Astanada “Jahandyq oŋtüstıktıŋ” maŋyzdy oqiǧalarynyŋ bırı - jalpy halqy şamamen 3,5 milliard adamdy qūraityn elderdı bırıktırgen Şanhai yntymaqtastyq ūiymynyŋ (ŞYŪ) sammitı öttı. Būl ıs-şara bastalmai tūryp-aq, soŋǧy jyldary özın älem köşbasşylary arasyndaǧy kelıssözder üşın qolaily alaŋ retınde körsete bılgen Qazaqstan üşın diplomatiialyq tabys dep ataldy. Alaida ūiymdy äzırge Mäskeu men Beijıŋ basqarady. Olar üşın ŞYŪ özınıŋ geosaiasi ambisiialaryn jüzege asyrudyŋ qūralyna ainaldy.
Osy jiyn turaly şolu jasaǧan fergana.agency-dıŋ habarlauynşa, sammit qarsaŋynda Qazaqstanda qauıpsızdık şaralary būryn-soŋdy bolmaǧan därejede küşeitılgen. Elordanyŋ ainalasyna tosqauyl qoiylǧan, barlyq strategiialyq mekemeler küzetke alyndy, jergılıktı polisiia qyzmetkerlerı küşeitılgen qyzmet rejimıne köşırılgen. Sammit kezınde, 3 jäne 4 şılde künı qalada balabaqşalar jūmys ıstemedı. Memlekettık organdarǧa atalǧan künderde qyzmetkerlerdıŋ 70 paiyzyn qaşyqtan jūmysqa auystyru ūsynyldy.
Sonymen qatar, 2-5 şılde aralyǧynda Astana, Almaty, Qaraǧandy jäne Kökşetau qalalarynda terroristık qauıptıŋ «sary» deŋgeiı belgılendı. Būl qūqyqtyq rejim adamdar men kölıkterdıŋ qozǧalysyn şekteuge, qosymşa tekseruge mümkındık beredı.
«Sary aimaqqa Astanadan basqa Almaty da engızılgen. Eldegı eŋ ülken qalalar ekenı tüsınıktı. Sonymen qatar, būl qatarda Qaraǧandy men Kökşetau da bar. Nelıkten būlai boldy? Mūnyŋ bırneşe sebebı boluy mümkın. Basqalarmen qatar zamanaui tehnologiialyq şyndyqtardy eskeru qajet. Astanadan Qaraǧandyǧa deiın – 217 şaqyrym, Astanadan Kökşetauǧa deiın – 308 şaqyrym. Qazırgı zamanǧy äskeri ūşqyşsyz ūşaqtar 700 şaqyrym qaşyqtyqty baǧyndyrady. Bıreudıŋ QHR Töraǧasy Si radiusynda qandai da bır arandatuşylyq jasauǧa batyly baruy ekıtalai, bıraq kım bılsın, älemde köptegen qyzuqandy adam bar. Sondyqtan qosymşa saqtyq şaralary ziian bolmaidy», – dep jazdy saiasattanuşy Ǧaziz Äbışev özınıŋ Telegram-arnasynda.
Qazaqstandyq tärtıp saqşylary sammit künderı barynşa qyraǧylyq tanytty. Şıldenıŋ 2-sı Almaty äuejaiynda jeke ısımen Astanaǧa ūşyp kelgen «Oian Qazaqstan» oppozisiialyq qozǧalysynyŋ belsendısı Bauyrjan Ädılhanov ūstaldy. Ol polisiia bölımşesıne jetkızılıp, bes saǧattan keiın bosatyldy. Ädılhanov polisiiadan ketkennen keiın Instagram jelısınde «ne bolǧanyn jäne ne üşın ūstalǧanyn tüsınbeitının» aitty. Belsendılerdıŋ aituynşa, «polisiia ony basqa adammen şatastyrǧan nemese saiasi sebeptermen Astanaǧa ūşatyn reistı ädeiı būzǧan».
«SIZ BIZGE ŪNAISYZ!»
ŞYŪ sammitınıŋ uaqyty QHR Töraǧasy Si Szinpinnıŋ Qazaqstanǧa memlekettık saparymen tūspa-tūs kelgendıkten, ol Astanaǧa bırınşı bolyp keldı. 2 şıldede ony äuejaida Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev özı qarsy aldy. Märtebelı qonaq pen resmi delegasiia müşelerın qūrmettı qarauyldan bölek, ekı eldıŋ tuyn ūstaǧan balalar qarsy aldy. Olar qytailyq tanymal «Otanǧa oda» änın meiman aldynda oryndap berdı.
«Qūrmettı Si Szinpin ata, Astanaǧa qoş keldıŋız! Sızben tanysqanymyzǧa quanyştymyz jäne sız bızge ūnaisyz!» - dedı on jastaǧy Ämırhan Qytai töraǧasymen kezdesken kezde.
Qazaqstandyq BAQ Ämırhannyŋ Qytai töraǧasyn «ata» dep ataǧanyn jarysa körsettı. Al Si Szinpin külımsırep, balalardyŋ qytai tılın meŋgergenın maqtap, QHR-ǧa oquǧa şaqyrdy.
«Qytai universitetterıne tüsulerıŋdı qoş körer edım. Beijıŋ, ne Sinhua universitetıne tüsuge bolady. Ekeuı de keremet universitetter», - dedı Si Szinpin.
Aita ketsek, Beijıŋ tıl jäne mädeniet universitetınde memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev bılım alǧan.
Märtebelı meimandy qarsy alu räsımı kezınde Qazaqstan Äue qorǧanysy küşterınıŋ joiǧyş ūşaqtary Qytai tuynyŋ tüsterı – qyzyl jäne sary ızderdı qaldyryp, prezident saraiynyŋ aldynan ūşyp öttı. Saltanatty räsımnen keiın Toqaev Si Szinpinge sapar qarsaŋynda QHR töraǧasynyŋ maqalasyn jariialaǧan «Kazahstanskaia pravda» gazetınıŋ bır danasyn syiǧa tartty. Onda Qytai basşysy, Qazaqstandy «tamaşa el» dep ataǧan.
Si Szinpinnıŋ sapary aldynda «Sinhua» agenttıgı Qazaqstan basşysymen sūhbatyn jariialady. Onda Toqaev Qytai basşysyn “dosym, körnektı basşy, dana saiasatker” dep ataǧan.
Qazaqstan basşylyǧynyŋ şyǧystaǧy körşısıne “Qytai elımızdıŋ - tıregı” degen ritorikasy eks-prezident Nūrsūltan Nazarbaev bilık qūrǧan uaqyttan berı özgergen joq. Alaida bırneşe jyl būryn resmi mälımdemeler men QHR-nyŋ belsendı ekonomikalyq ekspansiiasyn mülde ūnatpaityn qarapaiym qazaqstandyqtardyŋ pıkırı arasynda aitarlyqtai alşaqtyq boldy. 2016 jyly Qytaiǧa qarsylyq «jer reformasyna» qarsy jappai narazylyqtarmen aiaqtaldy. Būl ıs jüzınde Qazaqstan prezidentın jer zaŋnamasyna özgerıster engızuge moratorii jariialauǧa mäjbür ettı. 2019 jyly Qytaidyŋ 55 zauytyn elge beru turaly WhatsApp habarlamasyna bailanysty bükıl Qazaqstandy şarpyǧan narazylyq tolqyny boldy.
Desek te, Toqaev būl tolqyndy bır retke keltıre alǧanǧa ūqsaidy. Al Si Szinpinnıŋ Astanadaǧy kezdesuı keibıreulerge tym saltanatty bolyp körıngenımen, şyn mänınde būl memleketter men olardyŋ basşylary arasyndaǧy dostyq qarym-qatynasty körsetudı közdeidı.
Si Szinpin būǧan deiın de QHR Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı, egemendıgı men aumaqtyq tūtastyǧyn qorǧauda qoldau körsetetının bırneşe ret atap ötken.
Osy saparynda ol: «Qytai danalyǧy dostaryna aitqan ärbır sözdı oryndau keregın aitady», - dedı.
«Qytai sözınde tūra alatynyn Koreia soǧysy kezınde, iaǧni amerikalyq äskerler basyp alǧanda korei kommunister olardan kömek sūraǧan kezde körsettı. Nätijesınde qaru-jaraq pen tehnikasy bar 500 myŋ qytailyq erıktı şekaradan ötıp, general Makarturdyŋ äskerın jeŋıp, ony Pheniannan 38-şı parallelge kerı şegındırıp ülgerdı.
Bügın, geosaiasi tūraqsyzdyq däuırınde, bız jaŋalyqtardan älemnıŋ ärtürlı aimaqtarynda soǧys örtıne oranǧan qalalardy körgende, kömekke keluden qoryqpaityn küştı odaqtastardyŋ boluy - būl jaǧdaidy qamtamasyz etudegı öte maŋyzdy tramplin. Qazaqstannyŋ ǧana emes, bükıl aimaqtyŋ qauıpsızdıgı» – dep jazdy Qytai zertteulerı ortalyǧynyŋ direktory Ädıl Käukenov Telegram arnasynda.
3 şıldede Si Szinpinmen kelıssözderden keiın Qasym-Jomart Toqaev elde şeşımın tappaǧan mäsele joq ekenın taǧy da mälımdedı. Kezdesu nätijesınde ekonomika, kölık, energetika jäne ǧaryşty igerudegı yntymaqtastyq salalarynda barlyǧy 30-dan astam qūjatqa qol qoiyldy.
Solardyŋ bırı – «QazMūnaiGaz» ben Qytai ūlttyq mūnai-gaz korporasiiasy (CNPC) arasyndaǧy yntymaqtastyqty tereŋdetu jönındegı negızdemelık kelısım. Būl turaly qytaitanuşy Ädıl Käukenov «Qazaqstannyŋ gaz salasyndaǧy jaŋa belesı» dep atady.
Qytai — qazır respublikanyŋ eŋ ırı sauda serıktesı jäne onyŋ negızgı eksporttyq baǧyty. Elder arasyndaǧy ekıjaqty tauar ainalymy 2023 jyly 41 milliard dollarǧa jettı. Beijıŋ, jalpy Ortalyq Aziia, atap aitqanda Qazaqstan üşın «Beldeu men jol» halyqaralyq infraqūrylymdy damytu jobasynyŋ maŋyzdy buyny boldy.
3 şıldede Toqaev pen Si Szinpin bırlesıp, būl jelı üşın Kaspii teŋızı arqyly ötetın jaŋa baǧytty aşty. QHR basşysy ŞYŪ sammitı qarsaŋynda ekı el prezidentterımen kezdesu barysynda Qytai, Qyrǧyzstan jäne Özbekstan arasyndaǧy jaŋa temırjol jelısınıŋ qūrylysyn jedeldetuge uäde berdı.
Beijıŋ soŋǧy jyldary Ortalyq Aziiadaǧy pozisiiasyn däiektı türde nyǧaityp keledı. Hurriyet (Türkiia) gazetı ol Mäskeu men Ukraina arasyndaǧy soǧys bastalǧannan keiın aimaqta paida bolǧan «bos keŋıstıktı toltyruǧa» tyrysyp jatqanyn, būrynǧy keŋestık respublikalar arasynda «Resei soǧysynyŋ küşeiuıne» alaŋdaǧanyn jazǧan.
Täuekelderdı baǧalau tobynyŋ direktory Dosym Sätbaev ta Ukrainadaǧy qaqtyǧys bastalǧannan keiın aimaqtaǧy geosaiasi jaǧdaidyŋ kürt özgergenıne senımdı.
«ŪQŞŪ äskeri-saiasi qūrylym retınde daǧdarysqa ūşyrap, EAEO sūr importtyŋ arnasyna ainaldy. Osyndai jaǧdailarda Qytai ŞYŪ-ny özınıŋ ekonomikalyq jäne äskeri-saiasi müddelerın alǧa jyljytu alaŋy retınde paidalanyp, öz ūstanymyn belsendı türde nyǧaityp jatyr», - dedı ol «Nezavisimaia gazeta» basylymyna.
ŞANHAI ONDYǦY
Aita ketsek, Şanhai yntymaqtastyq ūiymyn 2001 jyly Qytai, Resei, Qazaqstan, Täjıkstan, Qyrǧyzstan jäne Özbekstan basşylary qūrǧan. 2017 jyly ūiymǧa Ündıstan men Päkıstan, al bırneşe jyldan keiın İran müşe boldy.
ŞYŪ-ǧa müşe elderdıŋ basşylary men joǧary lauazymdy tūlǧalary Astanaǧa 3 şılde künı Qytai töraǧasy kelgennen keiın erteŋıne keldı.
Sammitte ūiym müşelerınıŋ basym köpşılıgı prezidentter boldy: Özbekstan basşysy Şavkat Mirzieev, Qyrǧyzstan prezidentı Sadyr Japarov, Täjıkstan prezidentı Emomali Rahmon. Resei prezidentı Vladimir Putin Mäskeuden keldı. Al Ündıstannyŋ atynan kım keletını soŋǧy uaqytqa deiın belgısız boldy. Nätijesınde kezdesuge eldıŋ syrtqy ıster ministrı Subrahmaniam Djaişankar ūşyp keldı. Premer-ministr Narendra Modi ıs-şaraǧa qatyspady.
Ündıstandyq BAQ Narendra Modidıŋ kelmeuıne qatysty bırneşe nūsqany alǧa tartty - sammitte aityluy mümkın «antiamerikandyq mälımdemelerdıŋ bır bölıgıne ainaludy» qalamaudan bastap, Ündıstanmen qarym-qatynasy şielenısken, ŞYŪ-ǧa müşe Päkıstannyŋ Premer-ministrımen kezdesuden jaltaruǧa deiın.
Jergılıktı The Hindu gazetı aqparat közderıne sılteme jasap, Narendra Modi Ündıstan parlamentınıŋ aldaǧy sessiiasyna bailanysty şeteldık ärıptesterımen kezdesu ötkızıp jıberuge şeşım qabyldaǧanyn habarlady.
Kelıssözderge Päkıstan atynan 3 nauryzda parlamenttık sailau nätijesınde jaŋadan sailanǧan premer-ministr Şehbaz Şarif qatysty. İran prezidentı mındetın atqaruşy Mohammad Mohber Astanaǧa Tegerannan keldı.
Sammittıŋ keŋeitılgen formatynda ūiymǧa serıktes elderdıŋ basşylary da qatysty. Olardyŋ arasynda Äzırbaijan, Katar, BAÄ, Türkiia jäne Türkımenstan bar. Ony būrynǧy prezident, qazırgı Halyq mäslihatynyŋ töraǧasy Gurbanguly Berdımūhamedov tanystyrdy. Ol 4 şıldede Qazaqstan astanasynda alǧaş ret ötıp jatqan ŞYŪ+ formatyndaǧy kezdesuge qatysu üşın keldı.
Soŋynda sammitke BŪŪ Bas hatşysy Antoniu Guterriş bastaǧan halyqaralyq ūiymnyŋ ökılderı keldı.
«Älemdegı eŋ ırı aimaqtyq ūiym – Şanhai yntymaqtastyq ūiymynyŋ küşı bar jäne beibıtşılıkke qol jetkızuı kerek» dep BŪŪ-nyŋ resmi saity Guterriştıŋ sözın keltıredı.
Degenmen, qazır ŞYŪ-ny tek aimaqtyq ūiym dep sanaityn sarapşylar az.
«Qauıpsızdık salasyndaǧy yntymaqtastyqqa baǧyttalǧan Ortalyq Aziia forumy retınde bastalǧan şara jahandyq ambisiialary keŋeiıp, ösıp kele jatqan klubqa ainaluda», - dep jazady The Diplomat.
Būl Belarus ūiymynyŋ qataryna kırudı rastaidy. Aǧymdaǧy sammitte ol resmi türde ŞYŪ-nyŋ onynşy müşesı jäne oǧan qosylǧan alǧaşqy europalyq memleket boldy.
Qazır ŞYŪ müşelerı älemdık ekonomikalyq önımnıŋ şamamen 25%-yn jäne planeta halqynyŋ jartysyna juyǧyn qūraidy. Būl ony Beijıŋ men Mäskeudıŋ geosaiasi ambisiialaryn jüzege asyru üşın barǧan saiyn elıktıretın qūralǧa ainaldyrady, dep jazdy basylym.
2022 jyly Ukrainamen soǧys bastalǧannan berı Mäskeu Europadan tys serıktesterdı qarqyndy ızdeuge mäjbür boldy. Al Kreml qazır ŞYŪ-ny mūndai ızdeuler üşın qolaily alaŋ retınde qarastyrady. Beijıŋ būl sammitke AQŞ jetekşılık etetın instituttarǧa balama ūsynu jäne özın jahandyq oŋtüstıkte köşbasşy retınde körsetu mümkındıgı retınde müddelı, dep esepteidı maqala avtory.
Şynynda da, 4 şıldedegı sammitte QHR basşysy ŞYŪ elderın «biık qorşauy bar şaǧyn aula» täjıribesın paidalanudyŋ naqty täuekelderı jaǧdaiynda damu qūqyqtaryn qorǧauǧa şaqyrdy. Si Szinpin ūiym müşelerı «bırlıktı nyǧaityp, syrtqy aralasuǧa bırlesıp qarsy tūruy kerek» dep atap öttı.
Resei prezidentı Vladimir Putin öz kezegınde ŞYŪ-da özındık tölem jäne esep aiyrysu mehanizmın qūru turaly ūsynysty eske saldy. Ol sondai-aq Şanhai yntymaqtastyq ūiymy men BRİKS «jaŋa älemdık tärtıptıŋ negızgı tıregı» ekenıne senım bıldırdı.
«Däl osy bırlestıkter jahandyq damu üderısterı men şynaiy köppoliarlyqty ornatudyŋ quatty lokomotivı retınde äreket etedı», - dep atap öttı Resei basşysy.
Putin sammitke qatysuşylar maqūldaǧan Qazaqstan ūsynǧan «Ädıl beibıtşılık pen kelısım üşın älemdık bırlık» bastamasyn köp poliarlylyqqa qadam dep atady. Qasym-Jomart Toqaev būǧan deiın tüsındırgendei, ŞYŪ bükıl Euraziia qūrlyǧynda beibıtşılık pen qauıpsızdıktıŋ kepılı retınde äreket etuge qabılettı.
Sammitte Özbekstan prezidentı Şavkat Mirzieev ŞYŪ-ǧa müşe elderdı özara sauda räsımderın jeŋıldetu turaly kelısım äzırleuge şaqyrdy. Ol sondai-aq qor men ŞYŪ damu bankın qūru mäselesın qaita qarauǧa şaqyrdy. Osyǧan ūqsas – ūiym aiasynda jobalardy qarjylandyratyn arnaiy institut qūrudy Qyrǧyzstan basşysy Sadyr Japarov ta ūsyndy.
Ūiymnyŋ negızgı sammitınen keiın ŞYŪ+ sammitı bastaldy. Oǧan qatysuşy elder ǧana emes, baqylauşylar men serıktester de qatysty. Atap aitqanda, Belarus prezidentı Aleksandr Lukaşenko söz söilep, «Vaşington-London gegemony älemge özınıŋ menşıgı retınde qaraidy jäne ol jahandyq köppoliarly jüienıŋ bolaşaǧyna riza emes» dedı.
Türkiia prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧan öz sözınde terrorizmmen küres taqyrybyna, sondai-aq Gazadaǧy jaǧdaiǧa toqtalyp, İzrailge qysymdy küşeituge şaqyrdy.
«16 myŋnan astam jazyqsyz bala qaza tapqan qirandylar, şyn mänınde, zaŋdylyǧyn joǧaltqan halyqaralyq jüienıŋ qirandysy. İzraildı toqtatyp, ony tūraqty atysty toqtatu turaly kelısımge mäjbürleu kerek. Būl üşın İzrail basşylyǧyna qysymdy küşeitudı qoldau qajet», - dedı Türkiia prezident.
İran prezidentınıŋ mındetın atqaruşy Mohammad Mohber ŞYŪ elderın «serpındı tehnologiialarǧa negızdelgen ortaq valiuta qūrudy» talqylauǧa şaqyrdy.
Al öz kezegınde Gurbanguly Berdımūhamedov Türkımenstan ūiymǧa müşe eldermen transūlttyq kölık dälızderın damytu boiynşa yntymaqtastyqqa daiyn ekenın aitty. «Turkmenistan Today» memlekettık agenttıgınıŋ habarlauynşa, Halyq maslihaty töraǧasy da «ŞYŪ-ǧa ötken jyldyŋ qyrküiegınde Türkımenstannyŋ prezidentı Serdar Berdımūhamedov (Gurbanguly Berdımūhamedovtyŋ ūly) ūsynǧan jahandyq qauıpsızdık strategiiasyn qalyptastyru jönındegı bastamasyn qoldau mümkındıgın talqylaudy ūsyndy.
Sammit soŋynda ūiym aiasyndaǧy yntymaqtastyqqa qatysty barlyǧy 25 qūjatqa qol qoiyldy. Onyŋ negızgısı ŞYŪ-ǧa müşe memleket basşylary keŋesınıŋ Astana deklarasiiasy boldy. Onda Şanhai yntymaqtastyq ūiymyna Qazaqstannan keiıngı töraǧalyq Qytai tarapyna ötetını aitylǧan. Qauymdastyqtyŋ kelesı sammitı 2025 jyly Qytaida ötedı.
Anna Kozyreva
