋa ǧylymi-tehnikalyq zertteulerdı damytyp, ekonomika jäne qorǧanys salalaryn jaŋa tehnikalyq qūraldarmen, tehnologiialarmen qamtamasyz etu. Būl ortalyqqa bükıl mūsylman jäne türık älemındegı jetekşı ǧalymdardy toptastyru. Būl ortalyqty basqaratyn memleketaralyq ūiym qūru.
Men ǧalym retınde alda ötetın Ūlttyq qūryltaida memlekettıŋ qauıpsızdıgı men qorǧanys qabıletı de qozǧalsa degen ūsynys bıldıremın.
Ädılǧazy QAIYRBEKOV, aqyn, Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty:
– Qūryltaida bızdıŋ qoǧamdaǧy jūrtty qatty tolǧandyryp jürgen mäseleler qozǧaluy kerek, qozǧalyp ta jür. Ol mäseleler şeşımın tabuy kerek. Bälkım, osy Qūryltaida qozǧalǧan ötkır mäselelerdı şeşu üşın «osy maŋyzdy mäselenı şeşudı osy ministrlıkke tapsyramyz» degen siiaqty belgılı bır ministrlıkterge jükteu kerek şyǧar.
Qūryltai künde bola bermeidı. Onda köterıletın mäseleler özektı, auqymdy, ötkır boluy kerek. Mäselen, oqulyqtarǧa bailanysty. Qazaq mektepterındegı oqulyqtar, äsırese bastauyş synyptardaǧy oqulyqtardyŋ daiyndaluy älı de syn kötermeidı. Öitkenı balanyŋ ūǧymyna, oquyna auyr tietın taqpaqtar, şyǧarmalar, berıletın tapsyrmalar olardyŋ bärı bır-ekı ǧana adamnyŋ taldauymen, taŋdauymen oqulyqqa enıp ketedı. Būlai bolmau kerek. Ony köptegen pedagog-ǧalymdar aqyldasa otyryp, bırneşe ūsynylǧan şyǧarmalardyŋ ışınen ırıktep alu kerek. Olai bolmai jür. Bız keide balalarymyz ben nemerelerımızge keibır taqpaq pen men öleŋderdı jattata almai qinalamyz. Sebebı ekşeuden ötpegen, kez kelgen närsenı qoldaryna ala salǧan siiaqty äser qaldyrady.
Türkıstanda ötken Qūryltaida Prezident Qasym-Jomart Toqaev ūlttyq ideologiiany qalyptastyrudyŋ tiımdı qūralynyŋ bırı – kıtap şyǧaru ısımen tyǧyz bailanysty ekenın basa aitqan edı. Prezidenttıŋ «kıtap oqityn halyq qana naǧyz ziialy bola alady» degen pıkırıne tolyq qosylamyn. Sondyqtan öskeleŋ ūrpaqtyŋ kıtap oquǧa degen qyzyǧuşylyǧyn oiatuǧa bar küş-jıgerımızdı salu kerekpız.
Janna Jomart
