Qauıptı bolsa da qazaǧy bar elderdı aralap jürgen bır qazaq bar. Onyŋ «Jalǧyz jolauşy» iutub arnasynda jariialaǧan auǧan qazaqtary jaily derektı filmı Auǧanstanda qazaq joq dep jürgen köpşılık nazaryn bırden audardy. Derektı tuyndynyŋ avtory Sanat Iliias sūhbatynda auǧan qazaqtarynyŋ ömırı turaly tolyǧyraq äŋgımeleidı.
Auǧanstandaǧy qazaqtardyŋ ömırı halyqty bei-jai qaldyrmaǧan. Ondaǧy qandastarymyz älı de qyryq jamauly kiız üidı baspana etıp, tau ışınde ömır sürıp jatyr. Solarmen bırneşe kün bırge ömır sürgen Sanat Iliias körgen, tüigenderımen bölıstı.
«AUǦANSTANDAǦY QAZAQ SANY 1 MLN DELINEDI»
- Auǧan sapary qalai öttı? Ol jaqtaǧy tüsırılım qanşa künge sozyldy?
- Auǧanstannan kelgenıme 10 künne endı astyy. Ol jaqtaǧy tüsırılım 6 künge sozyldy. Mamyr aiynyŋ 30-y künınen bastap, mausymnyŋ 5-ne deiın tüsırdık. Negızı Auǧanstanda qazaqtardyŋ sany öte köp. Bır auylda 500 qazaq üiı bolsa, ekınşısınde – 17 üi, taǧy bırınde 20-ǧa juyq qazaq üiı boldy. Men özım üş qazaq auylyna bardym. Auǧanstandaǧy tūrǧyndar eldegı qazaqtardyŋ sany 1 millionǧa jetedı dep aitady.
- Auǧanstanǧa qazaqtardyŋ qonys audaruy qalai jürgen?
- Negızı qazaqtar Auǧanstanǧa üş kezeŋmen kelgen. Būl – sol jaqtyŋ tarihşysy Molda Jūma esımdı Auǧanstandaǧy qazaq tarihşysy jazǧan derek. Ol parsy tarihymen salystyra otyryp zerttegen eken. Sonda qazaqtardyŋ Auǧanstanǧa üş kezeŋmen barǧany aitylady. Bırınşı kezeŋde – Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama uaqytynda, ekınşı – Äbılqaiyr patşa ükımetıne qosyluǧa kelıskende, qaramaǧyndaǧylar arasynda köterılıs bolady. Sol köterılıste qudalanǧandar Auǧanstanǧa qaşqan eken. Üşınşısı – Aşarşylyq, represssiia kezınde bosyp barǧan qazaqtar.
AUǦANSTANDAǦY QAZAQ-ÖZBEK QATYNASY
- Sūhbat barysynda qazaqtar men özbekterdıŋ tyǧyz bailanysyna män berılgen. Sol turaly tolyǧyraq aityp berseŋız.
- Men barǧan, körgen qazaqtar özbektermen etene jaqyn aralasady. Baǧlan, Qūndyz degen aimaqtyŋ barlyǧy kezınde (batys) Türkıstan aimaǧy dep atalǧan eken. Sebebı ol jaqta türıkter köp bolǧan. Tūrǧyndardyŋ basym köpşılıgı türıkmender, özbekter, qazaqtar bolǧan. Aşarşylyqtan, quǧynnan qaşyp barǧan qazaqtardy özge ūlttar jaqyn tartpaǧan. Tek özbekter ǧana qyz berıp, qyz alysqan. «Bız bır bauyrmyz» dep jaqyn tartqan özbekter bolǧan. Sondyqtan ol jaqta qazaqtar özbektermen qatty aralasyp ketken.
«BESIK PEN KİIZ ÜI»
- Auǧan qazaqtaryn bır körgennen tanuǧa bola ma?
- Auǧanstandaǧy qazaqtardyŋ köpşılıgı qazaqqa ūqsaidy, ärine. Üŋgırde tūryp jatqan qazaqtar bar, Oimauyt auylynda 500-ge juyq qazaq tūrady. Syrtynan qarap-aq mynau qazaq dep anyq aituǧa bolady. Öitkenı bükıl syrtqy kelbetı, sözderı, qolynda ūstaǧan zattary – bärı qazaqtyŋ zattary. Mysaly besık, kiız üi degen siiaqty būiymdardy älı qoldanady. Olardyŋ sözderı de qazaqqa ūqsaidy.
Ärine, ol jaqta bılım, mektep, qazaq tıldı kurstar joq. Dalada jaryq-jyluy, internet toǧy joq. Olar oqşaulanyp äbden qaraŋǧy bolyp qalǧan. Degenmen qazaqtyŋ baiaǧy salt-dästürlerı, qymyz ışu, besıkke böleu degen syndy ädet-ǧūryptardy saqtap qalǧan. Auǧanstanda talibandar bilık qūrady. Olar dıni şariǧatqa öte qatty män beredı. Sondyqtan dombyra degen siiaqty qazaqqa tän önerlerdıŋ köpşılıgın şettetıp tastaǧan. Üŋgırdegı qazaqtarǧa deiın baryp sol jaqtaǧy dombyralardy syndyryp tastaǧan.
«TALİBAN ÜŞIN DOMBYRA HARAM»
- Auǧanstanda qazaqtarǧa dombyra tartuǧa tyiym salynǧan. Iаǧni aspapty «haram» sanai ma?
- Dombyra tartsaq, namaz oqymasaq, saqal qoimasaq ūrady deidı qazaqtar. Talibandardyŋ senımınşe, muzykalyq aspap degen – «haram». Sol sebeptı oǧan zaŋ jüzınde tyiym salady. Köşede, posttarda avtomat ūstap talibannyŋ äskeri qyzmetkerlerı tūrady. Olar är kölıktı tekseredı. Kölıktıŋ ışınde muzyka bolmauy kerek. Tyŋdaityndary da bar. Bıraq olar jasyryn tyŋdaidy. Eger muzyka tyŋdap jürgender qolǧa tüsse, qataŋ jazalanady. Sol sebeptı būl jaqta dombyrany «haram» dep sanaidy.
«BIR QAZAQ AUYLY JOIYLYP KETKEN»
- Qazaqtar nemen kün köredı? Tau ışınde nemen küneltedı?
- Ol jaqtaǧy qazaqtarda problema öte köp. Tıptı su da joq. Tauda tūrady ǧoi. Qysta qar jauady. Sol kezde aryq qazyp, sol jaqqa sudy jinaidy. Jaz boiy olar sol sudy ışedı. Taza su degen atymen joq. Kezınde bır auyl obyr auruynan bırden joiylyp ketken. Sondai ekologiialyq mäseleler öte köp. Olar egın egumen, mal ösırumen ainalysady. Köp bolmasa da 1-2 mal bar. Bızdegıdei dastarqan joq. Nan jeidı, et joq, tamaq joq, süt pen qūrt ta joq. Bidaidy alyp, ony ügıtıp, keregın solai daiyndaidy.
OQŞAULANǦAN ÖMIR
- Elşılıkpen bailanysyp, qūjat aluǧa ne kedergı?
- Auǧan qazaqtaryna «jastaryŋyz qanşada?» dep sūrap kördım. Olar ne jasyn bılmeidı, ne hat tanymaidy. Olardyŋ qazaq ekenın kiız üilerıne, syrtyna qarap bıluge bolady. Bıraq qazaqtardyŋ sauaty özderınıŋ qazaq ekenın däleldeuge jetpeidı. Nege? Öitkenı elşılıkte «Qazaq ekenıŋdı dälelde» degen sūraq bar. Ol qazaq ekenın türlı sūraqqa jauap berıp, jetı atasyn bılu arqyly däleldeuı kerek. Komissiiada «qazaqtyŋ ūlttyq taǧamy qandai?» degen sūraqtar bolady. Al Auǧanstandaǧy qazaqtar qarapaiym sūraqqa da jauap bere almaidy. Öitkenı taǧdyr soqqysyn köp körgen olar öte qaraŋǧy.
- Auǧanstandaǧy qazaq jastary qaida? Nemen ainalysady?
- Auǧanstanda balalar, jastar talpynyp tūr. Olar Qazaqstanǧa kelgısı keledı, bızdıŋ elde oqudy qalaidy. Osynda bılım alyp, qazaq elıne öz ülesın tigızgısı keledı. Olar «Qazaqstanda qandai jūmys bolsyn, sony ısteimız. Mal baq dese mal baǧamyz, egın ek dese egın egemız» dep otyr. Ärine, olardyŋ ömırı köz aşqaly soǧyspen ötıp jatyr. Soŋǧy elu jyldyqty alsaq ta Keŋes ükımetı, Amerika, talibandar kırgen. Jalpy olar soǧystan köz aşpady. Auyldy jerlerde qazaq tılı tūrmaq, mektep joq. Tauda, üŋgırde tūratyndarda qūjat joq. Bılım alamyn degen kezde olardy tonap, öltırıp ketkenı de bar. Jastardy äskerge alyp, mäjbürlep jūmys ıstetken. Sol sebeptı olar qalaǧa da barmaǧan, oqşaulanyp, tūra bergen. Ärine, mümkındık bolsa olar da bılım alyp, damyǧysy keledı.
«SOLTÜSTIKKE QONYSTANDYRU»
- Aǧaiyndy ata-qonysqa qaitaru üşın ne ısteu kerek?
- Olardy elge arnaiy ekspedisiia jıberıp, zerttep, qūjat beru kerek. Memleket, Ükımet tarapynan kömek körsetılıp, aǧaiyndy elge äkelu qajet. Ol aǧaiyn öte eŋbekqor, jürekterı taza, aramdyq degendı bılmeidı. Bıreuler «olar taliban bolyp ketken» deidı. Joq, men közımmen körgenımdı aityp otyrmyn. Qazaqtar taudyŋ ışınde 300 jyl būrynǧy dästürmen ömır sürıp jatqandar. Olardy soltüstık öŋırlerge äkelıp, jaiǧastyru kerek. Sol jaqty qazaqylandyru kerek. Olardyŋ elge tigızer ülesı köp.
- Sūhbat üşın raqmet!
«AUǦANSTANDAǦY QAZAQ SANY 1 MLN DELINEDI»
- Auǧan sapary qalai öttı? Ol jaqtaǧy tüsırılım qanşa künge sozyldy?
- Auǧanstannan kelgenıme 10 künne endı astyy. Ol jaqtaǧy tüsırılım 6 künge sozyldy. Mamyr aiynyŋ 30-y künınen bastap, mausymnyŋ 5-ne deiın tüsırdık. Negızı Auǧanstanda qazaqtardyŋ sany öte köp. Bır auylda 500 qazaq üiı bolsa, ekınşısınde – 17 üi, taǧy bırınde 20-ǧa juyq qazaq üiı boldy. Men özım üş qazaq auylyna bardym. Auǧanstandaǧy tūrǧyndar eldegı qazaqtardyŋ sany 1 millionǧa jetedı dep aitady.
- Auǧanstanǧa qazaqtardyŋ qonys audaruy qalai jürgen?
- Negızı qazaqtar Auǧanstanǧa üş kezeŋmen kelgen. Būl – sol jaqtyŋ tarihşysy Molda Jūma esımdı Auǧanstandaǧy qazaq tarihşysy jazǧan derek. Ol parsy tarihymen salystyra otyryp zerttegen eken. Sonda qazaqtardyŋ Auǧanstanǧa üş kezeŋmen barǧany aitylady. Bırınşı kezeŋde – Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama uaqytynda, ekınşı – Äbılqaiyr patşa ükımetıne qosyluǧa kelıskende, qaramaǧyndaǧylar arasynda köterılıs bolady. Sol köterılıste qudalanǧandar Auǧanstanǧa qaşqan eken. Üşınşısı – Aşarşylyq, represssiia kezınde bosyp barǧan qazaqtar.
AUǦANSTANDAǦY QAZAQ-ÖZBEK QATYNASY
- Sūhbat barysynda qazaqtar men özbekterdıŋ tyǧyz bailanysyna män berılgen. Sol turaly tolyǧyraq aityp berseŋız.
- Men barǧan, körgen qazaqtar özbektermen etene jaqyn aralasady. Baǧlan, Qūndyz degen aimaqtyŋ barlyǧy kezınde (batys) Türkıstan aimaǧy dep atalǧan eken. Sebebı ol jaqta türıkter köp bolǧan. Tūrǧyndardyŋ basym köpşılıgı türıkmender, özbekter, qazaqtar bolǧan. Aşarşylyqtan, quǧynnan qaşyp barǧan qazaqtardy özge ūlttar jaqyn tartpaǧan. Tek özbekter ǧana qyz berıp, qyz alysqan. «Bız bır bauyrmyz» dep jaqyn tartqan özbekter bolǧan. Sondyqtan ol jaqta qazaqtar özbektermen qatty aralasyp ketken.
«BESIK PEN KİIZ ÜI»
- Auǧan qazaqtaryn bır körgennen tanuǧa bola ma?
- Auǧanstandaǧy qazaqtardyŋ köpşılıgı qazaqqa ūqsaidy, ärine. Üŋgırde tūryp jatqan qazaqtar bar, Oimauyt auylynda 500-ge juyq qazaq tūrady. Syrtynan qarap-aq mynau qazaq dep anyq aituǧa bolady. Öitkenı bükıl syrtqy kelbetı, sözderı, qolynda ūstaǧan zattary – bärı qazaqtyŋ zattary. Mysaly besık, kiız üi degen siiaqty būiymdardy älı qoldanady. Olardyŋ sözderı de qazaqqa ūqsaidy.
Ärine, ol jaqta bılım, mektep, qazaq tıldı kurstar joq. Dalada jaryq-jyluy, internet toǧy joq. Olar oqşaulanyp äbden qaraŋǧy bolyp qalǧan. Degenmen qazaqtyŋ baiaǧy salt-dästürlerı, qymyz ışu, besıkke böleu degen syndy ädet-ǧūryptardy saqtap qalǧan. Auǧanstanda talibandar bilık qūrady. Olar dıni şariǧatqa öte qatty män beredı. Sondyqtan dombyra degen siiaqty qazaqqa tän önerlerdıŋ köpşılıgın şettetıp tastaǧan. Üŋgırdegı qazaqtarǧa deiın baryp sol jaqtaǧy dombyralardy syndyryp tastaǧan.
«TALİBAN ÜŞIN DOMBYRA HARAM»
- Auǧanstanda qazaqtarǧa dombyra tartuǧa tyiym salynǧan. Iаǧni aspapty «haram» sanai ma?
- Dombyra tartsaq, namaz oqymasaq, saqal qoimasaq ūrady deidı qazaqtar. Talibandardyŋ senımınşe, muzykalyq aspap degen – «haram». Sol sebeptı oǧan zaŋ jüzınde tyiym salady. Köşede, posttarda avtomat ūstap talibannyŋ äskeri qyzmetkerlerı tūrady. Olar är kölıktı tekseredı. Kölıktıŋ ışınde muzyka bolmauy kerek. Tyŋdaityndary da bar. Bıraq olar jasyryn tyŋdaidy. Eger muzyka tyŋdap jürgender qolǧa tüsse, qataŋ jazalanady. Sol sebeptı būl jaqta dombyrany «haram» dep sanaidy.
«BIR QAZAQ AUYLY JOIYLYP KETKEN»
- Qazaqtar nemen kün köredı? Tau ışınde nemen küneltedı?
- Ol jaqtaǧy qazaqtarda problema öte köp. Tıptı su da joq. Tauda tūrady ǧoi. Qysta qar jauady. Sol kezde aryq qazyp, sol jaqqa sudy jinaidy. Jaz boiy olar sol sudy ışedı. Taza su degen atymen joq. Kezınde bır auyl obyr auruynan bırden joiylyp ketken. Sondai ekologiialyq mäseleler öte köp. Olar egın egumen, mal ösırumen ainalysady. Köp bolmasa da 1-2 mal bar. Bızdegıdei dastarqan joq. Nan jeidı, et joq, tamaq joq, süt pen qūrt ta joq. Bidaidy alyp, ony ügıtıp, keregın solai daiyndaidy.
OQŞAULANǦAN ÖMIR
- Elşılıkpen bailanysyp, qūjat aluǧa ne kedergı?
- Auǧan qazaqtaryna «jastaryŋyz qanşada?» dep sūrap kördım. Olar ne jasyn bılmeidı, ne hat tanymaidy. Olardyŋ qazaq ekenın kiız üilerıne, syrtyna qarap bıluge bolady. Bıraq qazaqtardyŋ sauaty özderınıŋ qazaq ekenın däleldeuge jetpeidı. Nege? Öitkenı elşılıkte «Qazaq ekenıŋdı dälelde» degen sūraq bar. Ol qazaq ekenın türlı sūraqqa jauap berıp, jetı atasyn bılu arqyly däleldeuı kerek. Komissiiada «qazaqtyŋ ūlttyq taǧamy qandai?» degen sūraqtar bolady. Al Auǧanstandaǧy qazaqtar qarapaiym sūraqqa da jauap bere almaidy. Öitkenı taǧdyr soqqysyn köp körgen olar öte qaraŋǧy.
- Auǧanstandaǧy qazaq jastary qaida? Nemen ainalysady?
- Auǧanstanda balalar, jastar talpynyp tūr. Olar Qazaqstanǧa kelgısı keledı, bızdıŋ elde oqudy qalaidy. Osynda bılım alyp, qazaq elıne öz ülesın tigızgısı keledı. Olar «Qazaqstanda qandai jūmys bolsyn, sony ısteimız. Mal baq dese mal baǧamyz, egın ek dese egın egemız» dep otyr. Ärine, olardyŋ ömırı köz aşqaly soǧyspen ötıp jatyr. Soŋǧy elu jyldyqty alsaq ta Keŋes ükımetı, Amerika, talibandar kırgen. Jalpy olar soǧystan köz aşpady. Auyldy jerlerde qazaq tılı tūrmaq, mektep joq. Tauda, üŋgırde tūratyndarda qūjat joq. Bılım alamyn degen kezde olardy tonap, öltırıp ketkenı de bar. Jastardy äskerge alyp, mäjbürlep jūmys ıstetken. Sol sebeptı olar qalaǧa da barmaǧan, oqşaulanyp, tūra bergen. Ärine, mümkındık bolsa olar da bılım alyp, damyǧysy keledı.
«SOLTÜSTIKKE QONYSTANDYRU»
- Aǧaiyndy ata-qonysqa qaitaru üşın ne ısteu kerek?
- Olardy elge arnaiy ekspedisiia jıberıp, zerttep, qūjat beru kerek. Memleket, Ükımet tarapynan kömek körsetılıp, aǧaiyndy elge äkelu qajet. Ol aǧaiyn öte eŋbekqor, jürekterı taza, aramdyq degendı bılmeidı. Bıreuler «olar taliban bolyp ketken» deidı. Joq, men közımmen körgenımdı aityp otyrmyn. Qazaqtar taudyŋ ışınde 300 jyl būrynǧy dästürmen ömır sürıp jatqandar. Olardy soltüstık öŋırlerge äkelıp, jaiǧastyru kerek. Sol jaqty qazaqylandyru kerek. Olardyŋ elge tigızer ülesı köp.
- Sūhbat üşın raqmet!
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
