1994 jyly küzde Qazaqstan AQŞ-pen bırlesıp, iadrolyq otyndy elden äketuge arnalǧan «Sapfir» operasiiasyn qūpiia türde jüzege asyrdy. Onyŋ maqsaty Qazaqstannan iadrolyq otyndy şyǧaru arqyly iadrolyq qarudyŋ taralu qaupın azaitu ekendıgı habarlandy. Bügın sol oqiǧaǧa 30 jyl toldy.
Öskemen tübındegı Ülbı metallurgiialyq zauytynyŋ qoimasynda atomdyq süŋguır qaiyqtarǧa arnalǧan Alfa klasyndaǧy (90% U-235) janarmai retınde paidalanuǧa arnalǧan 1322 funt (600 kg) tolyq baiytylǧan uran saqtalǧan edı. Ony iadrolyq qaru jasauǧa da paidalanuǧa bolatyn. «Sapfir» operasiiasy arqyly osy uran elden AQŞ-qa äketıldı. 1994 jyly 23 qaraşada AQŞ-tyŋ sol kezdegı prezidentı Bill Klinton äkımşılıgı osy urannyŋ Qazaqstannan Amerikaǧa jetkenın habarlady.
Qazaqstannyŋ öz erkımen iadrolyq otynnan bas tartuy oŋ boldy ma, älde onyŋ terıs saldary, nemese tiımdı jaqtary boldy ma? Tiımdı bolsa, kımge tiımdı, kımge zarar? Baq pa, sor ma? Būl turaly saiasat üşın aitylǧan sypaiy pıkır, tūjyrymdar köp. Al naqty ūlttyq qauıpsızdık pen eldıŋ qūdıret, qauqaryn tanytu tūrǧysynan aşyq zertteuler jariialanǧan joq. Qoǧam da ony talqylamady. Bırneşe künnen berı AQŞ-tyŋ Qazaqstandaǧy elşılıgınıŋ äleumettık jelıdegı paraqşalarynda būl turaly operasiiany jüzege asyrǧan adamdardyŋ estelıkterı berıldı. Al Qazaqsannyŋ özınde «Sapfir» operasiiasy turaly mälımet şekteulı. Sondyqtan Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ resmi saitynda ılgerıde jariialanǧan «Sapfir» operasiiasy turaly mälımettı köpşılık nazaryna laiyqtap nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
«QYRǦİ-QABAQ SOǦYSTAN» KEIINGI JYLY QABAQ
KSRO qūlaǧan kezde Qazaqstanda öte kürdelı iadrolyq arsenal qaldy. Ol quaty boiynşa tek AQŞ, Resei jäne Ukrainany ǧana aldyna salatyn edı.
Jas memlekettıŋ qolynda iadrolyq soǧys jürgızu üşın qajettınıŋ barlyǧy boldy: qūrlyqaralyq ballistikalyq zymyrandy ūşyratyn qondyrǧylar, bombalauşy ūşaqtardyŋ aviasiialyq bazasy jäne sany ūşan-teŋız oqtūmsyqtar. Qolda tūrǧan «qyzyl tüime» basqa älemmen qarym-qatynas ornatu üşın berılgen ädemı «şans» edı.
Bıraq Qazaqstannyŋ saiasi basşylyǧy basqaşa şeşımge kelıp, qaru-jaraq taitalasynan bas tartuǧa şeşım qabyldaidy.
Qabyldanǧan būl şeşımdı jüzege asyru oŋai bolmady.
«Temır perdenıŋ» küireuı, ǧalamdyq kataklizmderdıŋ tüsınıksız aǧystary iadrolyq qaruǧa qyzyǧuşylyq tanytqan saiasi avantiuristerdıŋ, arnauly qyzmetter men qylmyskerlerdıŋ köp boluyna äser ettı.
Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev pen AQŞ prezidentı Bill Klintonnyŋ şeşımderı negızınde iadrolyq materialdar elımızdıŋ aumaǧynan Amerika Qūrama Ştattaryna äketıldı.
Sol bır 1994 jyly ötkızılgen «Sapfir» operasiiasy ŪQK jylnamasyna mäŋgılıkke jazylyp qaldy.
BOJKONYŊ ESTELIGI. METTENIŊ MİSSİIаSY
Aqparattyŋ taralyp ketuın boldyrmau maqsatynda operasiiaǧa qatysatyndar men ol turaly bıletınderdıŋ sany meilınşe şekteldı.
Solardyŋ bırı Vladimir Bojko edı «Iаdrolyq materialdar turaly mäsele qozǧalǧanda Qazaqstan Prezidentı Resei basşysymen kelıssöz jürgızdı. Olardyŋ özara senımdı qarym-qatynastary köptegen mäselelerdı şeşuge septıgın tigızdı. Olar mäselenıŋ mänısın bılıp otyrǧandyqtan, operasiiaǧa bailanysty Resei tarapynan eşqandai syn-eskertpe aitylmady»,- deidı Bojko.
Resmi kelıssözderden basqa, syrt közge resmi emes sipat beretın, nazar audartpaityn ıs-şaralar ötkızıldı.
Sonyŋ bırı Ülbı metallurgiialyq zauytynyŋ direktory (ÜMZ, Öskemen) Vitalii Mettenı AQŞ-tyŋ Qazaqstandaǧy attaşesı Endriu Vebermen kezdestıru boldy, būl kezdesudıŋ soŋy ülken dostyqqa ūlasty.
Köpsatyly arnaiy operasiianyŋ kelesı bölımı zauyt turaly aqparatty amerikalyqtarmen bölısu edı.
1993 jyly Mette Öskemende joǧary baiytylǧan urannyŋ zapasy turaly jazylǧan bır japyraq qaǧazdy Veberge beredı. Aldyn ala boljaǧandai, attaşe mūndai aqparatty nazardan tys qaldyrmai, ol turaly Vaşingtonǧa habarlady.
SALMAǦY AUYR «SAPFİR»
Odan keiın josparly oqiǧalar qarqyn ala tüstı: 1994 jyldyŋ aqpanynda Qazaqstan Prezidentı Ştattarǧa resmi saparmen baryp, iadrolyq qarudy taratpau turaly kelısımge qol qoiyp, Bill Klintonmen bırge urannyŋ taǧdyryn şeştı.
Osy bır tarihi operasiiany jüzege asyrǧandardyŋ bırı Jeŋısbek Jūmanbekov bylai deidı:
«...Atom energetikasy boiynşa halyqaralyq agenttıkpen (MAGATE) iadrolyq materialdar turaly mäsele tübegeilı şeşılgen soŋ, osy ıske qatysatyn ekınşı qatysuşy turaly mäsele kelısıldı: Amerika Qūrama Ştattaryna iadrolyq materialdardy alyp ketuge resmi türde qūqyq berıldı».
Ol kısınıŋ äŋgımesın Sūltan Ädiqojaev jalǧastyrady:
«Joǧary baiytylǧan urandy tasymaldau ısın qamtamasyz etu maǧan tapsyryldy, būl jūmys Ortalyq barlau basqarmasynyŋ qyzmetkerlerımen bırge atqaryldy. Būǧan deiın bız bır-bırımızge «basty qarsylas» retınde qaraǧandyqtan bolar, jaǧdai sonşalyqty quanarlyqtai emes edı. Söitse de amerikalyqtarmen oidaǧydai jūmys ıstedık, ūiymdastyru mäselelerınıŋ köpşılıgı bırlesken türde Vaşingtonda aldyn-ala talqylanǧan bolatyn. Iske asyratyn jobamyzdyŋ atauy «Sapfir» bolatyndyǧyn sonda kelısken edık (alǧaşqy nūsqasyndaǧy kody «Peacepipe»-«Beibıtşılık tütıgı» bolatyn). Operasiiamyz aldyn ala daiyndyqtan bastaldy. AQŞ-tyŋ äskeri-äue küşterınıŋ mamandary Öskemenge ūşyp keldı. Salmaǧy auyr ūşaqtardy kötere ala ma degen maqsatta olar ūşyp-qonu jolaǧyn tekserdı. Jasaǧan qorytyndylary: äuejai auyr ūşaqty köteretın bolyp şyqty. Bız aviamamandardan tūratyn toptyŋ jūmysyn, jalpy ıs-şarany basynan aiaǧyna deiın bürkemeleudı ūiymdastyrdyq. Mūndai tapsyrmany Ūlttyq qauıpsızdık komitetı ǧana senımdı türde oryndai alatyn edı. Qoldaǧy aqparattyq derekközderın qoldana otyryp, iadrolyq materialdar saqtalatyn Ülbı metallurgiia zauytynyŋ ūjymyna käsıporyn öndırısın zertteu üşın MAGATE tarapynan komissiianyŋ kelgendıgı turaly mälımettı habarladyq. Osylai tüsındırgenımız şyndyqqa sai bolyp şyqty, eşqandai aqparattyŋ jariialanuyna jol berılmedı», - deidı Sūltan Ädiqojaev.
ÄIELDER JÄNE JYLDAM AIаQTALǦAN JŪMYS
Postkeŋestık keŋıstıktegı tūraqsyz jaǧdai amerikalyqtardy şynymen mazalaǧan edı. Olar terrorşylardyŋ şabuyl jasau yqtimaldyǧyn joqqa şyǧarmady. Jaǧdaidy baqylau boiynşa jūmystardyŋ senımdı ekendıgın aityp, olar Qazaqstan jaǧyn barynşa sendıruıne tura keldı.
AQŞ mamandary 1994 jyldyŋ säuırınen tamyz aiyna deiın joǧary baiytylǧan urandy zerttep, odan keiın olardy 448 arnaiy konteinerge saldy.
Jedel baqylaudy qamtamasyz etu üşın iadroşy-mamandar ışınen tartylǧan agentter jüiesı belsendı türde qoldanyldy. Boluy mümkın terrorşylardan qorǧanumen qatar, memlekettık qūpiiamyzdy amerikalyqtardan saqtau da kerek boldy: serıktestık pen beibıtşılık baǧytyndaǧy müddemız ortaq bolǧanymen – bosaŋsuǧa bolmaityn edı.
Radiasiialyq qauıpsızdıktıŋ ūlttyq talaptary qatysuşy-taraptarmen bır mezgılde kelısıldı, radiasiialyq materialdardy saqtau jäne tasymaldau kezınde joǧaltu nemese jymqyrudyŋ aldyn alu boiynşa keşendı ıs-şaralar atqaryldy.
Jüzege asyrylyp otyrǧan jobanyŋ radiasiialyq qauıpsızdık jaǧynan öte ziiandy ekendıgın eskerıp, ŪQK organdary tarapynan joǧary baiytylǧan iadrolyq materialdardyŋ saqtaluy men baqylauyn qamtamasyz etu boiynşa aitarlyqtai jūmys atqaryldy.
Barlyǧy jospar boiynşa jürıp jatty.
Tek 16 qaraşada, aua raiynyŋ qolaisyzdyǧyna bailanysty amerikalyq ūşaqtardyŋ Türkiiadan ūşa almai qalǧany operasiiany kıdırttı. Arada bırneşe kün ötkende olar da jettı. Aua raiynyŋ qolaisyzdyǧy men köktaiǧaqqa qaramastan maŋyzdy jük tündeletıp Öskemen äuejaiyna jetkızıldı.
Sūltan Ädiqojaev bylaişa eske alady:
«Veber ekeumız bır maşinada kele jattyq. Jüktıŋ jauapkerşılıgı oǧan da äser etkenı baiqalyp tūrdy, tolqyp otyrǧany sezıldı.Bızdıŋ komanda tamaşa jūmys ıstedı, jük eşqandai tosyn oqiǧasyz jetkızıldı. Kelısımge säikes konteinerlerdı ūşaq bortyna amerikalyq sarbazdar tasydy, olardyŋ arasynda äielder de baiqaldy. Barlyǧy eseptılıkpen atqarylǧany sonşa, jūmys jyldam aiaqtaldy».
Degenmen, ūşaq Qazaqstannyŋ äue şekarasynan öttı degen habar kelgende ǧana Komitet qyzmetkerlerı erkın demaldy: tarih üşın teŋdesı joq «Sapfir» arnaiy operasiiasy osylaişa oidaǧydai aiaqtaldy.
Qazaqstan osylaişa batyl qadam jasap, älemdık arenada jas memleket bolǧanymen, özındık şeşım qabyldai alatyn erık-jıgerı bar memleket retınde tanyldy. Iаdrolyq qarudyŋ taraluyna qarsy küreske qosqan ülesı üşın elımız sol 90-şy jyldary airyqşa maŋyzdy ekonomikalyq jäne gumanitarlyq kömekpen qatar qauıpsızdıgıne kepıldık aldy.
Ekı eldıŋ arnauly qyzmetterı de ūtylǧan joq – alǧa qarai, özara senımdı nyǧaituǧa batyl qadam jasaldy. Keiıngı jyldary amerikalyqtarmen bırlesken operasiialar ötkızu dästürge ainaldy. Bıraq olardyŋ bastauynda ärqaşan da sättı ötkızılgen «Sapfir» operasiiasy tūratyndyǧy anyq.
Ūqsas jaŋalyqtar
